بازتاب حقيقت ايمان در زندگى اجتماعى انسان

ايمان به معناى اذعان و تصديق به چيزى همراه با التزام به لوازم آن است; چنان چه اين واژه در قرآن به معناى تصديق به توحيد، رسالت و معاد و التزام به هر حكمى است كه فرستادگان او آورده اند.

در نتيجه پيروى عملى به نحوى بازتاب همان التزام قلبى است كه در بيرون خود را نشان مى دهد. از اين رو خداوند هر گاه ايمان را مطرح مى سازد به دنبال آن «عمل» را نيز بيان مى دارد تا نمود عينى ايمان را در عمل گوشزد نمايد. بنابراين از نظر قرآن اعتقاد صرف، ايمان نيست مگر آن كه به لوازم آن چيزى كه بدان معتقد شده ايم ملتزم شويم و آثار آن را بپذيريم; چون ايمان همان علم به هر چيزى است; اما علم و دانش همراه با آرامش و اطمينان به آن; و چنين آرامشى جز به التزام به لوازم آن امكان پذير نيست. البته دانشى كه همراه با آرامش نيست چه بسا از التزام جدا شود مانند بسيارى از افرادى كه به رفتارهاى زشت و ناپسند يا زيانبار عادت كرده اند با آن كه علم به نادرستى و زيانبارى عادت خود دارند ولى ناتوان از ترك عادت خود هستند; خداوند درباره اين گونه جدايى علم و عمل مى فرمايد: «وَجَحَدُواْ بِهَا وَ اسْتَيْقَنَتْهَآ أَنفُسُهُم;(نمل/ 14) در حالى كه دل هايشان به آن يقين داشت آن را انكار كردند».

بنابراين حقيقت ايمان به گونه اى است كه در رفتار انسانى خود را نشان مى دهد; و اين گونه نيست كه تنها يك التزام درونى و قلبى باشد و ربطى به عمل و يا خرد و انديشه فرد نداشته باشد; زيرا ايمان در صورتى كامل است و مفهوم واقعى مى يابد كه بر خرد و انديشه و عمل و رفتار فرد تأثيرگذار باشد.

همين مطلب را ما در مسأله خشوع نيز مى يابيم; زيرا خشوع يك حالت درونى و تأثر خاصى است كه به افراد مقهور دست مى دهد. افرادى كه در برابر فرمانروايى چيره و قاهر قرار گرفته اند به طورى كه همه ى توجه آنان معطوف به او گشته و از جايى ديگر قطع مى شود، چنين حالتى در آنان پديد مى آيد. اين حالت با آن كه يك تأثر و حالت درونى است ولى خود را در رفتار فرد و چهره اش خود را نشان مى دهد; چنان چه پيامبر اكرم(ص) درباره شخصى كه در نمازش با ريش خود بازى مى كرد فرمود: اگر دلش داراى خشوع مى بود جوارحش نيز خاشع مى شد.]مجمع البيان، ج 7، ص 99[

بنابراين ايمانى كه كامل، زنده و فعال است، آثار خود را در همه چيز و همه جا نشان مى دهد. اين آثار در حقيقت غرض مطلوب از آن چيز است. پس حقيقت ايمان چيزى جز اين نخواهد بود كه خود را در آثارش نشان دهد و به مطلوب برساند. پيامبر اكرم(ص) در گفتگويش با حارثه بن نعمان جوانى كه حقيقت ايمان و يقين را به شهود دريافته بود مى فرمايد: براى هر حقّى حقيقتى است و براى هر درستى نورى است ]اصول كافى، ج 2، ص 54، ح 3[ پس بنابر بيان پيامبر اكرم(ص) حقيقت ايمان نيز خود نورى دارد كه در واقع خود را نشان مى دهد.

اين تأثيرگذارى ايمان در صحنه هاى اجتماعى نيز بروز و ظهور دارد به ويژه كه دين به معناى سنتى اجتماعى كه انسان در زندگى اجتماعى اش بر پايه آن سير و حركت مى كند، رويكردى اجرايى و اجتماعى دارد; زيرا سنت هاى اجتماعى متعلق به عمل است; از اين رو با دگرگونى ايمان و اعتقادى و اختلاف در اين حوزه سنت هاى اجتماعى نيز مختلف مى شود و اثر خود را در حوزه عمل نشان مى دهد.

اجتماعى كه به توحيد و معاد و عدالت حق تعالى ايمان دارد و فناناپذيرى انسان را باور و به حيات ابدى ايمان و مرگ را دروازه اى به جهان ديگر مى داند، چنين اجتماعى در زندگى خود روشى دارد كه در آن خوشبختى و حيات ابدى و آرامش و آسايش جاودانه را اصل قرار مى دهد و در همه ابعاد زندگى در راستاى تأمين آن گام بر مى دارد.

اما اجتماعى كه براى جهان خدايان چون «انسان خدايى» معتقد است و گرفتار «اومانيزم» و خودپرستى به جاى خداپرستى است و هستى را در ماده و ماديت مى بيند و معاد و رستاخيزى را نمى پذيرد، چنين اجتماعى زندگى خود را چنان تنظيم و اداره مى كند تا هر چه بيشتر از دنيا و ماديات آن بهره مند گردد.

پس دين و ايمان در حقيقت سنتى عملى است كه براساس مسأله هستى شناختى و جهان بينى بنيان گرفته است. اين اعتقاد با علم استدلالى و خرد ورزى همراه با روش هاى تجربى و آزمونى ـ حسى، ارتباطى دارد ولى اختلافاتى نيز دارد; زيرا علم نظرى به خودى خود مستلزم هيچ عملى نيست، اگر چه عمل كردن نيازمند به علم نظرى است; به خلاف اعتقاد و ايمان كه عمل را به گردن انسان مى گذارد و او را ملزم مى كند تا بر پايه آن ايمانش عمل كند.

به سخنى ديگر، علم نظرى و استدلالى آدمى را به وجود آغاز و انجام رهنمون مى سازد و اعتقاد و ايمان آدمى را وادار مى كند تا از آن معلوم نظرى پيروى نموده در عمل نيز به آن ملتزم شود.

پس اعتقاد و ايمان، علم عملى است. از اين رو مى گوييم: بر هر انسان واجب است كه به آغاز و مبدأ اين جهان ايمان داشته و خدا را بپرستد و در اعمالش آن را در نظر بگيرد تا در دنيا و آخرت خوشبخت گشته آسايش و آرامش را به دست آورد.

بنابراين از آن جايى كه دين سنت عملى برخاسته از اعتقاد است و ايمان نيز جزء اصلى و لازم دين است پس ايمان نيز در حقيقت التزام به اعتقاد حق درباره آغاز، انجام، فرستاده و احكامى است كه فرستاده آورده است و اين اقتضاى «عمل» مى كند.

علوم عملى نيز بر حسب قوّت و ضعف انگيزه ها شدت و ضعف پيدا مى كند، چون انسان هيچ كارى را انجام نمى دهد مگر به طمع خير و يا نفع و يا به خاطر ترس از شرّ و ضرر است; و چه بسيار كارهايى كه ما به خاطر بعضى از انگيزه ها آن را ضرورى مى دانيم ولى انگيزه ى ديگرى قوى تر از انگيزه پيشين پديد مى آيد كه در نتيجه از آن ضرورى صرف نظر مى كنيم، هم چنان كه خوردن را به انگيزه سيرى و رفع گرسنگى ضرورى مى دانيم، ولى وقتى مى فهميم كه اين غذا مضّر و منافى با صحت و سلامت ماست از حكم پيشين صرف نظر مى كنيم.

پس در حقيقت علم به انگيزه دومى مانع انگيزه اول شد و اطلاق علم به اول را مقيد كرد; بنابراين خوردن غذا براى رفع گرسنگى ضرورى است اما اين حكم به طور مطلق نيست بلكه تا زمانى معتبر است كه غذا به بدن ضرر نرساند. و منافى با سلامت و صحت آن نباشد.

ايمان نيز وقتى اثر خود را مى بخشد و آدمى را به اعمال صالح مى كشاند كه انگيزه هاى باطل و مكرهاى شيطانى بر آن چيره نگردد، و ايمان مقيد به يك حال معين نباشد.

پس مؤمن واقعى كسى است كه آن چه مى كند براساس حقيقى و واقعى و مقتضاى ايمان باشد. همين ايمان در زندگى اجتماعى انسان خود را به خوبى نشان مى دهد، و رفتارهاى اجتماعى او را تعديل مى كند و موجب مى شود چنان پسنديده رفتار نمايد و نقش اجتماعى را انجام دهد كه خشنودى افراد جامعه را در پى داشته باشد.

افراد ايمانى جامعه، اجتماعى را مى سازند كه قرآن در ستايش آن جامعه مى فرمايد: «كُنتُمْ خَيْرَ أُمَّة أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَوْ ءَامَنَ أَهْلُ الْكِتَـبِ لَكَانَ خَيْرًا لَّهُم مِّنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَأَكْثَرُهُمُ الْفَـسِقُون» (آل عمران/109).]ر.ك: الميزان، ترجمه موسوى همدانى، نشر جامعه مدرسين، ج 15، ص 7[