در مقاله حاضر نویسنده ضمن تشریح جایگاه و اهمیت مکارم اخلاقی در دستیابی به عبودیت ربوبی، از امر به معروف به عنوان یکی از مهمترین دستورات قرآنی یاد می کند و ضرورتهای صبر و پایداری و تحمل در اجرای آن را ترسیم می نماید که با هم آن را از نظر می گذرانیم.
مکارم اخلاقی، هدف آموزه های وحیانی
اگر دایره وظایف و مسئولیت های پیامبران را در یک کلمه بخواهیم تعریف کنیم، بی گمان به حکم اهدافی که قرآن و پیامبر (ص) تبیین کرده، اتمام مکارم اخلاقی، در رأس وظایف و مسئولیت های آنان قرار می گیرد. از این رو هر چیزی در حوزه مسئولیت ها و وظایف پیامبران(ع) و در نتیجه امتی که گام به گام در مسیر ایشان حرکت می کند، به نوعی مربوط به حوزه اخلاقی می شود. بر این اساس باید معیار سنجش و داوری بینش ها و نگرش ها را اصول اخلاقی قرارداد و هر چیزی را که در مسیر اکمالی اخلاق و مکارم آن باشد به عنوان عمل درست و کمال شناخت.
به سخن دیگر هر چیزی دارای وجه اخلاقی است و برای سنجش عملکردهای هر شخصی می بایست به وجه اخلاقی آن توجه کرد؛ زیرا وجه اخلاقی به یک معنا همان وجه الله هر چیزی است که باقی و برقرار می باشد؛ بلکه به تعبیر قرآنی هر چیزی جز وجه الله در حال فنا و هلاکت است و تنها همان وجه الله بودن آن است که وجود دارد. بر این اساس تنها وجه اخلاقی و مکرمت های آن است که در هستی دارای ارزش و وزانت می باشد و هر امر غیراخلاقی به سبب پوچی و هلاکت، دارای وزن و ارزشی نیست. از این رو هر عمل ضداخلاقی در روز قیامت به سبب بی وزنی در ترازوی اعمال الهی «هیچ» شمرده می شود و دارای سنگینی و وزانتی نیست.
این تفکر و بینش ریشه در آیاتی دارد که هدف آفرینش انسان را عبودیت برشمرده؛ عبودیتی که فرصت خلافت ربوبی را به اشخاص می بخشد. از آن جایی که راه دسترسی به مقام عبودیت در آیات قرآنی تخلیه نفس از رذایل اخلاقی و آراستن آن به مکارم و فضایل اخلاقی دانسته شده تا انسان با رنگ الهی گرفتن، به خداوند تقرب یافته و نوعی تاله و همانندی با ذات الهی را در خود پدید آورد و در مقام فنای ذاتی به مقام خلافت ربوبی دست یابد، می بایست گفت که هر گامی که انسان در راستای کسب مکارم اخلاقی برمی دارد، گامی در جهت فعلیت بخشیدن کمالی از کمالات سرشته شده در ذات خویش، رنگ خدایی گرفتن و تقرب به خداوند و در نتیجه متاله شدن و رسیدن به مقام عبودیت ربوبی و ربوبیت عبودی به عنوان خلیفه خداوندی بشمار می رود.
بر این اساس در آموزه های قرآنی تعلیم برای تزکیه و تزکیه شدن های پیاپی برای رسیدن به مقام متاله عنوان شده است. تزکیه و تقوا و واژگان کلیدی دیگر چیزی جز بیان لزوم الهی شدن از راه پیروی اصول و مبانی اخلاقی نیست و لذا می توان گفت که آموزه های گوناگون اسلامی چون آموزه های سیاسی، اقتصادی، نظامی، تربیتی، اجتماعی و مانند آن چیزی جز آموزه های اخلاقی نمی باشد. این گونه است که هر عملی تنها زمانی عمل صالح شمرده می شود که اصول اخلاقی در همه جنبه های آن از مقام اندیشه تا عمل مورد توجه و تأکید قرار گرفته باشد، در غیر این صورت از حالت عمل صالح و کمالی بودن بیرون می رود.
امر به معروف ،وظیفه هر مؤمن
براساس این بینش و نگرش است که می توان گفت که امر به معروف و نهی از منکر به عنوان مهم ترین وظیفه هر انسان مؤمنی در عمل اجتماعی مطرح می شود؛ زیرا همان گونه که شخص وظیفه دارد تا مسئولیت و وظیفه اخلاقی خویش را با انجام امور پسندیده و معروف و ترک امور ناپسند و منکر به جا آورد، به حکم وظیفه و تکلیف ربوبی می بایست دستگیر دیگران دراین امر باشد که به شکل امر به معروف و نهی از منکر تجلی می کند.
شیوه آموزشی اسلام
به سخن دیگر، شیوه آموزشی و تربیتی اسلام و قرآن همانند آموزش های حوزوی است که هر شاگردی می بایست در نقش استاد گروه های آموزشی پایین تر قرار گیرد. طلبه هرچه آموخت می بایست به حکم زکات آموخته ها را به دیگران بیاموزد. از این رو هر طلبه حقیقی افزون بر این که به علم خویش عمل می کند، آن را در دو شکل گفتاری و عملی به دیگران نیز می آموزد. این آموزش ها می تواند به دو شکل تعلیم جعلی و تعلیم انبایی انجام پذیرد. به این معنا که گروه های آموزشی را به شکل هدایت ایصالی به مقصد و مقصود برساند و یا به شکل هدایت ارایه طریقی آنان را به سوی مقصد و مقصود هدایت کند و اطلاعات کاملی را در اختیار شان قرار دهد.
البته تغییر در شیوه های آموزشی به دو علت سستی و ضعف در فرستنده و یا گیرنده است. هرچه قابلیت فرستنده و گیرنده بیش تر باشد آموزش ها می تواند براساس تعلیم جعلی باشد و هر چه سست تر و کم بنیادتر باشد به شکل آموزش های انبایی و اطلاع رسانی انجام می پذیرد.
با این همه هرکسی درهر مقامی که قراردارد به عنوان خلافت ربوبی می بایست وارد عمل شود و نقش دوگانه و همزمان گیرندگی و فرستندگی را ایفا نماید. براین اساس از شخص برتر از خود می آموزد و به شخص پست تر از خویش می آموزاند. از این رو می توان گفت که انسان در همان حال که نقش خلافت ربوبی را در دایره بزرگ و یا کوچک و در محدوده دانسته ها و داشته های خویش ایفا می کند، در نقش شاگردی قرار می گیرد و می بایست به دو شکل آموزش های جعلی و انبایی مطالب را از افراد برتر خویش در حوزه علم و عمل بیاموزد.
براین اساس در سوره والعصر افزون بر مسئله خودسازی به دیگرسازی و افزون بر تزکیه نفس بر تزکیه دیگری توجه داده شده است. هر انسانی زمانی از خسران و زیان در سرمایه گذاری وجودی خویش می رهد که بتواند در بینش و نگرش، درست را بشناسد و عمل کند و دیگران را نیز بدان سفارش کرده و در مقام عمل یاری رساند. این همان امر به معروف و نهی از منکر است که به شکلی دیگری دراین سوره بیان شده است.
اهمیت امربه معروف و نهی از منکر
معروف در تحلیل قرآنی به هر کاری گفته می شود که از نظر عقل مستقل، خردجمعی و حکم شرعی، پسندیده و نیکو شمرده شود (مفردات راغب اصفهانی ذیل عرف)، چنان که منکر به هر چیزی که از نظر عقل و عقلا و شرع، زشت و ناپسند باشد گفته می شود براین اساس می توان گفت که امر به معروف و نهی از منکر، سه حوزه مهم عقل و سیره عقلایی و احکام شرعی و وحیانی را پوشش می دهد و ارتباط تنگاتنگی با این سه حوزه اصلی دارد.
خداوند در آیه 17 سوره لقمان امر به معروف و نهی از منکر را از اصلی ترین ارزش های هر جامعه ای بر می شمارد و با توجه به کارکردهای آن برای دست یابی به مقام عبودیت ربوبی و ربوبیت عبودی در آیه 110 سوره آل عمران آن را عاملی برای حفظ ایمان و اعتقاد به خداوند دانسته و زمینه ساز خروج جمعی بشر به سوی حق و حقیقت و دست یابی به کمال می شمارد.
به سخن دیگر اگر تزکیه به معنای خودسازی است و شخص همانند عارف و زاهد، تنها خودش را از نواقص می رهاند و به کمالات نزدیک می سازد، در امر به معروف، این مسئله مطرح است که جامعه نجات یافته و به کمال دست یابد و فرصت های برابر رشد و کمال برای همگان فراهم آید، از این رو نقش عالم عارف و عامل را بازی می کند. جامعه با امر به معروف و نهی از منکر است که به ایمان جمعی دست می یابد و فرصت های الهی شدن برای همگان فراهم می شود. این مطلبی است که به صراحت در آیه 110 سوره آل عمران بیان شده است. لذا در آیات 113 و 114 همین سوره در ادامه بحث، مسئله امر به معروف و نهی از منکر به عنوان ملاک معیار داوری و ارزش گذاری مطرح می شود تا بیان کند که برای ارزش گذاری و سنجش اشخاص و جوامع می بایست به نفوذ امر به معروف و نهی از منکر در آن جامعه توجه شود. امر به معروف و نهی از منکر هرچند درمیان اشخاص و جوامع قوی تر و ارزشی تر باشد جامعه از ارزش و اعتبار بیشتری برخوردار خواهدبود.
جایگاه و ارزش و اهمیت این وظیفه در ادامه این مطلب بخوبی روشن خواهدشد.
امر به معروف و نهی از منکر، وظیفه همیشگی و عمومی
اگر بر این باور باشیم که هدف آموزه های دینی و بعثت و وظیفه پیامبران و امت ها، عبودیت است، بی گمان می توان نقش مکارم اخلاقی و امر به معروف و نهی از منکر را برای تحقق این هدف و وظیفه، بسیار حساس و مهم ارزیابی کرد؛ زیرا همه آموزه های دینی برای شدن های اخلاقی و کمالی است و انسان چون هر دمی درحالت شدن های پیاپی است نمی تواند از نقش امر به معروف و نهی از منکر غافل شود؛ زیرا اراده و اختیار آدمی در کنار انتخاب های پیاپی کمالی و ضدکمالی، موجب می شود تا انسان هماره به راهنمایی از درون (چون عقل و فطرت) و راهنمایی از بیرون (چون پیامبران و یا دیگران کمالی) نیازمند باشد.
این راهنمایی از بیرون به شکل امر به معروف و نهی از منکر انجام می شود. براین اساس هر دمی انسان نیازمند کسانی است که او را از درون و بیرون راهنمایی کنند. این گونه است که در آیات 104 و 110 سوره آل عمران، امر به معروف و نهی از منکر به عنوان وظیفه همیشگی دانسته شده است و با آوردن فعل مضارع که دلالت بر استمرار دارد خواهان دایمی شدن امر به معروف و نهی از منکر می شود. (توبه آیه 71 و حج آیه41)
در کنار دایمی و همیشگی بودن، خداوند در آیاتی چند بیان می کند که این وظیفه از وظایف همگانی و مشترک مردان و زنان است و اختصاص به گروه و یا جنس خاصی ندارد. (توبه آیه71)
انجام دایمی و عمومی این وظیفه است که خداوند را راضی و خشنود می سازد و ستایش خداوندی را نیز برمی انگیزد (آل عمران آیه 110 و 113 و 114 و توبه آیه112 و حج آیه 41) زیرا انجام این وظیفه بدان معناست که شخص یا جامعه گرایش به عبودیت دارد و درمسیر عبودیت حرکت می کند و فلسفه ایجادی آفرینش انسان را تحقق می بخشد.
صبر بر اجرای وظیفه
از مهم ترین واژگانی که در آیات قرآن به کرات بکار رفته اصطلاح صبر است. صبر چنان که آیات قرآنی تبیین می کند مقامی است که آدمی را در برابر مشکلات و انجام وظیفه چنان می سازد که بتواند بی توجه به آن ها به هدف برسد.
به سخن دیگر، اگر برای رسیدن به هر مقصد و مقصودی برنامه ریزی و نیرو و توان مناسب نیاز باشد، امر مهم تری که نیاز است صبر است. صبر نوعی شکیبایی و تحمل است که بی آن هرگز چیزی تحقق نمی یابد و برنامه ای به اجرا در نمی آید و پس از عملیاتی شدن به بار نمی نشیند.
خداوند در قرآن می فرماید که دست یابی انسان به مقام «عزم الامور» تنها از مسیر صبر، امکانپذیر است. مقام عزم مقامی است که از میان یک صد و بیست و چهار هزار پیامبر تنها شماری به اندازه انگشتان یک دست بدان رسیده اند. خداوند حتی بیان می دارد که حضرت آدم (ع) که به طور مستقیم از خداوند تعلیم و آموزش گرفته بود و تمامی اسمای الهی را به شکل تعلیم جعلی آموخته بود به این مقام نرسید: «فلم نجد له عزما؛ ما در او عزمی نیافتیم»؛ زیرا نتوانست تا پایان ماموریت خویش باقی بماند و در میانه راه با خوردن از درخت ممنوع بر خلاف وظیفه و مسئولیت خویش عمل کرد.
هر کسی که ضرورت صبر بر مشکلات ناشی از امر به معروف بخواهد چیزی را عملیاتی کند و به مقصد و مقصود برسد می بایست دارای عزم باشد و این عزم جز به صبر به دست نمی آید.
یکی از اصلی ترین شرایط انجام وظیفه و به جای آوری مسئولیتی مهم چون امر به معروف و نهی از منکر، دارا بودن عزم است که به صبر تحقق می یابد.
خداوند به آیه 17 سوره لقمان با توجه به مشکلات زیادی که در راستای عمل به امر به معروف و نهی از منکر پیش می آید از مومنان خواسته است تا با در پیش گرفتن صبر به مقام عزم برسند و بتوانند مسئولیت خویش را چنان که بایسته و شایسته است به انجام برسانند.
در روایتی که طبرسی در تفسیر مجمع البیان از امیر مومنان (ع) در ذیل آیه آورده آن حضرت (ع) صبر بر سختی هایی که در راستای انجام وظیفه امر به معروف و نهی از منکر بر انسان وارد می شود، را منظور خداوند در آیه بر می شمارد.
خداوند در آیه 17 ضمن نقل سفارش های اخلاقی لقمان به فرزندش آورده است: یا بنی … و امر بالمعروف … و اصبر علی ما اصابک ان ذلک من عزم الامور؛ ای پسرم… امر به معروف کن … و بر آن چه در این راه بر تو وارد می شود صبر و شکیبایی پیشه کن؛ زیرا پیشه کردن صبر و شکیبایی از نشانه های عزم بر امور داشتن است.
بنابر این اگر کسی بخواهد به مقصد و مقصود خویش برسد می بایست دارای عزم بر کار باشد و در این راه صبر بر مشکلات و مصیبت هایی که در این راه بر او وارد می شود مهم ترین چیزی است که می بایست انسان داشته باشد.
از جمله مصیبت هایی که در انجام وظیفه و مسئولیت امر به معروف بر انسان وارد می شود، کشته شدن خود و یا بستگان است. خداوند در آیه 21 سوره آل عمران بیان می دارد که گروهی از آمران به معروف از پیامبران، به شهادت رسیده اند. از پیامبر (ص) روایت است که گروهی از آمران به معروف که مردم را به قسط و عدالت می خواندند به دست بنی اسرائیل به شهادت رسیدند. (مجمع البیان ذیل آیه)
در این آیه خداوند تبیین می کند که عمل به وظیفه امر به معروف و نهی از منکر در بردارنده مشکلات و سختی هایی است که از آن جمله شهادت خود و دیگران می باشد. بنابر این لازم است که انسان با توجه به مشکلات امر به معروف و نهی از منکر، اقدام به آن کند.
بر این اساس ترس از این که جان و مال و عرض وی از دست رود نمی تواند مانع از انجام وظیفه امر به معروف و نهی از منکر شود.
حیطه های امر به معروف و نهی از منکر
البته باید توجه داشت که امر به معروف ونهی از منکر حیطه های مختلف فردی و اجتماعی و یا برخی و کلان را شامل می شود. آنجا که امر به معروف به مسائل خصوص، فردی، شخصی وجزئی مربوط می گردد. انجام این فریضه تابع شرایطی است که فقها به تفصیل آنرا در کتب فقهی بیان داشته اند و گفته اند در صورتی که امر به معروف و نهی از منکر موجب از دست رفتن جان و مال و عرض شود لازم نیست به این وظیفه قیام کرد.
اما درخصوص مسائل و معضلات کلان اجتماعی و مرتبط با جامعه و مسلمانان و زمانی که دین خدا به خطر می افتد و خطر تسلط اشرار بر جامعه وجود دارد و…انجام این وظیفه، برای همگان واجب می گردد و باید دراین راه صبر پیشه کرد و مشکلات را بجان خرید و حتی جان و مال را هم دراین مسیر فدا نمود، آنچنانکه امام حسین (ع) برای رفع ظلم از جامعه دست به امر به معروف دو جان و مال خود را دراین زد راه گذاشت.
براین اساس اگر کسی در راه انجام وظیفه مهم و اساسی امر به معروف و نهی از منکر درجامعه کشته شود شهید می باشد ودر مقام شهیدان قرار می گیرد.
تاکید بر لزوم انجام وظیفه حتی در صورت بروز مشکلات و مصیبت هایی چون از دست رفتن مال و عرض و حتی جان از آن روست که این وظیفه چنان که درآیات بسیار و سوره والعصر بیان شده تنها راه رهایی از خسرانی است که همه انسان ها گرفتار آن هستند. اگر انسان بخواهد خود راجرگه اهل خسران رهایی بخشد می بایست افزون بر ایمان و عمل صالح، دیگران را به حق بخواند و آنان را به کارهای نیک و پرهیز از کارهای ناپسند و زشت دعوت کند.
براین اساس نمی توان تنها به سبب این که انجام وظیفه امر به معروف و نهی از منکر موجب مشکلات و مصیبت هایی می شود از آن سرباز زد و آن را تعطیل کرد.
شیوه و سیره عملی امامان (ع) به ویژه امام حسین (ع) نشان می دهد که آن حضرت (ع) در مسیر انجام وظیفه و رسیدن به مقام عزم الامور، بر همه مشکلات و مصیبت های انجام وظیفه، صبر کرد و در مقام صابران و عزم الامور حتی فرزندان و دوستان و خویشان را به معرکه شهادت برد و گروهی را اسیر و در بند قرار داد؛ زیرا از نظر وی هیچ چیزی نمی بایست مانع از انجام وظیفه ای به این مهمی و ارزشی شود؛ به ویژه آن که رهایی از خسران فردی و جمعی و اجرای عدالت و قسط درجامعه مبتنی بر این دعوت و انجام وظیفه بود.
امر به معروف،هدف قیام حسینی
آن حضرت (ع) در بیان انگیزه و هدف قیام و نهضت خویش می فرماید: انی لم اخرج اشرا و لابطر او لامفسدا و لا ظالما وانما خرجت لطلب الاصلاح فی امه جدی، ارید ان امر بالمعروف و انهی عن المنکر و اسیر بسیره جدی و ابی علی بن ابی طالب، من برای فساد و تباهی و باطل و ستمگری قیام نکرده ام بلکه برای اصلاح درامت جدم و جامعه اسلامی قیام نموده ام. می خواهم امر به معروف و نهی از منکر کنم و در این راه به روش و سیره جدم و پدرم علی بن طالب علیه السلام می روم.
امام حسین (ع) در وصیتنامه خود به محمد ابن حنفیه نیز می نویسد: ارید ان آمر بالمعروف، و انهی عن المنکر، و اسیر بسیره جدی و ابی.
براین اساس وی با هدف انجام وظیفه حاضر می شود تا مرز شهادت همه فرزندان و خویشان برود و دراین راه از هیچ چیزی فروگذار نمی کند.
دیدن زیبایی در حادثه کربلا
این گونه است که حضرت زینب کبری (س) پرچمدار تداوم قیام و پیامبری عاشورا، در تحلیل خویش از مصیبت ها آن را زیبا می بیند، زیرا در انجام وظیفه ای به این مهمی و ارزشی هرگونه صبر و مصیبت و مشقت و شهادت، چیزی جز زیبایی نیست.
این مطلب برای آن حضرت (ع) از آن رو مهم و اساسی بوده که جامعه درخطر نابودی قرار داشت.
اگر امیرمومنان (ع) بقای اسلام و امت را درکنار کشیدن خویش از حکومت می دید و یا امام حسن (ع) درصلح می یافت. امام حسین (ع) بقای امت و اصلاح جامعه از فروپاشی و نابودی را در قیام می بیند و از جان خویش و خانواده و خویشان و دوستان مایه می گذارد.
براین اساس صبر بر مشکلات و مشقات امر به معروف و نهی از منکر شیرین و گوارا و زیبا می شود و انجام وظیفه بر هر چیز دیگری اولویت می یابد.
خون فرزندی که شهید شده را به آسمان می پاشد تا بنمایاند که این خون در راه همان ماموریت اصلی و وظیفه کلیدی همه پیامبران(ع) آسمانی بوده است. از این رو قیام خود را در راستای تاله و صبغه الهی بخشیدن به جامعه می شمارد.
این گونه است که ثارالله می شود و قیامش رنگ خدایی می گیرد و چون قیام و نهضت، رنگ خدایی یافت وجه الله می شود و چون وجه الله باقی و فناناپذیر است تا قیامت و حتی در روز قیامت که همه چیز فانی می شود
وجه الله باقی و برقرار می ماند؛ زیرا خداوند فرموده است: کل من علیها فان و یبقی وجه ربک ذوالجلال و الاکرام، این وجه الله بودن قیام است که موجب شده آن را در روز قیامت با همان حال و هوای کربلا باقی و برقرار دارد و روایات بسیاری وضعیت امام حسین (ع) و یارانش را به گونه ای دیگر ترسیم و تصویر کند که هیچ قیام و حرکتی در طول تاریخ این گونه ترسیم نشده است.
