استغفار به معناي طلب و در خواست آمرزش از خداوند است. ولي اين كلمه كه بسيار در قرآن به كار رفته است به معناي طلب پوشش است. اين اصطلاح از واژه غفر گرفته شده است كه چندين اسم حسناي خداوند را نيز از آن گرفته اند كه از آن ميان مي توان به اسم غفار و غفور اشاره كرد.
از واژه غفر اسم مغفر را درست كرده اند كه به معناي كلاهخود است. بنابراين مي توان گفت كه نوعي پوشش دفاعي و حفاظتي است.
بر اين اساس، كسي كه استغفار مي جويد و نام غفار و يا غفور را مي خواند تا خداوند از ميان آن همه اسماي حسناي خودش به اين اسم بر او تجلي كند، بي گمان مي خواهد از چيزي در امان ماند و از گرفتاري و مشكلي خود را بپوشاند تا يا آسيب نبيند و يا كم تر آسيب ببيند. از اين رو ارتباط تنگاتنگي ميان گرفتاري ها و استغفار مي توان يافت.
در آيات قرآني براي استغفار سه كاربرد اساسي بيان شده است كه عبارتند از : دفع و رفع و جلب.
1. دفع به معناي جلوگيري و پيش گيري است. پس كسي كه احتمال مي دهد با گناه و خطا و اشتباهي ممكن است كه تبعات و آثار آن دامن گير و وبال گردن او شود مي تواند با استغفار خود را از آثار و پيامدهاي آن درامان نگه دارد و در حقيقت گرفتاري و عذاب و بدبختي را از خود دفع كند. اين همان نقش پيشگيري و واكنسه كردن است كه براي استغفار گفته اند.
2. رفع آن است كه گرفتاري آمده است و بلا و عذاب نازل شده است و انسان مي كوشد تا خود را به هر شكلي شده است از آن برهاند. به سخني ديگر، گناه و خطا و اشتباهي كرده است و اين امور موجب شده است كه بلايايي نازل شود و حالا مانده كه با اين آثار گناه و خطا چه كند و چگونه از استمرار و تداوم آن جلوگيري نمايد و آن را از سر خود بردارد؟ در اين جا نيز خداوند از انسان مي خواهد كه به خدا پناه برده و با استغفار خويش در پوشش كامل اسم غفور در آيد و از شر استمرار آثار گناه و عذاب در امان ماند.
3. جلب به معناي اين است كه نعمت و بركتي را مي خواهد داشته باشد كه در حال حاضر از آن محروم است. حالا مي خواهد به شكلي محبت خداوندي را به سوي خود جلب كند تا خداوند به اسم رحمان و رحيم بر او ظهور يابد و از در پوشش كرامت و رحمت خويش بگيرد. در اين جا نيز نقش استغفار براي جلب اين نعمت ضروري است؛ زيرا انسان ناخواسته به خطا و اشتباه عملي را انجام مي دهد كه هرچند ازنظر تكليفي گناهي نكرده است ولي از نظر تكويني آن خطا و اشتباه گرفتاري ها و تبعاتي را به همراه مي آورد. اين مانند آن است كه آدم ناخواسته داروي خواب آور بخورد ولي اين جهل و خطا و اشتباه موجب نمي شود تا داروي خواب آور تاثير نگذارد و شخص را به خواب نبرد؟ بلكه او را به خواب خواهد برد.
در زندگي نيز انسان ناخواسته خطاها و حتي گناهاني را مرتكب مي شود كه در عالم تكوين تاثير مي گذارد و از آن جايي كه اين آثار مي تواند مخرب باشد مي بايست با پناه بردن به اسم غفار و غفور خود را در پوشش امنيت خداوندي قرار داد تا آثار را دفع و يا رفع نمايد و او را در مسير كمالي قرار دهد. اين گونه است كه خود موجب جلب نعمت و بركتي مي شود كه ناخواسته به عنوان تبعات و آثار طبيعي عملي ضد آن را به سوي خود جلب كرده و خود را گرفتار فقدان نعمت و يا بركتي نموده بود. در آيات قرآني براي افزايش قدرت و يا دست يابي به فرزند و يا نعمت هاي ديگر استغفار به عنوان يك راهكار كامل مطرح شده است كه از جمله مي توان به آيات 10 تا 12 سوره نوح اشاره كرد.
البته برخي از گناهان و خطاها شخصي است و تبعات و آثار آن به خود شخص باز مي گردد و برخي نيز اجتماعي است كه جامعه نيز در معرض خطر قرار مي گيرد. چنان كه برخي از گناهان و خطاها و اشتباهات نيز كاملا شخصي و اخلاقي است و لي برخي ديگر هنجاري و رفتاري است و ديگران از آن اسيب مي بينند.
اگر عملي تنها مربوط به حق الله باشد مي توان با استغفار صرف البته واقعي از آثار و تبعات آن در امان ماند ولي اگر اين عمل مربوط به حق الناس باشد مي بايست افز ون بر توبه و استغفار، به اصلاح امر پرداخت و با اصلاح عملي كه انجام داده رحمت خدا را جلب و جذب نمود. از اين روست كه خداوند در برخي از آيات سخن از اصلاح پس از استغفار مي كند.
براي اين كه ريشه هر خطا و اشتباه و تبعات آن را برداريد مي توانيد با عمل نيك و صالح اين كار را انجام دهيد ؛ زيرا الحسنات يذهبن السيئات ؛ نيكي ها ريشه زشتي ها را مي كند و اين گونه است كه در قيامت بدون گناه ظاهر مي شويد و در تراوزي عمل شما اين گناه كه با حسنات و نيكي ها برداشته ايد باقي نمي ماند. بنابراين معنايي ندارد كه گفته شود كه هر مثقال ذره اي خير و شر بازخواست دارد؛ زيرا كسي كه با عمل نيك خويش آن ذره بد و زشت را از ميان برده است در ترازوي خويش عمل زشتي ندارد تا بازخواست شود.
اما چگونه اين كار را انجام دهيم و اهل استغفار شويم و از بركات و آثار سه گانه دفع و رفع و جلبي آن بهره مند گرديم؟
قرآن نخستين اصل را ايمان و باور به خداوند و ربوبيت و پروردگاري وي بر مي شمارد. پس از اين كه به اين مساله ايمان واقعي آورده شود مي توان با بيان كلمات مبارك "استغفر الله ربي و اتوب اليه" و يا " استغفر الله من كل ذنب اذنبته و من كل خطيئة اخطاتها" خود را در پناه اسم غفار و غفور در آورد.براي دست يابي سريع و تندتر به هدف و مطلوب و ظهور خداوند به اين اسم بهتر است كه از اولياي الهي و پيامبران به عنوان واسطه بهره مند شد؛ زيرا آبروي ايشان مي تواند شما را به كمك آيد و اين همان توسل و تمسك به اولياي الهي است كه خداوند در آيات چندي در ارتباط با مساله استغفار نيز بيان داشته است.
بهتر اين است كه شخص همواره استغفار كند زيرا ناخواسته كاري مي كند و يا كلامي را بر زبان مي آورد كه موجب رنجش ديگران و يا خشم و غضب خداوند مي شود. استغفار دايمي موجب مي شودتا عداب و بلايي دفع ويا رفع شود و نعمتي جلب گردد.
بهترين زمان براي استغفار نيز سحرگاهان به ويژه سحرگاهان جمعه ها و شب هاي قدر و ماه هاي مباركي چون ماه رمضان است. پس بكوشيم در اين ماه ها و در اين روزها دست كم از مستغفرين بالاسحار شويم كه خداوند آنان را به عنوان صفت بهشتيان ستوده است.
