حسن عقلي ، به افعالي گفته مي شود كه عقل عملي به طور مستقل انجام دادنش را مي پسندد و انسان به طور فطري به آن گرايش دارد؛ از مصاديق حسن عقلي مي توان به عدالت اشاره كرد.( موسوعه كشاف اصطلاحات الفنون و العلوم ج 1ص 667) برخي هر آن چيزي كه سازگار با طبعيت فطري بشر يا صفت كمالي باشد ، چون آگاهي و دانش را در گستره معنايي حسن عقلي مي دانند.( مصطلحات علم الكلام الاسلامي ج 1 ص 482)
مصادیق حسن عقلی
قرآن مواردي را به عنوان حسن عقلي بر شمرده و در آيات چندي با مخاطب قراردادن عقل و فطرت انسان يادآور مي گردد كه اگر انسان بر فطرت و عقل سالم باشد به آساني اين حقيقت را درك كرده و متمايل به آن عمل مي كند. از مواردي كه قرآن به عنوان مصاديق حسن عقلي ياد مي كند آزادي به معناي حقوقي آن است . به اين معنا كه انسان به طور فطري و طبيعي دوست مي دارد كه برده و نوكر ديگري نباشد و از اين نظر آزاد باشد . از اين رو استقلال و آزادگي را مي پسندد و بردگي و بندگي و وابستگي را ناخوش مي دارد. در قرآن براي بيان ارزش ذاتي بعضي از چيزها به اين مثال توجه مي دهد كه انسان به طور فطري دوست ندارد كه برده ديگري باشد و نتواند خود مستقل تصميم بگيرد و به تصميمات خود عمل كند . آن گاه ادامه مي دهد كه آيا ميان برده و آزاد تفاوتي و تمايزي نيست؟
بي گمان فطرت آدمي از بردگي بيزار است و نفرت دارد. بنابراين قرآن با توجه دادن به اين گرايش فطري و ذاتي انسان از او مي خواهد كه از بردگي و بندگي ديگران خود را رها ساخته و با پذيرش ولايت الهي و بندگي او به آزادگي و استقلال واقعي دست يابيد.( نحل آيه 75)
در آيه 60 سوره الرحمان با مخاطب قرار دادن عقل بشري از او مي خواهد كه در برابر احسان و نيكي خداوند رفتار و منش درستي در پيش گيرد و مي فرمايد: هل جزاء الاحسان الا الاحسان ؛ پاداش نيكي جز نيكي نيست ؛ بنابراين با توجه دادن به حسن عقلي احسان به انسان مي فرمايد كه انسان مي بايست با توجه و عنايت به اين اصل عقلي پاسخ درستي به احسان خداوند دهند و به جاي تمرد و طغيان بندگي خداوند را پيشه خود كنند.
در موردي ديگر به حسن عقلي اداي امانت اشاره مي كند و مي فرمايد كه از آن جايي كه اداي امانت و رد آن به صاحب آن امري پسنديده در نگاه عقل و خرد انساني است ، بر همگان است كه اداي امانت كرده و امانتي كه خداوند به ايشان سپرده است بر پايه اين قانون و قاعده عقلي بر گردانند.( نساء ايه 58)
برتري معبود حقيقي و بديهي بودن آن در نزد عقل انساني نسبت به ديگر معبودان ( نمل آيه 59) و برتري نور بر ظلمت و روشنايي بر تاريكي ( انعام آيه 122 و رعد آيه 16) ارزش ذاتي حيات و زندگي در برابر مرگ و فنا( انعام آيه 122) بديهي بودن برتري خالق و آفريدگار بر غير خالق ( نحل آيه 17 و 64) نيكويي و برتري قدرت و دارايي بر ناتواني و بينوايي ( نحل آيه 75) ارزش ذاتي قضاوت و داوري عادلانه بر قضاوت ظالمانه ( نساء آيه 58) تقدم و ارزش ذاتي علم در مقابل جهل ( انعام آيه 50) بينايي بر كوري و در حقيقت دارايي هايي كمالي در برابر نقص و فقدان آن ( همان و هود آيه 24) پيروي از هدايت يافته گان و به مقصد رسيدگان ( يونس آيه 35) رهايي از چند سروري و داشتن يك صاحب اختيار به جاي چند نفر كه هر كدام دستور و فرمان جداگانه مي دهند( يوسف آيه 39 و زمر آيه 29) و برتري حركت در راه راست و هنجار و مستقيم ( نحل آيه 76 و ملك آيه 22) و دعوت و فراخوني به عدل و عدالت ( نحل آيه 76) از موارد ديگري است كه قرآن با توجه به حكم حسن عقلي بودن آن مردم را به قضاوت و داوري مي خواند و از ايشان مي خواهد كه دست كم به حكم عقل عملي كرده و آن چه عقل عملي حسن مي داند و مي پسندد عمل كرده و آن را ناپسند مي شمرد دوري و پرهيز كنند.
