بدعت های ناروا در رفتارهای اجتماعی
بسم الله الرحمن الرحیم
بدعت نوآوری بدون طرح و نقشه از صفات الهی است؛ زیرا خداوند خود را بدیع و نوآوری می داند که بدون طرح و نقشه یا مواد خام به آفرینش دست می یازد؛ اما انسان ها در بیش تر موارد با طرح و برنامه و بهره گیری از مواد خام یا آماده موجود دست به نوآوری می زنند و چیزهایی را به مجموعه قوانین، آداب، فرهنگ عام، سنت ها و حتی به دین می افزایند که در گذشته هیچ سابقه، پیشینه و نمونه ای نداشته است. از نظر قرآن برخی از این بدعت ها هم چون بدعت در دین و نسبت دادن چیزی که دینی نیست به دین از گناهان کبیره و دارای عذاب دوزخ است؛ هم چنین برخی از بدعت های اجتماعی و رفتاری مانند لواط و هم جنس بازی به عنوان بدعت مردود دانسته و به شدت به جنگ آن رفته است. بدعت های اقتصادی چون رباخواری نیز از جمله آن ها است. در طول تاریخ کسانی هستند که فراتر از تغییر مثبت در عرصه ای به سمت هر گونه تغییر می روند و به نظرشان اصولا تغییر خوب است هر چند که این تغییر همراه با بدعت های بد و رفتارهای زشت و ناپسند باشد. بدعت های بد اجتماعی از جمله گرفتارهای جامعه است که نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن در صدد تبیین آن بر آمده است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
بهینه کردن رفتار و روابط اجتماعی
شاید شما گاه همانند بسیاری از مردم از این همه پرده آویخته بر دیوارها برای بیان تسلیت و تعزیت به خودتان می گوید: عجب اسرافی؟! حالا لازم است این همه پرده؟!! این پرده نویسی ها چه فایده و تاثیر مثبتی دارد؟!!
به نظر می رسد سنت پرده نویسی برای عزیز از سفر آماده یا سفر کرده، یک سنت نیک و خوبی است و باید آن را جزو بدعت های نیک بر شمرد؛ زیرا نوعی اطلاع رسانی و نیز همدردی و همدلی است؛ اما این سنت به شکل کنونی آن نه تنها بدعت خوبی به شمار نمی آید، بلکه یک بدعت بد اجتماعی است که اگر بهینه سازی رفتاری انجام نشود خود عامل برای انبوه مشکلات اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و نیز تنش ها در روابط اجتماعی می شود و خانه و خانواده را درگیر برخی از امور می کند که گاه دعوای زن و شوهری از آن جمله است. این که چرا پرده باجناق خیلی خوشرنگ تر و بزرگ تر بوده است یا در جای مناسب نصب شده بود. آن پرده اش را در جلوی خانه یا در مسجد و آرامستان و گورستان در جای بهتری نصب کرده و به چشم می آمد. اصولا چشم پرکنی به معنای چشم برکنی نقش اساسی در این امور دارد و هر کسی بر آن است تا پرتر دیده شود تا دیگری یا دیده نشود یا کم تر دیده شود. وای به روزی که جایی برای نصب پرده نباشد و به کناری پرتاب شود و نیامده تا شده و تر و تمیز یا گاه به کاری دیگر گرفته شود که دیگر نگو و نپرس.
این چه بیان شد تنها یک نمونه کوچک از بدعت های بد اجتماعی است که اگر جلوی آن گرفته نشود، به معضل و مشکل تبدیل می شود. شما همین امر را در اموری چون بدعت ها در عروسی ها و عزاها و جشن طلاق و مهمانی و ولیمه حجاج و زاور و جشن تولد کودک و یا پیروزی و موفقیت در دانشگاه و مانند آن ها می بینند که همه موجب اسراف بلکه تبذیر و ریخت و پاش است و هم موجب دلسردی برای برخی و دلنگرانی دایمی برای برخی دیگر.
به نظر می رسد که باید مسئولان مهندسی فرهنگی جامعه به فکر دایمی شناسایی بدعت های بد اجتماعی و بهینه سازی رفتارهای اجتماعی باشند. البته نقش رسانه های دیداری و نوشتاری و شنیداری به عنوان مهم ترین ابزارهای رسانه های در عرصه تغییر اجتماعی و فرهنگی نباید نادیده گرفته شود؛ زیرا این رسانه ها همانند شمشیر دو لبه عمل می کنند و گاه موجب ایجاد بدعت های نیک و گاه بدعت های بد اجتماعی می شوند؛ چنان که در تغییر جامعه همانند دوربردگردان به سمت بد یا خوب نقش اساسی دارند.
در جامعه امروز ما بدعت هایی کسل کننده، بی دلیل و پایه، بی ارزش و بی فایده ای در فرهنگ ما رخنه کرده و ماندگار شده است و کسی هم به فکر آنها نیست ؛ زیرا همچنان نسل به نسل منتقل می شود و گاه بر دامنه و عمق آن افزوده شده و به عنوان یک سنت دیرینه شفاهی غیر قابل خدشه هیچ گونه اما و اگری را بر نمی تابد و در صورت مخالفت، مخالف طرد اجتماعی شده و از چشم می افتد. شما می توانید با نگاهی گذرا به محیط اجتماعی – فرهنگی خود، این بدعت های زشت و ناپسند را شناسایی کرده و با بهره گیری از نفوذ اجتماعی و دانش خود راه چاره ای برای آنها بیاندیشید؛ چرا که کسی به فکر اینگونه مولفه های فرهنگی و ادبی و اجتماعی نیست. به نظر می رسد که مسئولین مملکتی و رسانه و در سطح عالی تر و برتر شورای انقلاب فرهنگی چنان که نشان داد دنبال ولنگاری فرهنگی است و به سندهای بالا دستی توجهی ندارد و به جای صادرات فکر و فرهنگ در اندیشه واردات آن افتاده و همانند اقتصاد از جهاد اقتصادی و اقتصاد مقاومتی تنها پرده نویسی و اتاق فکر و اندیشکده و دکان و دستگاه است و سندهای توسعه ای همه جانبه متاثر از فرهنگ و گفتمان غربی را امضا و اجرا می کند و دیگر مسئولان جامعه نیز تنها به فکر سیاست و اقتصاد آن هم از نوع لیبرال دمکراسی سرمایه داری آن هستند و آن چنان در این دو مولفه غرق شده اند که فرصتی برای رسیدگی به معضلات اجتماعی ندارند.
آثار زیانبار بدعت های بد اجتماعی
در آیات قرآنی همان طوری که از بدعت در دین نهی شده است، از هر گونه بدعت و نوآوری بد که سنت های زشتی را در جامعه ایجاد و سرمشق سبک زندگی دیگران می کند، نهی شده است.
پیامبر گرامی (ص) نیز می فرماید: مَنْ سَنَّ فِى الاِسْلامِ سُنَّهً حَسَنَهً فَلَهُ اَجْرُها وَ اَجْرُ مَنْ عَمِلَ بِها بَعْدَهُ مِنْ غَیْرِ اَنْ یَنْقُصَ مِنْ اُجُورِهِمْ شَىْءٌ وَ مَنْ سَنَّ فِى الاِسْلامِ سُنَّهً سَیِّیَهً کانَ عَلَیْهِ وِزْرُها وَ وِزْرُ مَنْ عَمِلَ بِها مِنْ بَعْدِهِ مِنْ غَیْرِ اَنْ یَنْقُصَ مِنْ اَوْزارِهِمْ شَىْءٌ؛»؛ کسى که سنت خوبی ایجاد کند و از آن پیروى شود همانند پاداش کسانى را که به آن عمل مى کنند خواهد داشت، بى آن که از پاداش آنها کم شود؛ و کسى که سنت بدی بگذارد و از آن پیروى شود همانند گناه کسانى که به آن عمل مى کنند خواهد داشت، بى آن که چیزى از گناهان آنها کاسته شود.
امام باقر(علیه السلام) می فرماید: «مَنِ اسْتَنَّ بِسُنَّهِ عَدْل فَاتُّبِعَ کَانَ لَهُ اَجْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا مِنْ غَیْرِ اَنْ یَنْتَقِصَ مِنْ اُجُورِهِمْ شَیْءٌ وَ مَنِ اسْتَنَّ سُنَّهَ جَوْر فَاتُّبِعَ کَانَ عَلَیْهِ مِثْلُ وِزْرِ مَنْ عَمِلَ بِهِ مِنْ غَیْرِ اَنْ یَنْتَقِصَ مِنْ اَوْزَارِهِمْ شَیْءٌ»؛ کسى که سنت عدلى ایجاد کند و از آن پیروى شود همانند پاداش کسانى را که به آن عمل مى کنند خواهد داشت، بى آن که از پاداش آنها کم شود؛ و کسى که سنت ظلمى بگذارد و از آن پیروى شود همانند گناه کسانى که به آن عمل مى کنند خواهد داشت، بى آن که چیزى از گناهان آنها کاسته شود.( وسائل الشيعه، ج 11، ص 437 ( ج 16، ص 174 نشر آل البيت).
از نظر قرآن، کسانی که اقدام به ایجاد بدعت های ناروا و ناپسند می کنند کاری زشتی را انجام می دهند؛ زیرا شخص گاهی چیزی که از دین نیست به دین نسبت می دهد و گاه رفتاری هم چون لواط را ایجاد و ترویج می کند که هر دو زشت و گناه است. چنین افرادی گمراه ، دور از هدایت، زیانکار، ستمکار، محروم از محبت خدا و رستگاری هستند.(بقره، آیه ۷۹؛ انعام، آیات ۱۳۹ تا ۱۴۴؛ آل عمران، آیات ۹۳ و ۹۴؛ نحل، آیه ۱۱۶؛ مائده ، آیه ۸۷؛ و آیات دیگر)
انگیزه ها ، اهداف و عوامل بدعت گزاران
بدعت گزاران با اهداف و انگیزه های گوناگون اقدام به این عمل می کنند. بدعت گزاران کارهای نیک به هدف اصلاح جامعه این عمل را انجام می دهند. از این منظر خدا و پیامبران الهی بزرگ ترین و برترین بدعت گزاران کارهای نیک و حسنات هستند. مومنان امت بر اساس اصول و موازین نقلی و عقلی نیز این گونه هستند و بدعت ها و نوآوری های خوبی دارند.
اما بدعت گزاران کارهای بد و زشت به اهدافی چند و انگیزه های متنوع این کارها را انجام می دهند. مهم ترین اهدافی که قرآن بیان کرده عبارتند از:
１. دنیاطلبی: دست یابی به مادیات مهم ترین انگیزه و اهداف بدعت گزاران در کارهای زشت از جمله بدعت در دین است. از نظر قرآن بزرگ ترین بدعت گزاران در این امور عالمان دنیا طلبی است که برای کسب ثروت و قدرت و تفاخر و نفوذ اجتماعی و مانند آن ها اقدام به بدعت گزاری کرده و رفتارهای نابهجنار را ساخته و ترویج می دهند. جالب این که این گروه اهل تزویر هم هستند و نسبت های دروغین می دهند تا سنت خویش را محکم و استوار دارند. توجیهات و یافتن وجوه عقلی و نقلی رویه ای است که ایشان برای رسیدن به اهداف خود به کار می گیرند.(بقره، آیه ۷۹؛ نحل، آیات ۱۱۶ و ۱۱۷) این عالمان با سوء استفاده از جهل مردم آنان را به سنت های بدعت آمیز خود سوق می دهند و آن را به عنوان یک فرهنگ در جامعه نهادینه می کنند. البته از نظر قرآن بسیاری از بدعت های بد اجتماعی ریشه در جهالت و نادانی مردم دارد.(انعام، آیه ۱۰۳) از همین رو، بهترین شیوه مقابله و مبارزه با بدعت های بد اجتماعی ترویج عقلانیت و تفکر و تعلیم وتعلم است؛ زیرا علم و تعقل می تواند مانع جدی در سر راه بدعت گزاران باشد.(همان)
２. نقض تعهدات اجتماعی: برخی از مردم برای این که بتوانند تعهدات اجتماعی خود را نقض کنند، با بدعت های ناروا و زشت کاری می کنند تا بتوانند تعهدات خویش را نقض کنند. به عنوان نمونه برای آن که بتوانند در امانت خیانت کنند می گویند که تعهدات مالی و امانت داری تنها نسبت به برخی از مردمان هم کیش و آیین است تا این گونه بتوانند نسبت به اموال دیگران خیانت ورزند و در آن تصرفات مالکانه داشته باشند.(آل عمران، آیه ۷۵)
３. هنجارشکنی: افرادی که خود گرفتار هنجارشکنی هستند، برای توجیه اعمال خود و همراهی دیگران اقدام به ایجاد سنت ها و بدعت های ناروا و زشت می کنند. مثلا برای این که قبح طلاق را بشکنند و خود را از سرزنش دیگران در امان نگه دارند جشن طلاق می گیرند تا این گونه خود را توجیه کنند. از سوی دیگر افزایش کنشگران به این نابهنجارها و بدعت ها موجب می شود تا دیگر نابهنجاری و زشتی کارشان دیده نشود.(همان) جالب این است که این هنجارشکنی در بسیار از موارد چنان از نوآوری برخوردار است که گویا از فکر شیطان نیز تراوش نمی کند؛ بلکه این ذهن های شیطانی انسان است که خود استاد کل شیطان و ابلیس شده است و امری که به ذهن هیچ جنی حتی شیطان نمی رسد را می سازد و به کار می گیرد؛ چنان قوم لوط هم جنس بازی را ابداع کردند و به کار بردند که هیچ گونه پیشینه حتی در میان جانوران نداشته است. در مساله هنجار شکنی جشن طلاق نیز باید گفت بر اساس تحقیقاتی که در این زمینه انجام داده شده در هیچ جای دنیا مراسم جشن طلاق وجود ندارد و این یک بدعتی است که در جامعه ایرانی – اسلامی در حال رخ دادن است. این بدعت ناروا بر آن است تا منفورترین و مبغوض ترین حلال خدا یعنی طلاق را به عنوان یک امر عادی جلوه داده و بنیاد خانه و خانواده را این گونه سست نمایند و زمینه و بستری را برای نابودی خانواده و تشکیل آن بگیرند به طوری که بدترین و زشت ترین کار به عنوان یک امر عادی تلقی و بلکه جشن گرفته و سوری داده شود. به نظر می رسد که اگر جلوی آن گرفته نشود تبدیل به یک مد و رسم می شود و جامعه ایرانی به عنوان بنیانگذار یک سنت جاهلی به جهانیان معرفی می شود.
４. هواپرستی: از نظر قرآن یکی دیگر از اهداف و انگیزه های مهم در بدعت های ناروا و بد اجتماعی و مانند آن ها، هواپرستی و خواهش های نفسانی است. از این روست که چنین سنت ها و بدعت فاقد هر گونه ارزش واقعی و اجتماعی است؛ زیرا خواهش های نفسانی در تضاد کامل با عقلانیت و اصول ارزشی و هنجاری است.(انعام، آیه ۱۵۰) با نگاهی به بسیاری از بدعت های بد و ناروا می توان دریافت که این ها فاقد هر گونه حقانیت و ارزش های عقلانی و بلکه عقلایی است و عرف خردمندان آن را نمی پذیرد.
５. جهل : از نظر قرآن جهل به معنای بی خردی و هم جهل به معنای ناآگاهی عامل مهم در ایجاد بدعت های ناروا است. برخی از بدعت های ناروا در جامعه از سوی توده های جاهل به هر دو معنای کلمه ایجاد می شود؛ زیرا توده های مردم یا گرفتار بی خردی و عدم تعقل هستند یا آن که نسبت به امری علم و آگاهی ندارند و آن را عمل کرده و به عنوان یک بدعت در جامعه گسترش می دهند.(مائده ، آیه ۱۰۳؛ انعام، آیات ۱۱۹ و ۱۴۴)
６. کفر: از نظر قرآن کفر افراد موجب می شود تا به هر کاری دست بزنند و هیچ قید و بندی را مراعات نکنند؛ زیرا اینان اهل فجور هستند(قیامت، آیات ۱ تا ۵) بنابراین، کافران بدعت آوران در کارهای زشت هستند. از این روست که امروز قوانین موضوعه در کشورهای کفر به سبب کفر ایشان در حال گسترش است و اموری چون لواط و هم جنس بازی را قانونی می کنند که خود بدعتی در امور اجتماعی و بسیار زشت و خلاف عقل و نقل است.(مائده ، آیه ۱۰۳)
７. شیطان: بی گمان دشمن ترین دشمن انسان پس از هواهای نفسانی و خواهش های آن، شیطنت شیطان است. بسیاری از بدعت های زشت تحت وسوسه های شیطان گذاشته می شود.(بقره، آیات ۱۶۸ و ۱۶۹؛ انعام، آیه ۱۴۲)
با توجه به این آثار زشت و نابهنجاری که بدعت های بد ایجاد می کند، خداوند بدعت را حرام و گناه دانسته است(بقره، آیه ۷۹؛ مائده ، آیات ۲ و ۸۷؛ انعام، آیه ۱۳۸)
ضرورت مبارزه با بدعت های ناروا
از نظر قرآن بدعت گزاری کارهای زشت، خود کاری زشت و ناروا است و باید ترک شود. اما اگر افرادی با انگیزه ها و اهداف گوناگون و تحت تاثیر عوامل پیش گفته و مانند آن ها بدعت های ناروا را در جامعه ایجاد کردند، بر رهبران آن است تا جلوگیری کنند و اجازه ندهند تا به شکل فرهنگی عمومی در آید و رواج پیدا کند. بنابراین لازم است تا هم با بدعت گزاران بدعت های ناروا مقابله و مبارزه شود و هم با خود بدعت های ناپسند.
خدا یکی از ماموریت های پیامبر(ص) را مبارزه با بدعت گزاران و بدعت های ناروا دانسته و براى مبارزه با بدعتها و تحريمهاى ناشى از اوهام بشرى به ایشان ماموریت می دهد تا اقداماتی را انجام دهد.(اعراف، آیه ۳۲)
از آن جایی که عواملی چون بی خردی و ناآگاهی نقش تاثیرگذاری در بدعت آفرینی و بدعت گزاری دارد، پيامبر(صلى الله عليه وآله) ماموریت می یابد تا به مقابله منطقى و استدلالى با این بدعت ها و بدعت گزاران برود. بنابراین، نباید نقش تعلیم و تربیت را در امر بدعت زدایی از جامعه نادیده گرفت.(انعام، آیات ۱۴۳ تا ۱۵۰)
با نگاهی به آموزه های وحیانی قرآن این معنا به عنوان یک ضرورت در گام نخست بر عهده رهبران و مسئولان و کارگزاران جامعه و در مرحله دوم بر عهده همگان در قالب امر به معروف و نهی از منکر است.
باید مهندسی فرهنگی جامعه به گونه ای باشد تا مردم در سطح فرهنگی بالایی قرارگیرند و به خود و یا دیگران اجازه ندهند تا بدعت های بدی را ایجاد و ترویج کنند. البته مبارزه فرهنگی باید در کنار تهدید بدعت گزاران و مجازات قانونی آنان همراه باشد؛ چرا که تا ضمانت اجرایی برای برخی از اعمال نباشد هرگز در جامعه نهادینه نمی شود. از همین روست که در کنار فعالیت های فرهنگی مثلا علیه بی حجابی و بد حجابی لازم تا در قالب قوانین کیفری و جزایی احکام شدیدی نسبت به آن وضع و به مورد اجرا گذاشته شود. اصولا همان طوری که فرهنگ سازی کمربندبستن یا مراعات چراغ های راهنمایی و رانندگی یک شیوه برای نهادینه سازی آن است، لازم است تا مجازات هایی نیز وضع شود تا این امر در متجاوزان نیز نهادینه شود و اشخاص متجاوز و قانون شکن از ترس قانون نیز شده است آن را مراعات کنند.
به هر حال مبارزه و مقابله با بدعت آفرینان و بدعت های ناروای اجتماعی یک وظیفه و تکلیف بر همگان به ویژه بر مسئولان و رهبران اجتماعی است و باید با توجه به اهداف و انگیزه ها و نیز عوامل پیش گفته علیه این امر مبارزه کرد.
خدا در قرآن بدعت آفرینان و بدعت گزاران امور ناروا را تهدید به عذاب کرده (نحل، آیات ۱۱۶ و ۱۱۷) و مالی که از این راه به دست آمده را حرام دانسته است تا کسی به انگیزه های مادی و مانند آن به بدعت گزاری زشت اقدام نکند.(بقره، آیه ۷۹)
وظیفه مردم در برابر بدعت در دین
چنان که بیان شد همگان در برابر بدعت وظایفی دارند که در این میان مسئولیت عالمان و زمامداران بیش از دیگران است،اما این به معنای عدم مسئولیت توده های مردم نیست؛ بلکه توده های مردم نیز می بایست علیه بدعت و بدعت گزاران قیام کرده و مبارزه نمایند.
از جمله روش هایی که مردم می توانند با بدعت گزاران و نابهنجاری ها به نام دین مبارزه کنند، عدم پیروی از آنان و مخالفت عملی است. به این معنا که اگر توانایی مقابله علمی با آنان را ندارند، دست کم می بایست از مبارزه عملی دست بر ندارند. وقتی توده مردم سنتی چون ازدواج دایم و موقت را می شناسد گرایش به مدل ها و سنت هایی جدید بدعتی در این عرصه مانند ازدواج یسار و مانند آن به معنای تایید بدعت گزاران خواهد بود. عدم توجه و مقابله عملی با بدعت ها از وظایف حتمی مردم است. در مساله ربا در قالب های نوین نیز می بایست مردم همین رویه را در پیش گیرند و با اشکال جدید رباخواری در عمل مبارزه کنند. هم چنین مردم می توانند با کسانی که به نام دین و عرفان اسلامی ، خرافات و سنت ها و شریعت های دینی می سازند، و گروه ها و فرقه های بدعت گزاری که دین جدید می آورند، مبارزه کنند. پیامبر(ص) می فرماید: زنهار از گراییدن به فرقه گرایان؛ زیرا این جماعت ، نعمت را ناسپاسى کردند و بدعت را پدید آوردند و با سنّت ، مخالفت ورزیدند و زبان به شُبهات گشودند. لعنت خدا و فرشتگان و همگى مردم، بر ایشان باد !( مستدرک الوسائل : ج ۱۲ ص ۳۲۲ ح ۱۴۲۰۲)
پیامبر(ص) از مردم می خواهد تا در هر شکلی به مخالفت و مبارزه با بدعت گزاران بپردازند. این مخالفت می تواند در قالب هایی انجام گیرد که برخی را خود پیامبر(ص) بیان کرده است. از جمله ایشان می فرماید: هر کس به نزد بدعت گذارى برود تا او را گرامى بدارد، به ویران کردن اسلام ، کمک کرده است.( کنز العمّال : ج ۱ ص ۲۱۹ ح ۱۱۰۲؛ بحار الأنوار : ج ۲ ص ۳۰۴ ح۴۵ و ۴۶ )
یا ایشان می فرماید: هر کس به روى بدعت گذارى لبخند بزند ، به نابود کردن دین خود ، کمک کرده است.( المناقب لابن شهر آشوب : ج ۴ ص ۲۵۱)
امام صادق علیه السلام در باره پیروان ابو خطّاب و غالیان نیز فرموده است: با آنها ، نشست و برخاست نکنید. با آنها ، هم کاسه نشوید و از یک ظرف ، آب نخورید. با آنها ، دست ندهید و با آنها ، گفتگو نکنید.( بحار الأنوار : ج ۲۵ ص ۲۹۶ ح ۵۵ )
پس طرد اجتماعی و روی خوش نشان ندادن نسبت به بدعت گزار از روش های مبارزه و مخالفت مردم با بدعت گزاران است که گاه به نام عالم دینی و یا دولت اسلامی اقدام به بدعت گزاری می کنند.
اگر کسی این شیوه مبارزه را در پیش گیرد نه تنها از ثواب آن بهره مند می شود بلکه فواید دیگری نیز دارد. پیامبر(ص) می فرماید: هر گاه پس از من ، شکّاکان و بدعت گذاران را دیدید ، از آنان بیزارى بجویید و تا مى توانید ، به آنان ناسزا بگویید و از آنها ، بدگویى کنید و محکومشان نمایید ، تا دیگر در تباه کردن اسلام ، طمع نکنند و مردم از آنها بر حذر باشند و از بدعت هایشان ، چیزى نیاموزند. بدین سان ، خداوند، در عوضِ آن، براى شما پاداش هایى را مى نویسد و به سبب آن ، درجات شما را در آخرت ، رفعت مى بخشد.( الکافی : ج ۲ ص ۳۷۵ ح ۴)
پیامبر(ص) ترک کمک رسانی به بدعت گزار عامل رانده شدن شیطان است.( بحار الأنوار : ج ۷۴ ص ۱۹۷ ح ۳۲) انسان نمی بایست کاری کند که در مظان اتهام باشد یا شرایط برای سقوط در دام شیطان فراهم آید. از این روست که در آیات قرآنی از هر گونه رفتاری پرهیز داده شده است که آدمی را در مواضع تهمت و سقوط چون هم نشینی با فاسق و فاجر بر سر سفره شراب و مانند آن قرار می دهد. پیامبر(ص) می فرماید: با بدعت گذار ، همنشینى نکنید که [اگر چنین کنید ، ] در نظر مردم ، یکى از آنان به شمار مى آیید.( الکافی : ج ۲ ص ۳۷۵ ح ۳)
مصادیقی از بدعت های ناروا
برخی از امور دینی است که از سنت های قطعی اسلام است. در آیات و روایات با تاکید بر این امور هر گونه بدعتی در این زمینه ها را مردود دانسته است. از جمله این امور می توان به بدعت های زیر اشاره کرد: اجبار در پذیرش دین در حالی که از سنت های دینی عدم اجبار و اکراه کسی به پذیرش دین اسلام است.(یونس،آیات ۹۹ و ۱۰۰) ، عدم جواز نمازهای مستحب به جماعت(الخصال : ص ۶۰۶ ح ۹)؛ نماز تراویح(صحیح البخاری : ج ۲ ص ۷۰۷ ح ۱۹۰۶؛ تهذیب الأحکام : ج ۳ ص ۷۰ ح ۲۲۷؛ تفسیر العیّاشی : ج ۱ ص ۲۷۵ ح ۲۷۲)، نماز چاشت(صحیح البخاری : ج ۱ ص ۳۷۹ ح ۱۰۷۶)، گفتن اذان سوم در روز جمعه (الکافی : ج ۳ ص ۴۲۲ ح ۵ )، سکوت در وقت ضرورت(بحار الأنوار : ج ۷۷ ص ۱۶۵ ح ۲ )، دعوت به خود با وجود اعلم(تحف العقول : ص ۳۷۵)، و مانند آن ها که بدعت های مصرح در آیات و روایات است.
در جامعه اسلامی بدعت های ناروا و ناپسندی به وجود آمده که گاه اسباب دردسر و مانع از رشد افراد جامعه و پیشرفت مردم است. از جمله این بدعت های ناپسند اجتماعی می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- مسابقه در مهریه های سنگین: در حالی که در اسلام اصل مهریه به عنوان فریضه، ضرورت و واجب فقهی دانسته و در قرآن بر آن تاکید شده است(نساء، آیه 4؛ بقره، آیه 237)، اما مهریه باید سبک و در سطح توان شوهر باشد. پیغمبر اكرم(صلّى الله علیه و آله) مىفرماید: بهترین زنان امت من كسانى هستند كه زیبا و كم مهر باشند.( وافى، كتاب نكاح، ص 15.) امام صادق(علیهالسلام) فرمود: بدى زن در این است كه مهرش سنگین باشد.(همان) استطاعت از سویی و نیز شانیت در مهریه از سوی دیگر ، از مهم ترین قواعد و آداب آن است. امروز این رسم ناپسند و بدعت ناروا رواج یافته که هر کسی می کوشد تا از فلان خویش و همسایه بیش تر مهریه قرار دهد و این گونه مهریه های سنگین مانع جدی بر سر راه ازدواج شده است. از آن جایی که پرداخت مهریه به عنوان یک دین لازم و ضروری است و در صورت استطاعت و عند المطالبه از سوی همسر باید پرداخت شود، بسیاری به سبب شکایت یا اختلافاتی در این باره به زندان افتاده و یا گرفتار مشکلاتی در ادامه روند طبیعی زندگی شده اند؛
- مسابقه در جهیزیه: از دیگر بدعت های ناروا جهیزیه ای است که از سوی زن و خانواده او تهیه و تامین می شود. با آن که در اسلام جهیزیه بر عهده شوهر است، چنان که امیرمومنان امام علی(ع) این گونه عمل کرد(مناقب ابن شهر آشوب، ج3، ص 351)، در فرهنگ ایرانی بر خلاف فرهنگ اسلامی، مسئولیت این کار بر خانواده عروس گذاشته شده است. به نظر می رسد این فرهنگ ایرانی که در اقوام دیگر هم نژاد چون هندی وجود دارد، مایه بسیاری از دردسرها شده و مانع جدی بر سر راه ازدواج. البته در اسلام اگر جهیزیه بر عهده شوهر نهاده شده به اندازه استطاعت است. پس اگر امروز چند قلم اساسی از اجناس جهیزیه بر عهده شوهر گذاشته شده باید به اندازه استطاعت و شئونات باشد نه بیش تر که خود مایه دردسرهای تازه ای شده و ازدواج جوانان را با مشکل و تاخیر مواجه ساخته است؛
- اسراف و تبذیر در مهمانی ها: از دیگر بدعت های ناروا ریخت و پاش ها در مهمانی است. هر چند که از آداب مهمانی آن است که بیش از حالت عادی غذا و میوه و شیرینی تهیه شود؛ چنان که حضرت ابراهیم(ع) گوساله فربه و چاقی را برای چند مهمان خویش ذبح و کباب می کند(ذاریات، ایه 26؛ هود، آیه 69)، اما نباید موجب ریخت و پاش و تبذیر شود.(اسراء، آیه 27) اسراف به معنای زیاده روی از حالت طبیعی در میزبانی روا است، اما اسراف نباید به گونه ای باشد که به ریخت و پاش و تبذیر کشیده شود؛ امروز در مهمانی ها به ویژه مهمانی ضیوف الرحمان و حاجیان و نیز افطارهای ماه مبارک رمضان اسرافی که انجام می شود به شکل تبذیر و ریخت و پاش است که خود آسیب زا است؛
- مسابقه در پرده نویسی بر اموات: از بدعت های ناپسند و ناروا امروز جامعه ایرانی اسلامی، مسابقه در پرده نویسی برای اموات است. اصولا اطلاع رسانی در باره مرگ افراد یک ضرورت است تا دیگران در تشییع و مراسمات دیگر حاضر شوند و ثوابی از قرائت قرآن و فاتحه به روی میت برسد؛ اما پرده نویسی نه تنها هیچ سودی ندارد بلکه از مصادیق تبذیر و ریخت و پاش است. اکثر کسانی که پرده نویسی می کند برای خودنمایی و رفتارهای چشم پرکنی است که دیگران را مسحور خود کنند. به هر حال، پرده نویسی یک رویه و بدعت ناروا و ناپسند و بی فایده ای است که باید جلوی آن گرفته و از این همه تبذیر و ریخت و پاش بیهوده جلوگیری شود. به جای این پرده نویسی قرائت قرآنی خوانده و یا پول آن صرف حمایت اقتصادی از خانواده عزادار شود؛
- پذیرایی از تشییع کنندگان: از دیگر بدعت های ناروا آن است که خانواده میت در هنگام کفن و دفن و دیگر مراسم میت مشغول پذیرایی از افرادی شوند که برای تشییع آمده اند. هزینه های گزافی که بر خانواده میت تحمیل می شود خود عزایی دیگر بر عزای از دست دادن عزیزی است. در فرهنگ اسلامی است که خانواده میت از سوی خویشان و همسایگان پذیرایی شوند و مصیبت آنان کاهش یابد. در صدر اسلام این گونه عمل می شد؛ البته برشخص میت مستحب است بخشی از مال خویش را برای این امر کنار بگذارد؛ اما این بدان معنا نیست که وظیفه خویشان و همسایگان از پذیرایی حذف شود؛ بلکه هر یک باید به وظیفه خود عمل کند. پذیرایی از خانواده میت از سوی دیگران می تواند در کاهش اندوه و یا ایجاد فرصت برای عزاداری مفید و سازنده باشد؛ در روایت است اگر کسانی برای برگرداندن آرامش روحی عزادار، تصمیم به حضور بیشتر در کنار آنان دارند، نباید به خانوادۀ مصیبت دیده اجازه بدهند که برای پذیرایی از آنها در سالن و منزل دچار تکلف و دردسر شوند. باید سعی کنند خانواده عزادار حتی دغدغۀ خورد و خوراک خویش را نیز نداشته باشند! پیامبر خدا(ص) به حضرت زهرا(س) و اسماء امر نمودند برای شکستن سنت های جاهلی و فرهنگ سازی، به همراه بانوان دیگر غذا بپزند و به منزل خانواده عزادار ببرند، تا آن ها حتی دغدغه غذا پختن نداشته باشند.( وسائلالشیعة، ج3، ص237، حدیث3505) امام صادق(ع) می فرماید: «غذا خوردن نزد مصیبت دیدگان از رفتارهای زمان جاهلیت است و سنت اسلامی این است که غذای عزادار از سوی دیگران فراهم شود، همان گونه که پیامبر(ص) در مورد جعفر بن ابی طالب، چنین رفتاری را در پیش گرفت.»( وسائلالشیعة، ج3، ص237، حدیث3503)
