اقتصاد مقاومتی اقتصادی مبتنی بر توانمندی‌های درونی است به گونه‌ای که در برابر تکانه‌های جهانی و فشار‌ها و تحریم‌ها مقاومت کرده و تاثیر‌پذیری نداشته باشد. دست یابی به چنین اقتصادی نیازمند راهبرد‌ها، سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌هایی است که از جمله آنها توجه به مقتضیات زمانی و مکانی است. نویسنده در این مطالب درباره ضرورت توجه به مقتضیات و شرایط در برنامه‌ریزی برای اقتصاد مقاومتی سخن گفته است.
باور به ضرورت اقتصاد مقاومتی
اقتصاد مقاومتی همانند هر راهبرد بنیادین، نیازمند سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی است. در حقیقت اقتصاد مقاومتی راهبرد اقتصاد جامعه را تعریف و تعیین می‌کند که تامین کننده عنصر آسایش و رفاه جامعه است. هر جامعه‌ای بر آن است تا سعادت را در دنیا برای افراد جامعه تامین کند و فلسفه وجودی جوامع و دولت‌ها چیزی جز تامین سعادت افراد جامعه نیست؛ البته مفهوم سعادت در فلسفه وجودی جامعه اسلامی و امت اسلام فراتر از مفهوم سعادت در جوامع غیراسلامی است؛ زیرا اسلام خواهان تامین سعادت دنیوی و اخروی امت است و بر همین اساس سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌های خود را پی‌ریزی می‌کند.
جوامع و دولت‌ها درپی آن هستند تا به هر شکلی شده سعادت را به دست آورند که شامل دو مولفه اساسی آرامش و آسایش است. اقتصاد، تامین کننده عنصر آسایش است؛ از همین رو در جایگاه مهم و ارزشی قرار می‌گیرد و حتی در آموزه‌های قرآن در کنار عبودیت و بندگی خداوند مطرح می‌شود. (بقره، آیه 3)
خداوند در آیه 5 سوره نساء اقتصاد را به عنوان قوام بخش و ستون خیمه جامعه معرفی می‌کند؛ زیرا اگر اقتصاد در هر جامعه‌ای تامین نشود از هم فرو می‌پاشد و خیمه و چادری بر پا نمی‌شود تا افراد در زیر آن قرار گیرند و از فواید حضور در جامعه و عضویت در آن بهره‌مند شوند.
بر همین اساس اقتصاد باید به‌گونه‌ای باشد که در برابر تکانه‌های داخلی و خارجی مقاومت داشته باشد و قوامیت خود را هماند یک شجره طیبه و میوه‌آور با اصول و ریشه‌های خود حفظ کند از همین رو اقتصاد مقاومتی اقتصادی خواهد بود که خود دارای ریشه‌های استوار و محکمی است که به تندبادها و تکانه‌های شدید درونی و بیرونی از جا کنده نمی‌شود و به عنوان ستون خیمه گاه عمل می‌کند.
اصول و ریشه‌های اقتصاد مقاومتی باید از هر گونه آفتی پاک و پاکیزه باشد و گرنه همانند درخت بیماری خواهد بود که یا اصلا میوه‌ای نمی‌دهد یا میوه‌های بیمار دارد که بی‌فایده و کم فایده خواهد بود. درخت بیمار و آفت زده درونی اقتصاد، به سبب ناپاکی‌هایی چون اختلاس و ربا و کم فروشی و پر فروشی و ویژه خواری همان‌طوری که میوه نمی‌دهد یا کم می‌دهد، به طور طبیعی ناتوان در برابر تکانه‌های بیرونی خواهد بود و با تندباد‌های شدید بیرونی از ریشه‌کنده خواهد شد و فرو می‌پاشد.
بر این اساس باید برای تحقق اقتصاد مقاومتی به عنوان یک راهبرد بنیادین برای هر جامعه خواهان استقلال، آزادی، رشد، توسعه، پیشرفت و شکوفایی تمدنی، سیاست‌ها وبرنامه‌هایی را به مورد اجرا در آورد تا هم از آفت‌های درونی در امان باشد و هم بتواند از آسیب‌ها و تکانه‌های بیرونی خود را محافظت کند.
رهبر معظم انقلاب در این باره می‌فرماید: اقتصاد مقاومتی که برای کشور، در هر شرایطی اعم از تحریم یا غیر تحریم ضروری است، به معنای آن است که بنیان اقتصادی کشور بگونه‌ای ساماندهی شود که تکانه‌های جهانی در آن اثر‌گذار نباشد. (سخنان رهبری در دیدار مردم آذربایجان؛ مورخ 1393/11/29)
البته شکی نیست که درک ضرورت نیاز اقتصاد مقاومتی به عنوان یک راهبرد بنیادین، گام نخست بوده و سیاست گزاری شفاف و روشن در این زمینه گام دوم خواهد بود، اما با این همه تا برنامه‌ریزی در گام سوم و اجرای دقیق برنامه در گام چهارم انجام نگیرد، هرگز نمی‌توان امیدی به موفقیت در این زمینه داشت.
به سخن دیگر، همان‌طوری که در مقام عقل نظری تا به جزم و تصدیق به ضرورت محمول برای موضوع نرسیم و فواید آن را تصدیق نکنیم، انگیزه‌ای برای عمل نخواهد بود، در اقتصاد مقاومتی نیز تا به ضرورت اقتصاد مقاومتی برای جامعه نرسیم و جزم اندیشه‌ای پیدا نکنیم، هیچ‌انگیزه‌ای برای حرکت در راهبرد اقتصاد مقاومتی وجود نخواهد داشت.
به نظر می‌رسد که در جامعه کنونی، بخشی از جامعه در اصل اقتصاد مقاومتی شک دارند و برخی در مقام عمل و اراده عزمی‌بدان نداشته و تردید دارند. از همین رو دنبال سیاست‌گذاری آن نمی‌روند و به طریق اولی هیچ تمایلی به برنامه‌ریزی و اجرای آن ندارند.
برنامه‌ریزی بر پایه مقتضیات زمانی و مکانی
اگر جامعه و دولتی به این نتیجه برسد که اقتصاد مقاومتی در همه شرایط به عنوان یک ضرورت غیرمنفک و لازم برای جامعه مطرح است، آنگاه بر آن خواهد شد تا سیاست‌گذاری کند. سیاست‌گذاری که در حقیقت مهندسی جامع و فراگیر برای دست‌یابی به ماموریت و رسالتی خاص چون اقتصاد مقاومتی است، باید به گونه‌ای انجام گیرد که همه ابعاد مورد توجه قرار گیرد تا همانند یک نقشه راه بتوان برنامه‌های خرد و کلان را در چارچوب آن تعریف، ارزیابی و سنجش کرد و میزان خطا و زاویه گرفتن را بدست آورد.
از آیات سوره یوسف به دست می‌آید که مهندسی جامع و مانع باید طوری باشد که بتوان براساس آن زاویه و عدم زاویه از هدف را ارزیابی کرد. حضرت یوسف (ع) وقتی نظریه خشکسالی را مطرح می‌کند، در قالب راهبرد عبور از بحران، به سیاست‌گذاری کلان اشاره کرده و به مهندسی آن می‌پردازد. آن حضرت (ع) سپس با برنامه‌ریزی دقیق و انتخاب مسئولان کارآمد با ویژگی‌هایی چون متخصص و متعهد بودن (یوسف، آیه 55) درصدد تحقق راهبرد خود بر می‌آید و جامعه را به امنیت غذایی می‌رساند. (یوسف، آیات 47 و 48)
البته باید توجه داشت که اقتصاد مقاومتی به عنوان یک راهبرد اساسی نه راهبرد مقطعی و محدود به زمان و مکان، مطرح است؛ چرا که اقتصاد مقاومتی چنانکه تعریف شد اقتصادی است که بتواند روی‌پای خود بایستد و از هر گونه آفت درونی و آسیب بیرونی در امان باشد و سعادت و آسایش و رفاه جامعه را تامین کند. پس سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی در اقتصاد مقاومتی می‌بایست براساس این اصل راهبردی صورت گیرد.
این بدان معنا نیست که مقتضیات زمانی و مکانی در اقتصاد مقاومتی با توجه به شرایط جوامع و مقتضیات مکان و جغرافیا یا زمان نادیده گرفته شود، بلکه در سیاست‌گذاری‌های جزیی و برنامه‌ریزی می‌بایست همواره شرایط و مقتضیات زمانی و مکانی مد نظر قرار گیرد.
در آیات و روایات بر توجه و به مقتضیات زمانی و مکان و شرایط و موقعیت‌ها تاکید بسیار شده است. اصولا مدیر عالم و موفق کسی است که بتواند درک درستی از شرایط و مقتضیات داشته باشد و در برنامه‌ریزی و اجرا آن را مد نظر قرار دهد. واقع بینی در عین حقیقت گرایی یک اصل از اصول عقلانی و اسلامی است. پس اگر راهبرد اقتصاد مقاومتی یک حقیقتی است که باید آن را بپذیریم، حال باید به مقتضیات زمانی و مکانی در قالب واقع‌بینی توجه و اهتمام ورزیم.
امیر مومنان علی (ع) در باره پیامبر (ص) می‌فرماید: او (پیامبر) پزشکی است که با طب خویش پیوسته در گردش است، داروها و مرهم‌های خود را به خوبی آماده ساخته و ابزار داغ کردن را (برای سوزاندن زخم‌ها) تفتیده و گداخته کرده است، تا بر هر جا که نیاز داشته باشد بگذارد؛ بر دل‌های کور، برگوش‌های کر، بر زبان‌های گنگ، او با داروهای خویش بیماران غفلت زده و سرگشته را رسیدگی و درمان می‌کند، همان‌هایی که از فروغ حکمت بهره نگرفته و اندیشه خود را به انوار دانش‌هایی که اعماق جان را روشنی بخشد، تابان و فروزان نکرده‌اند. (نهج‌البلاغه، خطبه 108؛ شرح نهج‌البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 7، ص 183؛ شرح نهج‌البلاغه، ابن میثم بحرانی، ترجمه محمدی مقدم و دیگران، ج 3، ص 74- 75)
این حدیث بیان می‌کند که پیامبر (ص) پزشکی است که همراه با اصل درمان می‌گردد، پس گاهی مرهم می‌نهد و گاهی داغ می‌گذارد؛ او به نیاز شخص نگاه می‌کند و گردش طب و درمان و نسخه پیچی‌اش براساس شخص بیمار، نوع بیماری و نیازهای اوست.
پس پیامبر (ص) با توجه به مقتضیات رفتار می‌کند و هر مدیر موفقی هم باید این گونه عمل کند و برنامه‌ریزی‌اش براساس مقتضیات و شرایط باشد و به عناصری چون زمان و مکان توجه داشته باشد تا بتواند برنامه‌ای مبتنی بر واقع‌بینی در راستای رسیدن به حقیقت کمالی و راهبردی اساسی داشته باشد.
برنامه‌ریزی مبتنی بر شرایط در کلام رهبر معظم انقلاب
رهبر معظم انقلاب در باره توجه به شرایط و مقتضیات در برنامه‌ریزی می‌فرمایند: اگر پایه اقتصاد کشور براساس استفاده از ظرفیت‌های مردمی و تولید داخلی، برنامه‌ریزی و مستحکم شود، دیگر برای تحریم‌ها و کاهش قیمت نفت عزا نمی‌گیریم و دچار نگرانی نمی‌شویم.
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای با تاکید بر اینکه باید در مقابل برنامه‌ریزی بدخواهان بگونه‌ای تلاش شود که ضربه دشمن، تاثیر‌گذار نشود و یا کم اثر شود، افزودند: علاوه بر برنامه‌ریزی مستمر و گسترده جبهه استکبار، اقتصاد کشور از دو اشکال بزرگ «نفتی بودن» و «دولتی بودن» نیز به شدت رنج می‌برد. ایشان خام فروشی نفت و صرف آن در امور جاری کشور و استفاده نکردن از فرآورده‌های گسترده ناشی از ارزش افزوده نفت را، میراث شوم رژیم طاغوت و خسارتی جبران ناپذیر خواندند و گفتند: این روش، آسان‌ترین راه پول درآوردن است که برخی از مسئولان در طول زمان‌های مختلف، ترجیح دادند از پول آسان، استفاده کنند.
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای برنامه‌ریزی مناسب برای استفاده حداکثر از ظرفیت‌ها و منابع داخلی را یکی از راه‌های برون رفت از مشکلات اقتصادی برشمردند و در ادامه چند نکته را متذکر شدند. استفاده از تولیدات داخلی اولین نکته‌ای بود که رهبر انقلاب اسلامی به آن اشاره کردند و گفتند: مردم و همه کسانی که علاقمند به ایران و آینده آن هستند و همچنین دستگاه‌های دولتی باید کالاهای خارجی را که مشابه داخلی آن وجود دارد، استفاده نکنند. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در بیان نکات دیگر، به لزوم پرهیز از اسراف و جلوگیری از تضییع منابع عمومی، تکیه بر شرکت‌های دانش بنیان و مبارزه جدی با قاچاق اشاره کردند و افزودند: برای حل مشکلات اقتصادی، این کارها باید انجام شود. (سخنان رهبری در دیدار مردم آذربایجان؛ مورخ 1393/11/29)
