يكي از مسائل مهم حج، احرام است كه بي آن شخص نمي تواند وارد حج شود و به عنوان حاجي در مناسك آن شركت نمايد. حج به عنوان آييني كهن و اسلامي داراي قوانين و آداب و سنن پيچيده اي است كه بازخواني و تحليل هر يك، جنبه اي و يا جهتي را باز مي نمايد و ابعاد آن را مي شناساند.
بي گمان نمي توان براي حج تنها بعد عبادي و يا اجتماعي درنظر گرفت بلكه حج با قابليت هايي كه در ذات و باطن آن نهفته است بزرگ ترين دوره پودماني و كارگاه عملي بازشناسايي ابعاد شناختي و عرفاني اسلام و بازخواني جهات متنوع هنجارها و كارگاهي بزرگ براي علمي كردن آموزه هاست. از اين رو هر كس با توجه به ذوق شخصي و دانشي كه از آن برخوردار است و از زاويه ديدي متمايز، به مساله حج مي نگرد و آن را توصيف و تحليل و تبيين مي كند. در اين نوشتار كوشش بر آن است تا به فلسفه و كاركردهاي يكي از مناسك و آيين هاي حج به عنوان احرام از منظر ديگر، نگاهي گذرا انداخته شود و تحليل ديگري از اين بعد ارايه گردد.
فلسفه و كاركردهاي احرام
احرام از ريشه حرم است و همانند واژه تحريم در زبان عربي به معناي منع و بازداشت خويش و يا ديگري از كاري است. اين واژه به معناي وارد شدن در آن چه پيش تر روا بوده و اكنون ناروا و ممنوع شده يا وارد شدن در آن چه حريم آن را مي بايست نگه داشت نيز آمده است. (المصباح ص 131 واژه حرم)
اين معنا را مي توان در ادبيات جامعه شناسي غربي همان تابو دانست كه نزديك شدن به آن به معناي حريم شكني و سنت شكني، ناپسند شمرده شده و افراد جامعه شخصي را كه تابوشكني كند از خود طرد كرده و به عنوان هنجارشكن از خود دور مي سازند.
در آيات قرآني براي بيان مساله ممنوعيت، از واژگاني چند استفاده شده و براي اين نوع خاص از ممنوعيت واژگاني چون احرام و محرم و حرم و حرام به كار رفته است. (مجمع البحرين طريحي ج1 ص 498 و نيز روح البيان ج 2 ص 337)
احرام اصطلاحي فقهي است و از اركان حج و عمره است كه مناسك با آن آغاز مي شود. از زماني كه شخص محرم مي شود يك سلسله از كارها بر او حرام مي شود كه پيش از اين حلال بوده است و از اموري ديگر كه ناپسند و نابهنجار بوده است به گونه موكد پرهيز خواسته مي شود. كارهايي كه در هنگام احرام مي بايست ترك شود اگر ترك نشود موجب مي شود تا حج و عمره وي باطل گردد.
احرام در حج همانند احرامي است كه با تكبيره الاحرام در نماز آغاز مي شود و كارهايي بر نمازگزار حرام مي شود كه پيش از آن جايز و حلال بوده است. بنابراين احرام به معناي ورود به منطقه اي است كه آدمي از جهاتي چند نسبت به بيرون آن از محدوديت ويژه اي برخوردار مي شود و نمي تواند از آزادگي پيشين خويش استفاده كند. قرآن فلسفه احرام و ايجاد محدوديت هاي خاص را رسيدن به تقوا و دست يابي به توشه تقوايي براي مسافرت الي الله مي داند. در آيه 197 سوره بقره آمده است: فلارفث و لافسوق و لا جدال في الحج و ما تفعلوا من خير يعلمه الله و تزودوا فان خير الزاد التقوي و اتقون يا اولي الالباب؛ در هنگام حج (پس از احرام) هم بستري و گناه و جدال روا نيست. هر كار نيكي انجام مي دهيد خدا آن را مي داند و براي خود توشه برگيريد كه در حقيقت بهترين توشه تقوا و پرهيزگاري است؛ و اي خردمندان از من پروا كنيد.
در اين آيه قواي سه گانه اي كه خاستگاه همه بدي ها و زشتي هاي انسان است با احرام حج و عمره ترك مي شود و زمينه براي چيرگي روح انساني بر آن ها فراهم مي آيد. سه قوه ياد شده همان شهوت و غضب و خيال (وهم) است كه به دستور قرآن به عنوان محرمات از آن پرهيز داده شده است. به اين معنا كه به حكم فلارفث، و لافسوق و لاجدال هر سه عامل مهم تحت كنترل و مهار شديد قرار مي گيرد. دست يابي به تقوا با پرهيز از عواملي كه به بي تقوايي دامن مي زند امري است كه به عنوان مهم ترين كاركرد و فلسفه حج بيان شده است. گويا آيات قرآني به اين حقيقت اشاره دارند كه در هنگام احرام، شخص از زاد و توشه معنوي فراواني كه وجود دارد بهره مند مي شود و از برنامه هاي آموزشي و عملي حج در راستاي پيشبرد اهداف تربيتي و خودسازي و شناختي استفاده مي كند.
اگر به درستي به فلسفه و كاركردهاي حج نگريسته شود به خوبي دانسته مي شود كه حج همانند دانشگاه جامع علمي و كاربردي است كه فارغ التحصيلان آن كساني هستند كه مي بايست به بهترين ره توشه سفر الي الله دست يافته باشند.
شخصي كه احرام مي بندد در بيرون اين سرزمين مقدس اين كار را انجام مي دهد. ساعت ها و گاه روزها مي بايست راه بپيمايد تا به حرم درآيد. پوشيدن جامه احرام در مسجد شجره و يا ديگر ميقات هايي كه براي اين كار در نظر گرفته شده است همانند ورود به حريم دانشگاه است كه مي بايست اصول و قواعدي رعايت شود. هركسي را به هر شكل و شمايل به دانشگاه راه نمي دهند. مي بايست دوره هاي پيش آزموني را گذرانده باشد. وقتي جامه احرام را با تمام سادگي اش بر تن مي كند شناخت خوبي از دين دارد و مي كوشد تا آن چه را آموخته است در يك دوره فشرده علمي و عملي بازخواني و اجرايي كند.
محرم در اين دوره آن چه را آموخته به شكلي ديگر و به صورت جمعي بازسازي و بازخواني مي كند و آن را به شكل هنجاري به نمايش مي گذارد. دوره اي بسيار سخت و دشوار همراه با مناسك و آيين هاي خاص كه اشكال تربيت اجتماعي آن فزون تر از ابعاد و اشكال شخصي و فردي آن مي باشد.
محرمات احرام
بسياري از محرماتي كه در احرام مطرح مي شود، به حوزه امور اجتماعي بازمي گردد. براي اين كه تصوير درستي از ابعاد اجتماعي و كاركردهاي آن داشته باشيم مهم ترين محرمات را كه ترك آن واجب است و عمل به آن ها موجب بطلان و فساد احرام حج و عمره مي شود در اين جا بيان مي كنيم.
نخستين عملي كه حرام مي شود آميزش است. آميزش اوج شهوت انساني است و اگر بخواهيم مصداق كامل و بارز و نمونه روشني از شهوت و قوه شهواني مطرح سازيم بي گمان به آميزش جنسي اشاره مي شود. اين عمل در هنگام احرام به حكم لارفث (بقره آيه 197) حرام مي شود.
فسوق دومين محرمي است كه در اين آيه مطرح مي شود. فسوق به معناي تجاوز از حدود شرعي است. (مسالك الافهام شهيد ثاني ج 2 ص 193 و تفسير كبير فخر رازي ج 5 ص 180) بي گمان مقصود از آن همه گناهاني است كه قرآن از آن نهي نموده است.
در فسق، علني بودن عمل، شرط است و در اين امور شخص با تجاوز به حدود شرعي و قانوني و عمل علني آن گناه را به شكل روشن و آشكاري مرتكب مي شود. از جمله اين گناهان مي توان به دروغ گفتن و تفاخر و دشنام بستن به خدا و رسول و امامان و نيز اذيت و آزار مردم و قرباني براي بتان و ارتكاب محرمات احرام اشاره كرد. (تفسير كبير ج 5 ص 180) البته فخر رازي بر اين نكته تاكيد مي كند كه مراد از فسوق همه گناهان است و حمل آن بر برخي از گناهان بي دليل است. (همان)
سومين چيزي كه بر محرم حرام مي شود جدال است. جدال عبارت از خشم و يا خشمگين كردن برادر ديني و فرياد و ستيزه اي است كه به فحش و ناسزا يا نسبت هاي جهل و يا دروغ منجر شود. (جامع البيان ج 2 ص 370 و نيز تفسير كبير ج 5 ص 181)
چهارمين امري كه به عنوان محرمات شمرده شده بهره گيري از بوي خوش است. بوي خوش كه در روايات مصداق تفث (حج آيه 29) دانسته شده است به عنوان يكي از محرمات احرام دانسته شده است. (برهان ج 3 ص 877) پنجمين چيز، ازاله موي سر و كوتاه كردن و يا تراشيدن آن است. خداوند مي فرمايد: تا قرباني به قربانگاه نرسيده سر خود را متراشيد. (بقره آيه 196)
ششمين چيز، شكار در خشكي است كه قرآن آن را به صراحت در آيه 95 و نيز آيه 96 سوره مائده بر محرم حرام كرده است.
با توجه به اين آيات به خوبي روشن مي شود كه بسياري از محرمات پيش گفته امري اجتماعي و مرتبط با امور عمومي و فرهنگ عامه است. به سخن ديگر اين محرمات نگاهي خاص به هنجارها و نابهنجاري دارد و به رفتار آدمي در جامعه توجه ويژه اي نموده است.
فسق به عنوان گناهان آشكار و عمل علني مخالف قانون، يكي از مهم ترين محرمات احرام است. كسي كه در جامعه برخلاف شرع عمل مي كند نمي تواند در خلوت خويش انساني متقي و پرهيزگار باشد. تاكيد بر اين كه محرم مي بايست از فسق خودداري ورزد تاكيد بر عمل به قوانين و پرهيز از نابهنجاري هاي اجتماعي است. مساله جدال و درگيري نيز به حوزه عمل اجتماعي مرتبط مي باشد. اين ها به خوبي روشن مي سازد كه انساني كه به حج مي رود مي بايست در دوره كوتاه و در ميان انبوه مردم به گونه اي عمل كند كه نشانه هاي خودسازي در وي آشكار شود.
بي گمان رفتار درست و بهنجار در اجتماعي بزرگ از اقوام و فرهنگ هاي مختلف بسيار سخت و دشوار است و انسان به جهاتي شديدا تحت تاثير احساسات و عواطف به گونه اي رفتار مي كند كه جدال و غضب را به دنبال مي آورد. از اين رو كنترل و مهار احساسات در اين اجتماع بزرگ امري دشوار است.
مساله شكار توجه ويژه اي به محيط زيست دارد. در اين جا به شخص آموزش داده مي شود كه چگونه در حفظ محيط زيست خويش تلاش كند. حرمت شكستن هر شاخه اي سبز در محيط حرم و يا كشتن جانوري وحشي به معناي حفاظت از محيط زيست است.
از آن جايي كه حضور جمعيت انبوه مردم در يك محيط جغرافيايي به طور طبيعي آسيب هاي جدي به گياهان و درختان و جانوران وارد مي سازد تاكيد بر حرمت و احترام به محيط زيست نشان دهنده جايگاه خاص محيط زيست در انديشه اسلامي است. اين گونه است كه بوم زيست با انبوه جمعيت آسيب نمي بيند و با حرمت شكار آن ها اخلال و فساد در محيط زيست صورت نمي گيرد.
اين كه شخص مي بايست تا پيش از رساندن قرباني به مسلخ و جايگاه خاص آن، موهاي خويش را نتراشد توجه به يك مساله مهم است و آن اينكه مي توان تراشيدن مو را به عنوان نشانه اي از پايان دوره برشمرد.
پس از آن كه دوره پايان مي يابد به اين طريق كساني كه در اين آزمون علمي و عملي حضور داشتند خود را به ديگران نشان مي دهند. تراشيدن موي سر به معناي آن است كه شخص در آزمون هاي حج شركت كرده است. اين تراشيدن مي بايست در يك جايگاه و به صورت عمومي و به يك شكل انجام شود تا نشانه اي از حضور در دوره باشد. اما اين كه چرا مي بايست برخلاف اصول عقلايي و عرفي از عطر خوش پرهيز كرد شايد به اين معنا باشد كه همگان نمي توانند از آن بهره برند و يا به نوعي قواي شهوي انسان را تحريك مي كند و حرمت آن به معناي آن است كه خوش ترين امور شهواني چون آميزش و بهره گيري از بوي خوش را بر خود حرام گرداند تا تقواي باطني و روحي را در وجود خود تقويت كند.
حج ، كارگاه جامع علمي كاربردي
به هر حال با نگاهي به آموزه هاي حج و احرام مي توان گفت كه دوره فشرده حج مهم ترين كارگاه جامع علمي و كاربردي است كه شخص با حضور در آن ره توشه اي براي سفر الي الله فراهم مي كند. از اين رو حج در اسلام جزء پنج اصلي است كه از جايگاه خاصي برخوردار مي باشد شخصي كه در اين اجتماع حاضر مي شود زمينه اي براي تقويت تقوا در خويش فراهم مي آورد.
به نظر مي رسد كه در تحليل قرآني، اموري هنجاري و اجتماعي براي تقويت و ايجاد تقوا حائز اهميت فراوان هستند زيرا با توجه به اين كه مسائلي كه به عنوان محرمات از آنها ياد شده اموري اجتماعي و يا مرتبط به آن است مي توان گفت كه مسايل اجتماعي در تحقق تقوا بسيار موثر مي باشد.
حج به عنوان بزرگ ترين اجتماع عبادي سياسي، به مردم آموزش مي دهد كه چگونه در كنار هم جامعه اي هماهنگ و هم سو را تشكيل دهند و با قانون مداري و پرهيز از قانون شكني و قانون گريزي جامعه اي برتر را ايجاد كنند. در اين اجتماع بزرگ است كه همگان با يك شكل و شمايل و در يك مسير، حركت به سوي تعالي و رشد را مي پيمايند. به آنان فهمانده مي شود كه دست يابي به تقواي واقعي در خلوت گاه فراهم نمي آيد و حضور ديگران، در ايجاد و تقويت آن نقش به سزايي دارد. در جمع و جامعه است كه انسان خود را مي سازد و تكامل مي يابد.
