عناوين و سطوح باورها و عقاید
براي باورها ميتوان سه سطح و يا سه لايه تصور كرد:
سطح اول كه همان سطح ايدئولوژيك است. در اين سطح باورها خودش را به شكل بينش و نگرش ذهني نشان ميدهد. به عنوان نمونه ميتوان به شهادتين در اسلام اشاره كرد كه در اين زمان شخص پايبندي دروني خود را به مجموعه بينش و نگرش اسلام نشان ميدهد.
سطح دوم، سطح رفتاري است. در اين سطح شخص باورهاي خود را در حوزه رفتاري و اعمال روزانه نشان ميدهد و به كار ميگيرد.به عنوان نمونه نماز خواندن ، روزه گرفتن و پاي بندي به ديگر مناسك و سنتهاي اخلاقي و رفتاري و بايد و نبايدها و آموزههاي دستوري را به كار ميبندد.
سطح سوم باورها صورت مادي و تجسميآن است. در اين سطح شخص ميكوشد تا باورهاي خويش را تجسم بخشد. ساختن مساجد و تكايا براي عبادت دز اين بخش معنا مييابد.
بنابراين ميتوان مومنان و باورمندان را در سطح دسته شناسايي و جاي داد. اين گونه نيست كه باور اشخاص در يك سطح و يا لايه باشد. از اين جا به تشكيكي بودن مراتب ايمان پي ميبريم. اگر شخص همه اين مراتب را حفظ كند و در لايههاي مختلف ايماني آن را نشان دهد، داراي ايمان كامل است. برخي ممكن در سطح مادي و يا ذهني و يا رفتاري باشند و فردي در دو حوزه و لايه و فرد ديگري در سه حوزه ايمان خود را نشان دهد. از اين روست كه برخي ايمان را تنها در لايه رفتار فردي و برخي در رفتار اجتماعي نشان ميدهند و برخي تنها در حوزه بينش و ذهن بدون آن كه در حوزه رفتار فردي و يا اجتماعي آن را بنمايانند.
مهندس بازرگان به عنوان نمونه معتقد به سطوح سهگانه بود ولي تنها در حوزه رفتاري و تنها در اين سطح و پايبندي به سطح رفتار فردي را مورد تاييد قرار ميداد و باور نداشت كه ايمان را به سطح و لايه رفتار اجتماعي سرايت دهد تا ايمان در حوزه رفتار اجتماعي و به ويژه از نوع سياسي آن حضور يابد.
نگاه جدايي دين از سياست و يا حضور اجتماع، در حقيقت فروكاستن دين در لايههاي غير اجتماعي آن است. چنان كه در نگاه عرفان غير اجتماعي چنين تفكري وجود دارد. برخي با مادي و يا تجسم سازي و در حقيقت نمادسازي دين مخالف هستند. ساختن مساجد و يا برپاكردن روضه و تغذيه و اطعام و حجاب و ديگر نمادهاي مادي را خروج از دين ميدانند. بنابراين در اين حوزه اختلافات چندي است.
به نظرميرسد باورها ميبايست در سه سطح و لايه خود را نشان دهد و گرنه ناقص است و نميتوان ايمان را كامل دانست. فاسق و منافق و چند عنوان ديگر بيانگر برخي از سطوح است كه در آن فرد به تمام و كامل ايمان خود را نشان نميدهد.