بدون ترديد مهمترين خاستگاه انسانها در اين عالم رسيدن به سعادت و رستگاري است. كه هر مرام، مسلك و ديني آن را به گونه اي خاص تعريف كرده و راه رسيدن به آن هدف غايي را براي پيروان و مخاطبان خود بيان نموده است.
از طرفي سعادت و سعادتمندي شاخص هايي دارد كه تعريف عملياتي آن در پرتو آن شاخص ها صورت مي گيرد. در اين رابطه اميد و آرامش دو ركن از مهمترين شاخص هاي سعادتمندي انسان است كه مجموعه فعاليتهاي او را براي دستيابي به آنها رقم مي زند. نوشتار حاضر در مقام تبيين اين دو مقوله است كه با چه ساز و كاري در منطق اسلام و قرآن زندگي با اميد و آرامش همراه خواهد شد. اينك باهم آن را ازنظر مي گذرانيم.
اهميت اميد و آرامش در زندگي
آرامش اميد هر انساني است. انسان همواره در جست وجوي آن است كه در زندگي به آرامش و آسايش دست يابد. اگر بتوان براي سعادت دو مؤلفه اساسي برشمرد، آرامش مؤلفه اصلي است كه به دو شكل آرامش روحي و امنيت اجتماعي ظهور مي كند. انسان براي دست يابي به آرامش كه شخصيت سالم و كامل را سامان مي بخشد و يا به نوعي بيانگر شخصيت سالم و كامل است تلاش مي كند و از هيچ كوششي در اين راه دريغ نمي ورزد.
در روان شناسي و اجتماعي در تبيين و توصيف شخصيت سالم و معتدل به مسأله آرامش به عنوان عنصر اساسي اشاره شده است. در حقيقت شخصيت سالم به كسي گفته مي شود كه در حوزه رفتاري از آرامش برخوردار باشد و دچار تشويش و بحران و افسردگي و مانند آن نباشد. از اين روست كه آرامش و جست و جوي آن به عنوان دغدغه بشريت مطرح شده است و همگان براي يافتن آن به هر چيزي تمسك مي جويند.
قرآن به عنوان كتاب زندگي كه به همه ابعاد آن توجه و اهتمام ويژه اي دارد به مسأله آرامش از جهات مختلف پرداخته است. ازنظر قرآن انسان مؤمن كسي است كه از شخصيت سالم و از آرامش و امنيت برخوردار بوده و نسبت به گذشته حزن و اندوهي به دل راه نمي دهد چنان كه خوف و ترسي نيز نسبت به آينده ندارد و اين گونه است كه آرامش سراسر وجود وي را فرامي گيرد. با اين همه برخي از مردم به جهاتي گرفتار مشكلات متعددي مي شوند كه موجبات اضطراب و تشويش آنان را فراهم مي آورد. قرآن ريشه و خاستگاه اين گونه تشويش را در حوزه هاي مختلفي چون بينشي و نگرشي ردگيري مي كند و براي رهايي از آن و دست يابي به آرامش، راهكارهايي به عنوان راه برون رفت از علل و عوامل اضطراب بيان مي كند. در نوشتار حاضر به يكي از مهم ترين ساز و كارهاي دست يابي به آرامش يعني تضرع و انابه پرداخته شده و ديدگاه قرآن درباره آن مورد بررسي قرار گرفته است.
انابه راهكار دست يابي به آرامش
انابه در زبان عربي به معناي بازگشت به طاعت همراه با توبه و تضرع است. بنابراين تفاوت ظريفي ميان توبه و انابه در اين معنا ظاهر مي شود. در توبه مسأله تضرع وجود ندارد و لازم نيست انسان توبه كار كه معصيتي را انجام داده و مي كوشد با بازگشت به خدا به اطاعت وي درآيد و گناه و معصيت نكند، تضرع نمايد ولي در انابه حالت عاطفي تضرع مطرح است و صرف توبه و بازگشت به اطاعت در آن مطرح نمي باشد.
برخي ها تفاوت ميان انابه و توبه را در اين دانسته اند كه توبه بازگشت از معصيت سابق و انابه ترك معصيت در آينده است. (معجم الفروق اللغويه) ولي به نظر مي رسد كه در هر دو مسأله بازگشت از معصيت به اطاعت مطرح است و افزون بر تفاوتي كه نسبت به معصيت گذشته و آينده بيان شده است، عنصر اساسي كه موجب تفاوت توبه و انابه مي شود مسأله تضرع و ايجاد حالت احساسي و عاطفي در انابه بر خلاف توبه است.
به نظر مي رسد كه انابه ارتباط تنگاتنگي با اطاعت دارد و امري در حوزه عمل است و برخلاف توبه كه مفهومي دربرگيرنده دارد، انابه امري خاص است كه در هنگام تخطي و عصيان عملي مي بايست به سراغ آن رفت.
شخصي كه در عمل خويش خطا و يا عملي انجام دهد كه موجبات عصيان را فراهم مي آورد با انابه مي تواند به اطاعت بازگردد. از اين رو انابه بازگشت عملي به سوي خدا و پذيرش عملي اطاعت وي است.
قرآن انابه را راهكاري براي دستيابي به آرامش برمي شمارد. به نظر قرآن انسان گناهكار كه با گناه خويش دچار عصيان شده است با انابه مي تواند خود را به آرامش برساند.
با نگاهي به واژه شناسي مي توان دريافت كه خاستگاه تشويش ازنظر قرآن عصيان است كه با انابه و بازگشت به طاعت و پيروي از آموزه هاي وحياني مي توان آن را به دست آورد. از اين روست كه مي توان به اين باور پافشرد كه دين و معنويت و اطاعت از آموزه هاي وحياني، چگونه و تا چه اندازه بر روح و روان آدمي تأثير مي گذارد.
زمينه هاي انابه
انسان به طور طبيعي هنگام گرفتاري ها و مشكلات در جست وجوي راهكارهايي براي برونرفت از آن برمي آيد، به ويژه اگر مشكلات به گونه اي باشد كه روح و روان آدمي را با خود درگير كند و آرامش روحي و رواني را از وي سلب كند و او قادر به انجام هيچ كاري نباشد. دراين صورت است كه انسان هاي گرفتار به هر كس و هرچيزي چنگ مي آويزند و مي كوشند تا خود را از وضعيت بحراني بيرون آورده و رهايي بخشند.
با اين همه قرآن تصريح مي كند كه هر انسان گرفتاري به انابه و تضرع نمي پردازد و به سوي طاعت خدا بازنمي گردد بلكه تنها كساني به خداوند و رحمت او بازمي گردند كه ازنظر بينشي ونگرشي به درجه اطمينان به خدا رسيده باشند. از اين رو انابه كنندگان را كساني مي داند كه از نظر بينش، به خدا ايمان داشته و دل هايشان نسبت به ذكر و ياد خدا به مقام اطمينان رسيده و در يك نوع آرامش بينشي و نگرشي قرارگرفته باشند. چنين افرادي با تمسك به انابه از مشكلات و گرفتاري هاي روزانه رهايي مي يابند و آرامش و اطمينان بينشي و نگرشي خودرا به حوزه عمل و زندگي تعميم مي دهند. اين گونه است كه خداوند مي فرمايد كه هدايت الهي و راهنمايي او شامل كساني مي شود كه اهل انابه هستند و انابه كنندگان را كساني معرفي مي كند كه ايمان به خدا داشته و دل هايشان به ذكر و ياد خدا آرامش يافته است. (رعد آيه 27 و 28)
بسياري از مردمان با آن كه مؤمن هستند و از نظر اعتقادي در مقام شناخت واقعي قرار دارند و شكي در خدا و ايمان به او ندارند با اين همه در هنگام عمل و درگيري با مشكلات خود را گم مي كنند و آرامش درزندگي را از دست مي دهند.
قرآن اميدواري را در مسئله انابه و بازگشت به خدا در هنگام مشكلات مطرح مي سازد. از نظر قرآن كساني كه به خدا اطمينان دارند و مي دانند كه اوست كه فقط مي تواند آنان را از مشكلات سخت و دشوار رهايي بخشد، با اين انگيزه مي توانند به انابه روي آورده و از شر مشكلات رهايي يابند.( آيه 24 و س 4 و 35)
آثار انابه و بازگشت به سوي خدا
قرآن براي اين بازگشت كه با شرايط و خصوصيات ويژه اي انجام مي شود، آثار پيامدهايي را در حوزه روح و روان و نيز دنيا و آخرت برمي شمرد كه در اين جا به بخشي از آنها اشاره مي شود.
آمرزش، مهمترين اثري است كه قرآن براي انابه و بازگشت به طاعت ياد مي كند و مي فرمايد انسان با انابه مي تواند به آمرزش خداوند دست يابد و خداوند وي را تحت پوشش خود قرار مي دهد و گناهان و خطاهايش را مي بخشد. (ص آيات 24 و 25)
انسان در زندگي خويش با گرفتاري هاي بسياري مواجه است كه در آن شرايط به قدرت خداوند توجه مي كند و از او مي خواهد كه وي را ياري دهد و نيازش را برآورده سازد. دعا درخواست حاجتي از سوي بنده است كه از خدا مي خواهد مشكلي از وي حل كرده و يا نعمتي را به وي برساند.
انابه زمينه ساز اجابت دعاست و كسي كه مي خواهد دعايش برآورده شود مي بايست و يا مي تواند از انابه به عنوان سازوكاري براي رسيدن به جواب استفاده كند. (زمر آيه 8)
در حوزه دانش و بصيرت نيز انابه مي تواند بسيار راهگشا باشد. قرآن بيان مي كند كه برخوردارشدن از بصيرت و آگاهي و شناخت دقيق و عميق، از آثار و پيامدهاي انابه و بازگشت به اطاعت خداوند مي باشد. (ق آيه 6تا8)
نتيجه اين بصيرت مي تواند خردمندي انسان باشد و شخص به خردي دست يابد كه از هيچ راه ديگري نمي توانست بدست آورد.
اين ها بخشي كوچك از آثار و پيامدهايي است كه قرآن براي انابه بيان مي كند. كسي كه در جست وجوي آرامش است و اميد به دستيابي به آن دارد و مي تواند با انابه به خداوند به اين مهم دست يابد.
