عوامل ايجاد صبر و بردباري

صبر يا همان تاب آوري و بردباري، در زندگي بشر نقش بسيار مهم و اساسي ايفا مي کند. از اين رو، دست يابي به آن بسيار مهم و اساسي است؛ چرا که انسان هر دم گرفتار بلاو آزمون است. پس اگر مي خواهد از بلاها وسختي ها سربلند بيرون آيد بايد در برابر آزمون هاي الهي صبر پيشه کند. بنابراين، شناخت عوامل و موجبات صبر و حلم لازم و ضروري است. نويسنده در اين مطلب به بررسي عوامل و زمينه هاي ايجاد صبر و حلم پرداخته است.

صبر؛ ضرورت زندگي
    تاب آوري و صبر کردن از ضروريات زندگي است؛ زيرا همواره انسان ها گرفتار انواع و اقسام مصيبت هايي هستند که يا برخاسته از گناهان و خطاهاي آنان و يا برخاسته از سنت الهي آزمون و ابتلااست.(بقره، آيه 155؛ عنکبوت، آيه 2)
    در زندگي دنيايي تکاليفي برعهده انسان است که انجام آنها صبر را مي طلبد. اين تکاليف در دو شکل واجبات و محرمات، نيازمند آن است که انسان داراي صبر باشد. خداوند در آيه 46 سوره انفال به صراحت بيان مي کند که اطاعت الهي و پيامبر(ص) نيازمند صبراست. در آيه 132 سوره طه و آيات 114 و 115 سوره هود مراقبت و مداومت بر انجام فريضه نماز و امر به خانواده در اين زمينه نيازمند صبر بسيار دانسته شده است. چنان که انجام عبادات (مريم، آيه 65)، برپايي نماز شب و تهجد شبانه(فرقان، آيات 64 تا 75)، جهاد(بقره، آيات 153 تا 155)، روزه (بقره، آيه 45 و روايات تفسيري)، رهبري امت(يونس، آيه 109) و ديگر واجبات نيازمند صبر و تحمل است که در آيات قرآني به آن اشاره شده است.
    همچنان که رهايي از معصيت و اجتناب از آن نيز نيازمند صبر است. خداوند در آيات 68 و 75 سوره فرقان رعايت عفت دامن و پرهيز از زنا را امري نيازمند صبر دانسته است. همچنين اجتناب از شرک(همان)، شهادت ناحق(همان)، قتل (همان)، شهوت جنسي(نساء، آيه 25) و مانند آنها نيازمند صبر و تاب آوري است.
    بر اساس آيات قرآني سربلند بيرون آمدن از آزمون ها و سنت هاي الهي در امتحان و ابتلانيازمند صبر است. (بقره، آيات 155 و 249؛ آل عمران، آيه 186)
صبر؛ شکيبايي در برابر مشقت ها
    انسان در برابر مصيبت ها وسختي هاي زندگي مي تواند دو شيوه متفاوت در پيش گيرد: 1. صبر کرده و با آن به شکلي کنار آيد تا بتواند از آن مصيبت بهره گيرد يا آن مصيبت به آساني بگذرد بي آنکه در راه رسيدن به هدف اصلي مانعي شود؛ 2. فزع و بي تابي کند و واکنش هاي عصبي و هيجاني از خود بروز دهد و نوميد شود. حزن و اندوه از دست دادن، او را چنان دربرگيرد که از هرگونه حرکت و اقدامي براي جبران يا بهبود يا تغيير اوضاع دست بردارد.
    بي گمان روش نخست بهتر است؛ زيرا تا زماني که مرگ نرسيده هر چيزي قابل جبران است اما بي تابي و فزع به معناي پذيرش شکست بدون جبران است، به طوري که شخص را از همه چيز محروم مي کند و افزون بر مصيبت، مصيبت ديگري را خود رقم مي زند که سنگين تر و سخت تر از مصيبت پيشين است.
    براساس آموزه هاي قرآني انسان در برابر سه نوع از دشواري هاي گوناگون نه تنها بايد صبر کند، بلکه بايد حلم بورزد و شکل کمالي صبر را به نمايش گذارد.اين دشواري ها عبارتند از: 1. تکاليف شرعي و واجبات الهي که براي دست يابي به رشد و کمالات بايد آنها را انجام دهد و همه شرايط تحقق و موانع پيش روي تکاليف و انجام آن را بردارد که گاه نيازمند ايثار و انفاق مالي و جاني و عرضي است. به عنوان نمونه جهاد نظامي و روزه نيازمند ايثار جان و مال و اسارت و ذلت خويشان و مانند آن است؛ 2. ترک معصيت که خود يکي از سخت ترين آزمون هاست؛ زيرا در بيشتر موارد ترک و اجتناب، ناظر به اموري چون ترک شهوت و غضب است که بسيار سخت و دشوار است؛ چرا که هواهاي نفساني و خواسته هاي دروني دوست ندارد که شهوت هاي غذايي و جنسي و اعتباري چون مقام و منصب و پول و ثروت و قدرت را کنار بگذاريم و به عنوان محرمات آنها را انجام ندهيم. بگذريم از دشمن دروني که ابليس و شياطين پيروش هستند و هميشه با وسوسه بر آن هستند که انسان شهوتي را انجام دهد که مطابق طبع، غريزه، خواسته نفساني و هواهاي آن است.3. آزمون هاي الهي که در دو شکل شر و خير بروز مي کند و انسان را به اشکال گوناگون به بازي مي گيرد تا سيه روي شود هر که در او غش باشد و تنها اهل خلوص سربلند از اين آزمون الهي بيرون آيند.
    پيامبر گرامي اسلام(ص) براساس آموزه هاي قرآني به اين سه نوع دشواري و صبردر برابر آنها اشاره مي کند و مي فرمايد: اَلصَبرُ ثَلاثَةٌ: صَبرٌ عِندَ المُصيبَةِ، وَ صَبرٌ عَلَي الطاعَةِ وَ صَبرٌ عَنِ المَعصيَةِ؛ صبر سه نوع است: صبر در هنگام مصيبت، صبر بر طاعت و صبر بر ترك گناه.(كافي، ج2، ص91، ح15)
    صابر با تاب آوري و بي تابي نکردن در برابر اين امور سه گانه نشان مي دهد که اهل صبر است. نشانه هاي وجودي صبر در انسان نيز اين است که پيامبر(ص) مي فرمايد: عَلامَهًْ الصابِرِ في ثَلاثٍ: اوَلُ ها ان لايَكسِلَ، وَالثانيَهًْ ان لايَضجَرَ، وَالثالِثَهًْ ان لايَشكُوَ مِن رَبِهِ تَعالي؛ لاِنَهُ إذا كَسِلَ فَقَد ضَيَعَ الحَقَ، وَ إذا ضَجِرَ لَم يُوَدِ الشُكرَ، وَإذا شَكا مِن رَبِهِ عَزَوَجَلَ فَقَد عَصاهُ؛شخص صبور سه نشانه دارد: اول آنكه سستي نمي كند، دوم آنكه افسرده و دلتنگ نمي شود و سوم آنكه از پروردگار خود شِكوه نمي كند ؛ زيرا اگر سستي كند، حق را ضايع كرده و اگر افسرده و دلتنگ باشد شكر نمي گذارد و اگر از پروردگارش شكوه كند او را معصيت كرده است .( علل الشرايع، ج2، ص498، ح1)
    اميرمومنان علي(ع) نيز مي فرمايد: اَلصَبرُ اَن يَحتَمِلَ الرَجُلُ ما يَنوبُهُ وَ يَكظِمَ ما يُغضِبُهُ؛ صبر آن است كه انسان گرفتاري و مصيبتي را كه به او مي رسد تحمل كند و خشم خود را فرو خورد.(غررالحكم، ج2، ص69، ح1874)
    البته در برخي از موارد فراتر از صبر لازم است که انسان از حلم برخوردار باشد که اوج و درجه کمالي صبر است. حلم زماني پديد مي آيد که عقلانيت و جزميات و ذهنيات و حکمت عقلاني با حکمت عملي و عزم و اراده قوي جمع شود. اگر اين حلم با علم همراه شود مي توان گفت که همه موفقيت ها تثيبت شده خواهد بود.
    در آيات قرآني بيان شده که صبر داراي مراتبي است؛ يعني همانند اسلام و ايمان و تقوا داراي مراتب و درجات شدت و ضعف است. (انفال، آيات 65 و 66) در روايات بيان شده که اوج و کمال صبر همان حلم است.
    به هر حال با توجه به شرايط زندگي بشر در دنيا، لازم است که انسان به مهم ترين صفت و سلاح زندگي يعني صبر مجهز شود؛ چرا که حتي علم آموزي و رفتار ساده و طبيعي در زندگي به اين عنصر و صفت الهي متکي و متوقف است. (کهف، آيات 67 و 72 و 75)
عوامل بوجودآورنده صبر
    براي اينکه صبر در انسان تحقق يابد غير از منشا و خاستگاه آن که همان خداوند تعالي است(صافات، آيات 102 و 106؛ بقره، آيه 250؛ نحل، آيه 127) عوامل و موجباتي مي خواهد که در اينجا به آنها اشاره مي شود.
    1- آگاهي: آگاهي و شناخت از فلسفه حوادث پيش آمده (کهف، آيه 68)، آگاهي از سرنوشت گذشتگان(هود، آيه 49)، آگاهي از جهل ريشه دار و انكارهاي جاهلانه دشمنان(روم، آيات 58 تا 60) و آگاهي از قوانين و سنتهاي الهي زمينه ساز صبر در آدمي است. بنابراين، نقش علم و آگاهي نسبت به مسايل مي تواند در ايجاد صبر در شخص موثر باشد.
    2- اراده قوي: خداوند در آياتي بر عزم و اراده قوي به عنوان يکي از مهمترين موجبات و عوامل صبر اشاره دارد که از آن جمله مي توان به آيه 186 سوره آل عمران، 17 سوره لقمان، 43 سوره شوري و 35 سوره احقاف اشاره کرد.
    3- استغفار: استغفار از گناهان زمينه ساز صبر و شكيبايي است.(توبه، آيه 55) در حقيقت کسي که گناهي کرده با استغفار از خداوند اين فرصت را براي خود فراهم مي آورد تا بي تابي و جزع و فزع نکند و تحت رحمت الهي قرار گيرد.
    4- اعتقاد به معاد: باور به رستاخيز و اعتقاد به معاد و روز جزا از موجبات پايمردي در برابر سختي هاست.(بقره، آيات 45 و 46 و 249) کسي که ايمان به معاد و باور به كيفر شدن كفار در آخرت دارد در برابر فشارهاي مخالفان و دشمنان (معارج، آيات 1 تا 5) و در برابر عنادورزي مخالفان صبر پيشه مي کند.(غافر، آيات 70 تا 77) چنانکه باور به نزديکي معاد موجب مي شود که صبر شخص افزايش يابد و در برابر مصيبت ها، سختي ها و فشارهاي دشمنان شکيبايي ورزد.(معارج، آيات 5 تا 7)
    5- امانتداري: از موجبات شكيبايي در برابر شر و بدي است. به اين معنا که امين با امانت داري خويش زمينه صبر را در خود ايجاد مي کند و از صابران مي شود. (معارج، آيات 19 تا 32)
    6- امتحان: شكيباسازي و توانمند كردن روحيه مردم، فلسفه آزمايش آنان از سوي خداوند است. بنابراين مي توان گفت که امتحانات الهي در اشکال گوناگون آن، موجب توانمندسازي و تاب آوري مردم مي شود و صبر ايشان را ايجاد يا افزايش مي دهد. (بقره، آيه 155؛ آل عمران، آيه 186؛ هود، آيات 7 تا 11؛ فرقان، آيه 20)
    7- اميد به امداد خدا: اميد انبيا و مومنان به امداد الهي پشتوانه صبر و مقاومت آنها (بقره، آيه 214) و تاب آوري ايشان در برابر شدايد(يوسف، آيه 83) و دست يابي به صبر جميل و پسنديده مي شود. (يوسف، آيه 83)
    8- اميد به بهشت: آرزوي ورود به بهشت مقتضي صبر و پايداري در سختي هاست که خداوند در آياتي از جمله 214 سوره بقره و 142 سوره آل عمران به آن توجه داده است.
    9- انفاق مالي: اختصاص دادن سهمي مشخص از مال خود به نيازمندان از اسباب صبر در برابر مشكلات و مصيبت ها و تکاليف سخت الهي است.(معارج، آيات 19 تا 25)
    10- ايمان: شکي نيست که ايمان نقش کليدي در زندگي بشر به ويژه در مسئله صبر در برابر مشکلات، تکاليف، مصيبت ها، آزمون ها و مانند آن دارد. به عنوان نمونه ايمان به پيروزي اهل تقوا زمينه ساز صبر در برابر مشكلات است (اعراف، آيه 128؛ هود، آيه 49؛ نحل، آيه 127 و 128)، همچنين باور و توجه به عالمانه و حكيمانه بودن افعال الهي (يوسف، آيه 83)، ويا توجه و ايمان به رزاقيت خداوند(طه، آيه 132)، و نيز توجه به بصير بودن خدا (فرقان، آيه 20)، يا حتمي بودن پاداش الهي(يوسف، آيه 90)، توجه به توکل و نقش آن (مزمل، آيات 9 و 10) و مانند آنها نقش تعيين کننده اي در ايجاد و افزايش صبر انسان دارد.
    11- بصيرت: بصيرت و درك عميق، از عوامل صبر و شكيبايي است که خداوند در آيات 65 و 66 سوره انفال و 19 و 20 سوره رعد به آن توجه داده است.
    12- بينش توحيدي: جهان بيني توحيدي مومنان (از خدا بودن و به سوي او بازگشتن) دليل صبر آنان در برابر سختي هاست. اين بدان معناست که توحيد به ويژه توحيد فعل، نقش تعيين کننده در ايجاد و تقويت صبر در بشر دارد.(بقره، آيات 155و156)
    13- پاکدامني و عفت: پاكدامني از موجبات شكيبايي در برابر شرور و بدي ها و بدکاري هاست که خداوند در آيات 19 تا 31 سوره معارج به آن اشاره کرده است.
    14- تدبر در سرگذشت ها: تدبر و تامل در سرگذشت ها به ويژه پيامبراني چون ايوب (ع) و موسي(ع) و يوسف(ع) و يعقوب(ع) و مانند آنها مي تواند در ايجاد و افزايش صبر، مفيد و سازنده باشد. (ص، آيات 41 تا 44؛ غافر، آيه 55)
    15- ترس از عذاب و کيفر: ترس از عذاب خداوند از عوامل شكيبايي در سختي هاست که از آيات 19 تا 28 سوره معارج اين معنا به دست مي آيد.
    16- تسبيح خدا: تسبيح و ستايش پروردگار در صبح و شام، زمينه استواري روح و دستيابي به صبر در برابر ناگواريهاست. (طه، آيه 130؛ غافر، آيه 55؛ ق، آيه 39)
    17- تواضع: فروتني از عوامل دستيابي به صبر است که در آيات 34 و35 سوره حج به آن اشاره شده است.
    18- توجه به اسوه هاي صبر: توجه به اسوه هاي صبر تقويت كننده روحيه شكيبايي در انسان است.خداوند بار ها در قرآن به مشکلات و فشارهايي که پيامبران تحمل کرده اند اشاره نموده تا صبر پيامبر(ص) و مومنان افزايش يابد.(آل عمران، آيه 164؛ انعام، آيه 34؛ انبياء، آيات 83 و85؛ ص،آيات17 و 41 و 44)
    همچنين خشوع (بقره، آيه 45)، خردمندي و تعقل (رعد، آيات 19 و 22)، داشتن خصلت هاي نيک (فصلت، آيات 34 و 35)، سجده (انسان، آيات 24 و 26)، شب زنده داري (طه، آيه 130)، نماز و مداومت بر آن (معارج، آيات 19 تا 23)، وفاي به عهد (معارج، آيات 19 تا 32)، ياد خدا (انسان، آيات 24 و 25)، يقين به آيات الهي(سجده، آيه 24) و مانند آنها از موجبات ايجاد يا تقويت صبر و حلم و بردباري و شکيبايي است.
عوامل و آثار بي صبري
    براي اينکه علت و عامل بي صبري دانسته شود مي توان به همين امور که گفته شد توجه داد؛ چرا که فقدان آنها موجب بي صبري و بي تابي مي شود.
    اما برخي از عوامل بي تابي که قرآن بيان کرده مي تواند به ما کمک کند تا درک درستي از بي تابي و فقدان صبر داشته باشيم.
    1- حرص و آز: حرص و آزمندي انسان عامل بيصبري او به هنگام ابتلابه شدايد است که خداوند در آيات 19 و 20 سوره معارج به آن توجه داده است.
    2- خردناباوري: عدم تعقل، از عوامل ناشكيبايي است که خداوند در آيات 4 و 5 سوره حجرات بدان اشاره مي کند و مي گويد که چگونه عدم تعقل نداكنندگان پيامبر(ص) از بيرون حجره هاي آن حضرت(ص) ،از عوامل ناشكيبايي آنان بوده است.
    3- شرور: شرور از عوامل بي صبري انسانهاي حريص است که خداوند در آيات 19 و 20 سوره معارج به آن اشاره کرده است.
    4- يکنواختي: گاه برخي از امور مانند يکنواختي موجب بي تابي افراد مي شود، چنانکه يكنواختي غذاي بني اسرائيل سبب بي صبري و اعتراض آنان به موسي(ع) شده بود. (بقره، آيه 61)
    اما آثار اين بي تابي را مي توان در زندگي اين افراد به سادگي شناسايي کرد. از جمله اين آثار که براي بي تابي و بي صبري در قرآن اشاره شده مي توان به موارد زير اشاره کرد:
    1- حزن و اندوه: مبتلاشدن يونس(ع) به غم و اندوه در اثر بيصبري در برابر تكذيب قومش نمونه اي از گزارش قرآن درباره آثار بي تابي است.(قلم، آيه 48)
    2- خواري و ذلت: ناشكيبايي و بي تابي در برابر دشمن زمينه خفت و خواري انسان است که در آيات 58 و60 سوره روم به آن اشاره شده است.
    3- سرزنش: بي تابي موجب سرزنش ديگران مي شود. انساني که بي تابي مي کند از سوي ديگران سرزنش و توبيخ خواهد شد. در قرآن بيان شده که بي صبري بني اسرائيل در مورد غذاي خود سبب سرزنش آنان از سوي خدا شده است.(بقره، آيه 61)
    4- شکست و ناکامي: ناشكيبايي در برابر هجوم حوادث از عوامل شكست انسانهاست که آيه 164 سوره آل عمران به آن پرداخته است.
    5- محروميت: بي صبري موجب از دست دادن امكانات بهتر و محروم شدن از آن است که خداوند در آيه 61 سوره بقره با اشاره به داستان يهود بر آن تاکيد دارد.
    اين ها تنها بخشي از آثار بي تابي و بي صبري است. اگر به آثار صبر توجه شود معلوم مي گردد که بي صبري چه تاثير منفي در زندگي بشر به جا مي گذارد؛ زيرا در آيات قرآني بيش از شصت مورد آثار براي صبر و حلم بيان شده است.
    اين امر گوياي آن است که بي صبري و بي تابي تا چه اندازه مي تواند آثار سوء در زندگي بشر داشته باشد و مسلما فقدان شصت نعمت که از آثار بي صبري است به معناي تحول جدي و منفي در زندگي بشر است.
□
روزنامه كيهان، شماره 20819 به تاريخ 19/4/93، صفحه 6 (معارف)