آداب مهماني از ديدگاه قرآن

مهمان كسي است كه بر ديگري وارد شود و از او با طعام و ديگر وسايل پذيرايي كنند. وقتي سخن از مهماني به ميان مي آيد، اطعام و پذيرايي از سويي و تكريم و احترام مهمان توسط ميزبان از سويي ديگر جزو لاينفك آن دانسته مي شود. از اين رو بخشي از اصول مهماني به قوانين، احكام و آداب مهماني اختصاص مي يابد تا به درستي و متناسب به شان و شئون مهمان از وي پذيرايي و تكريم به عمل آيد.

مهمان نوازي از سنت هاي نيك اسلامي است و آموزه هاي وحياني اسلام به اشكال گوناگون بر آن تاكيد و ترغيب نموده است. گزارش هاي قرآني از قيامت و بهشت، حكايت از آن دارد كه خداوند براي بهشتي ها، ضيافت و مهماني برگزار مي كند، چنان كه پيامبران(ع) نيز حتي براي مهمانان ناشناخته، سفره هاي رنگين مي انداختند و از مهمانان به بهترين شكل پذيرايي مي كردند.

نويسنده در اين مطلب به بيان گوشه اي از سنت ضيافت و مهماني در اسلام براساس آموزه هاي قرآني پرداخته است كه با هم آن را از نظر مي گذرانيم.

مهمان نوازي، پاسخ به عواطف انساني

انسان موجودي اجتماعي است. ريشه اين گرايش آدمي هرچه باشد، او را به سوي همنوع مي كشاند؛ چرا كه دست كم نياز عاطفي و احساسي او مقتضي ارتباط و هم كلامي و همنشيني با همنوع است. اين ارتباط در مواردي به شكل زيبايي درمي آيد و نوعي انس و الفت ميان افراد ايجاد مي كند، به گونه اي روح و روان آدمي به آرامشي خاص دست مي يابد. از جمله ارتباطاتي است كه در سفر ميان افراد پديد مي آيد و همگي همانند يك واحد عمل مي كنند و تشتت و اختلافها يا به طور كامل برداشته يا كاسته مي شود؛ چرا كه سرنوشت مشترك همراه بودن در سفر و خطر، پيوندي استوار در ميان ايشان پديد مي آورد.

هم سفره شدن و در يك ضيافت برگرد هم جمع آمدن نيز اين گونه است كه تشتت را به وحدت و واگرايي را به همگرايي تبديل مي كند. از اين رو ارتباط ميان دوستان هنگامي كه با مهماني تقويت شود، ارتباطي استوارتر و پايدارتر است.

از سويي انسان مي خواهد عواطف و احساسات خويش را به برخي از افراد كه آنان را دوست خود مي گيرد يا سرمشق خود قرار مي دهد، بروز دهد. يكي از روشهاي ابراز احساسات، ضيافت و مهماني دادن است. لذا از ضيافت به عنوان مصداقي از تكريم يادشده است.

مهماني، ابزار ارتباطي

مهماني دادن يكي از ابزارهاي مهم و اساسي ارتباطي است. هر انساني نيازمند ارتباط با ديگري براي پاسخ گويي به نيازهاي عاطفي و غيرعاطفي خود است. حتي كساني كه مي خواهند در تجارت و بازرگاني موفق باشند، نيازمند ارتباطات استوار و مستحكمي هستند كه مهماني و اطعام كردن از مهمترين ابزارهاي آن است.

ضيافت هاي رسمي سياسي يكي از جلوه هاي ارتباطات كاري است. كساني كه در سر يك سفره غذا گرد هم مي آيند، آسان تر مي توانند ارتباط عاطفي برقرار كنند و از آن جايي كه سياست، تدبير در امور منزل و جامعه است، نمي تواند جز به واسطه ارتباطات و تاثير بر عواطف و احساسات ديگران كارآمد باشد. از اين رو در سياست هاي رسمي و بويژه سياست عمومي، تقويت ارتباطات عاطفي از طريق مهماني دادن از جايگاه ويژه اي برخوردار است.

از گزارش هاي قرآني برمي آيد كه پيامبر(ص) براي ابلاغ دعوت و رسالت خويش، ضيافتي تشكيل مي دهد و خويشاوندان خود را به مهماني فرا مي خواند و در آن ضيافت شام به ابلاغ رسالت و دعوت خود اقدام مي كند؛ چرا كه مي داند تاثيرگذاري بر عواطف و احساسات مهمان بر سر سفره غذا و طعام، آسانتر است.

زليخا به هدف معرفي يوسف (ع) و اثبات زيبايي آن حضرت و پاسخ گويي به نجواها و شايعات در جامعه، اقدام به برگزاري ضيافت نيم روزي مي كند و آن حضرت(ع) را در جلسه زنانه خود مي آورد تا ديگران از زيبايي او متحير شوند و علت گرايش و خيانت خود را بدين وسيله توجيه كند. (يوسف، آيه 31)

فرشتگان نيز براي دادن بشارت به حضرت ابراهيم(ع) به عنوان مهمان برآن حضرت وارد مي شوند تا در شرايط مناسبي بشارت خاص فرزنددار شدن را به آن حضرت بدهند. (ذاريات، 24 تا 29)

همين فرشتگان به عنوان انذار به قوم لوط(ع) و بشارت به آن حضرت جهت خلاصي از امت فاسق و فاجر و كافر، به عنوان مهمان بر آن حضرت وارد مي شوند. (هود، آيه 81 و نيز حجر، آيات 58 تا 68)

پيامبر(ص) بارها و يا برطبق گزارشي تاريخي، همانند حضرت ابراهيم(ع) هر روزه مهماني برگزار مي كرد. اين مهماني ها به قصد ايجاد ارتباط عاطفي بود تا آموزه هاي وحياني را به گوش مردم برساند و آنان را احكام و آموزه هاي اسلامي آشنا سازد. (احزاب، آيه 53)

به هر حال، يكي از مهمترين ابزارهاي ارتباطي تاثيرگذار، برگزاري مهماني است. اين روشي است كه خردمندان و پيامبران در طول تاريخ از آن براي ايجاد ارتباط و تاثير عاطفي و احساسي بر روي مهمان استفاده كرده اند.

احكام و آداب ضيافت

براي اين كه ضيافت تاثير مطلوب خود را به جا گذارد، لازم است تا احكام و آداب آن به خوبي و درستي مراعات شود. آموزه هاي قرآني به اين مهم توجه داده است. در اين جا به برخي از اين آداب و احكام مهمان نوازي اشاره مي شود كه برگرفته از سنت و سيره پيامبران(ع) بويژه حضرت ابراهيم(ع) است كه خداوند آن حضرت(ع) را اسوه براي بشريت معرفي كرده و از مردم خواسته است تا ايشان را به عنوان سرمشق در زندگي برگزينند و سبك زندگي خود را بر اساس مدل زندگي ايشان سامان دهند. بسياري از احكام و آداب مهماني را مي توان از مهماني هايي كه قرآن گزارش كرده است به دست آورد.

ضرورت احترام و محبت به مهمان

بي گمان مهمترين گام در مهمان نوازي احترام مهمان است؛ زيرا ضيافت غذا و خوراك، اگرچه متوجه جسم است، ولي پيش از آن كه جسم مهمان از غذاي مادي و سفره رنگين بهره برد، روان و روح مهمان است كه از برخورد و تكريم ميزبان بهره مند مي شود. از اين رو بر حفظ حرمت مهمان باتوجه به جايگاه وشخصيت اجتماعي او تاكيد شده و از ميزبان خواسته شده تا از هرگونه بي حرمتي نسبت به مهمان پرهيز كند. (هود، آيه 78؛ حجر، آيات 68 و 69، و نيز ذاريات، آيات 24 تا 26)

مهمان نوازي و تكريم و احترام به مهمان از اصول عقلاني و عقلايي بشر است. با نگاهي به سيره رفتاري حتي كافران نيز مي توان دريافت كه آنان به نوعي قايل به تكريم مهمان بودند، هر چند كه گاه طغيان اموري چون شهوت و خشم، ايشان را به مخالفت با احكام عقلاني و سيره عقلاني و معروف وادار مي سازد.

با نگاهي به آيات 77 و 78 سوره هود مي توان دريافت كه رشد اجتماعي انسان، مقتضي مراعات حال مهمان و احترام و تكريم اوست. اصولا تقواي عقلاني مي طلبد كه انسان نسبت به مهمان تكريم نمايد. از اين رو، حضرت لوط(ع) به مهاجمين شهوت ران و هم جنس باز، اين مطلب را گوشزد مي كند كه رشد اجتماعي و عرف آن، مقتضي تكريم مهمان و عدم تعرض به وي به هر شكلي چون تجاوز جنسي است.

اين كه حضرت لوط(ع) در اين آيات و نيز آيه 68 سوره حجر، از عنوان ضيف استفاده مي كند و مي فرمايد: اينان مهمانان من هستند، گوياي اين معناست كه حفظ حرمت مهمان از آداب و قوانين عرفي و سنت هاي پذيرفته شده در ميان قوم لوط بوده است.

به هر حال، احترام و تكريم مهمان از سوي ميزبان و حتي ديگران، از احكام عقلاني و سيره عقلايي و تكليف شرعي است. بنابراين، هرگونه تعرض و بي احترامي از سوي ميزبان و ديگران به مهمان به معناي خروج از عرف و تقواي عقلايي و عقلاني و شرعي است.

تحيت و سلام مهمانان به ميزبان از آداب مهماني است؛ زيرا نخستين ابزار ارتباطي ميان دو شخص به ويژه ناشناس، سلام و تحيت است. از اين رو فرشتگان به عنوان مهمانان ناشناس حضرت ابراهيم(ع) پيش از هر كلامي، سلام و تحيت مي فرستند و بر ايشان وارد مي شوند. (هود، آيه 69؛ حجر، آيات 51 و 52؛ و نيز ذاريات، آيات 24 و 25)

در مقابل، بر ميزبان است كه پيش از هر سخني، به نيكي پاسخ سلام مهمان يا مهمانان را بدهد و با اين كار از مهمانان استقبال نمايد. (همان)

از ديگر آداب ميزباني مي توان به تهيه غذاي مناسب و خوب براي مهمان اشاره كرد كه در آياتي از جمله 69 سوره هود و 24 تا 26 سوره ذاريات به آن اشاره شده است. اين كه حضرت ابراهيم(ع) گوساله اي فربه را مي كشد و از گوشت آن براي مهماني استفاده مي كند، به خوبي اين معنا به دست مي آيد.

اين غذاي مناسب باتوجه به زمان و شرايط مهماني مي تواند متفاوت باشد. به اين معنا كه گاه مهماني عصرانه و مانند آن است. بنابراين، لازم نيست تا از مهمان با غذايي كه براي ناهار و شام تهيه مي شود، پذيرايي كرد، بلكه پذيرايي از مهمان با ميوه نيز مي تواند انجام گيرد. بسياري از ضيافت هاي نيم روزي، به صرف شيرين و ميوه و چاي و مانند آن انجام مي گيرد. مهماني كه زليخا براي دوستان خود جهت معرفي حضرت يوسف(ع) فراهم آورده بود، با پذيرايي از مهمانان با ميوه بوده است.(يوسف، آيه 31)

البته سخاوت در مهمان نوازي امري پسنديده است، لذا حضرت ابراهيم(ع) براي شماري اندك از مهمانان ناخوانده خود، گوساله اي فربه را مي كشد و گوشت آن را بريان و كباب مي كند و به خدمت مهمانان مي آورد. (ذاريات، آيات 24 و 26 و نيز هود، آيه 69)

استفسار نكردن از مهمان درباره تهيه غذا و نوع آن از آداب مهماني است؛ چنان كه حضرت ابراهيم(ع) بي آن كه از مهمان بپرسد كه چه غذايي ميل دارند، به تهيه غذايي مي پردازد كه عموم مردم به خوردن آن علاقه و گرايش دارند. از آن جايي كه انسان ها به طور طبيعي به غذاي فراهم آمده از گوشت، علاقه دارند، حضرت به تهيه آن اقدام نموده است. (هود، آيه 69 و نيز ذاريات، آيات 24 و 26)

از ديگر آداب ميزباني آن است كه ميزبان در تهيه و آماده كردن غذاي مناسب براي مهمانان، درنگ نكند و براي تهيه آن شتاب ورزد. (همان)

همچنين ميزبان در پذيرايي از مهمانان خود همانند خادمي از مهمانان پذيرايي نمايد تا اين گونه تكريم خود را نسبت به مهمان به اتمام رساند و حق ضيافت و مهماني را ادا كند. (همان و نيز يوسف، آيه 31)

از جمله آداب پذيرايي و مهماني آن است كه غذا را در دسترس مهمان گذارد تا مهمان به سادگي بتواند از آن بخورد. (ذاريات، آيات 24 تا 27) پس از دسترس قرار دادن طعام و خوراكي، ميزبان از مهمان تقاضا كند تا از غذا تناول نمايد. (همان)

تفاوت مهمان ناخوانده و مدعو

پذيرايي از مهمان مدعو بايد شكل آبرومندانه تري باشد. به اين معنا كه اگر براي مهمانان ناخوانده، ممكن نباشد تا از پيش تداركي ديده شود و با اين حال از بهترين غذاي موجود براي پذيرايي استفاده شود (همان)، اما نسبت به مهماناني كه از پيش دعوت شده اند، لازم و ضروري است پذيرايي شايسته تري انجام شود.

امام صادق(ع) در ذيل آيه 148 سوره نساء، مي فرمايد: كسي كه قومي را به مهماني دعوت كد و در ضيافت بدي كند، او از ستمگران است و بر قوم باكي نيست كه بر او چه بگويند. (تفسير عياشي، ج 1، ص 283، حديث 296 و نيز البرهان، ج 2، ص 194 و حديث 1) اين بدان معناست كه ضيافت مدعوين با مهمان ناخوانده تفاوت دارد و در تكريم مهمان مدعو بايد سنگ تمام گذاشت.

همراهي همسر و خويشان ميزبان براي تهيه غذا و يا دست كم ابراز محبت از حضور مهمانان و آگاهي از وضعيت پذيرايي و ضيافت و نيز مهمانان، امري پسنديده است. از اين رو حضرت ساره(س) به عنوان همسر حضرت ابراهيم(ع) بردرگاه اتاق پذيرايي از مهمانان، حاضر مي شود. (ذاريات، آيات 2 تا 29 و نيز هود، آيات69و 71)

فراهم آوردن امكانات رفاهي براي مهمان و نشاندن وي در بهترين جايگاه ممكن و در نظر گرفتن شان و جايگاه مهمان در تكريم و پذيرايي، از ديگر آداب مهمان نوازي است كه مي توان از آيات 99 و 100 سوره يوسف اين معنا را استنباط كرد.

شايسته است كه اطرافيان ميزبان به هر شكلي شده در تكريم مهمان بكوشند و شرايطي را فراهم نياورند كه مهمان آزرده خاطر شود. به اين معنا كه در مهمان نوازي ميزبان، نبايد خللي وارد كرد و شرايط بي حرمتي مهمان را فراهم آورد. (هود، آيه78 و نيز حجر، آيات68 و 69 و قمر، آيه37)

از نظر قرآن هر گونه تعرض به مهمانان ميزبان به معناي عملي ناپسند و به دور از رشد و تقواست و تعرض و اهانت به مهمان در حكم تعرض و اهانت به ميزبان مي باشد. (هود، آيات77 و 78؛ و نيز حجر، آيات 68و 69)

از اين رو بر ميزبان است تا به هر شكلي شده به دفاع از حرمت خود و مهمانان بپردازد و اجازه ندهد تاكسي متعرض مهمان شود. بنابراين، دفاع از مهمانان از وظايف ميزبان است و ميزبان براي اين كار مي تواند از هر وسيله و ابزاري استفاده كند و حتي پيشنهادهايي را ارايه دهد تا مهمانان مورد تعرض و اهانت قرار نگيرند. (همان)

وظايف مهمان

از آداب مهماني اين است كه مهمان، از غذا و طعام فراهم آمده بخورد (همان) و به گونه اي رفتار نمايند كه ترس و هراسي بر دل ميزبان نيفكند و كاري نكند كه موجب ناراحتي ميزبان شود. (همان و نيز حجر، آيات 51و 52) در صورتي كه ميزبان به هر دليلي از مهمانان ناخوانده خود نگراني دارد، بر مهمان است كه نگراني ميزبان را برطرف كند. (هود، آيات69 و 70 و حجر، آيات51تا 57)

همچنين بر مهمان مدعو است تا در زمان دعوت شده در خانه ميزبان حاضر شود و پيش از موعد نرود تا در انتظار غذا بماند و ميزبان را به حرج افكند و موجب اذيت و آزار او شود. (احزاب، آيه53)

بر مهمان است كه پس از غذا خوردن، و پايان پذيرايي و مهمان نوازي از خانه خارج شود و ميزبان را با بقاي بيهوده خود نيازارد. (احزاب، آيه53)

مهمان ناخوانده مي بايست قبول كند كه ميزبان او را نپذيرد. بنابراين، ميزبان مي تواند مهمان ناخوانده را نپذيرد و اجازه ورود به خانه و محل سكونت خود را ندهد و مهمان ناخوانده نيز نمي تواند و نبايد از اين كار ميزبان آزرده خاطر شود. (نور، آيات 27و 28 و نيز احزاب، آيه53)

خداوند گزارش مي كند كه مردم شهر ناصره از مهمان نوازي و پذيرايي حضرت موسي(ع) و خضر(ع) خودداري كردند و آنان نيز بي آن كه گلايه اي داشته باشند، از آن جا بيرون رفتند. (كهف، آيه77 و نيز مجمع البيان، ج5 و 6، ص751) بنابراين، از اختيارات مشروع و قانوني و عرفي ميزبان آن است كه مهمان ناخوانده را نپذيرد. (نور، آيه28) بر مهمانان مدعو لازم است تا در مهماني شركت كنند و خلف وعده ننمايند. (احزاب، آيه53) در صورتي كه ميزبان انساني بزرگوار چون پيامبر(ص) است بر مدعو است تا بي هيچ بهانه اي دعوت را بپذيرد و در مهماني شركت كند. (همان)

آن چه بيان شد تنها گوشه اي از مسايل و مطالب مربوط به مهماني و ميزباني است؛ چرا كه مهماني آثار و بركات زيادي در روحيه فردي و اجتماعي دارد و براي آن كاركردهاي بسياري است كه بيان همه آن ها در اين مجال شدني نيست. از اين رو به همين مقدار بسنده مي شود.