امنيت، مهم ترين دغدغه بشر است. از اين رو سعادت را در آرامش و آسايش مي يابد و جامعه را به قصد دست يابي به اين هدف ساماندهي مي كند و دولت را در اين راستا به خدمت مي گيرد و بدان مشروعيت مي بخشد تا اعمال حاكميت و قدرت نمايد.
آموزه هاي قرآني نيز به اين گرايش فطري بشر توجه داشته و آرامش و آسايش ابدي را در بهشت جاودان به انسان وعده مي دهد و سراي ديگر را تنها محل دست يابي كامل و تمام به اين دو امر مهم مي داند.
امنيت و آرامش داراي ابعاد چندي است كه امنيت رواني يكي از ابعاد آن است. در حوزه عمل اقتصادي نيز امنيت نه تنها هدف بلكه سرمايه اساسي است. بر اين اساس لازم است به نقش امنيت بويژه امنيت رواني در جهاد اقتصادي توجه ويژه اي مبذول داشت و زمينه و بسترهاي تحقق آن را فراهم آورد تا در نهايت جهاد اقتصادي بتواند به هدف نهايي خويش برسد و آن را تحقق بخشد.
نويسنده در اين مطلب نقش امنيت و امنيت رواني در جهاد اقتصادي را براساس آموزه هاي اسلامي و وحياني قرآن تبيين و تحليل كرده است. با هم اين مطلب را از نظر مي گذرانيم.
امنيت، سرمايه اقتصادي
امنيت ضد يا نقيض ترس و خوف است. (لسان العرب، ابن منظور، ذيل واژه امن) بنابراين، امنيت به معناي آرامش و فقدان ترس، خوف و وحشت است. انسان پس از تأمين غذا از خوردني ها و آشاميدني ها در انديشه امنيت است.
به سخن ديگر، دو دغدغه اصلي بشر را آسايش و آرامش تشكيل مي دهد و پس از تأمين اين دو امر است كه در انديشه پاسخ گويي به ديگر نيازهاي خود از جمله محبت و ارتباطات مي افتد تا نياز عاطفي خويش را نيز به شكلي پاسخ دهد.
اموري چون ترس از دست دادن چيزهايي كه دارد يا ترس از آينده نامعلوم بشر را از حركت باز مي دارد. اما اميد به حفظ آسايش و آرامش يا دست يابي به آن است كه حركت هاي انساني از جمله حركت هاي اقتصادي او را سامان مي دهد. اما آن چه آدمي را همواره با يك پرسش اساسي مواجه مي كند، مرگ است.
البته بسياري از مردم چنان سرگرم ظواهر دنيا و غفلت از حقايق دنيا مي شوند كه فراموش مي كنند كه آنچه از آرامش و آسايش دارند نمي تواند پايدار باشد. تنها گروهي از خردمندان هستند كه دنيا با همه زيبايي هايش ايشان را به تفكر وامي دارد و پرسش اساسي را در پيش روي آنان مي گذارد كه چگونه مي توان به آرامش و آسايش واقعي و دايمي دست يافت؟
برخي ها آسايش و آرامش را در غفلت مي جويند و بر اين باورند كه به آينده دور كاري نداريم، پس تا هستيم خوش باشيم. چنين نگرشي به زندگي انسان را از انسانيت و اهداف آفرينش دور مي سازد و در يك دور باطل خوردن و خوابيدن و كار كردن براي خورد و خواب مي افكند.
اين جاست كه پيامبران موظف مي شوند تا به مردم هشدار دهند كه آرامش و آسايشي از اين دست بسيار آسيب زننده و شكننده است؛ (شعراء، آيات 142 و 146) چرا كه انسان نمي بايست تا زماني كه در دنياست از مكر خداوندي غافل شود؛ زيرا خداوند به يك باره امنيت و آرامش و آسايش ايشان را مي گيرد (اعراف، آيه 99) و آنچه به ظاهر عامل امنيت و آرامش آنان شمرده مي شود، چيزي جز عامل زيان و خسران ابدي و ناامني نيست. (اعراف، آيات 97 و 98 و نيز نحل، آيات 45 و 47 و اسراء، آيات 68 و 69 و آيات ديگر)
اما اگر انسان در سايه تقواي الهي قرار گيرد و براساس آموزه هاي الهي در مسير عدالت گام بردارد و بخواهد تا خود و جامعه را خدايي نمايد، در آن صورت به امنيت واقعي دست مي يابد و آسايش را در همين دنيا تجربه مي كند و در دنيا و آخرت خوف و حزني نسبت به چيزي نخواهد داشت؛ زيرا خداوند است كه او را ربوبيت مي كند و در كنف حمايت خود مي گيرد و هر مصيبتي را بر او آسان و هر خوفي را به امنيت تبديل مي كند؛ زيرا مؤمنان چه در دنيا و چه آخرت حزني بر گذشته و خوفي از آينده ندارند و در كمال سرور باطني هستند.جامعه ايماني به سبب حركت در محور توحيد، عدالت و تقواست كه از امنيت كامل اجتماعي برخوردار شده و گام هاي بلندي در همه عرصه هاي مأموريت آباداني و تسخير و بهره مندي از امكانات و سرمايه ها و ثروت زمين برمي دارد. (هود، آيه61)
با نگاهي به گزارش هاي قرآني مي توان دريافت كه هر جامعه اي زماني به بهره مندي از سرمايه ها و ثروت زميني و دنيوي دست يافته كه از امنيت برخوردار بوده است. خداوند حتي به دشمنان و كافران و مشركان اين امكان را بخشيده است تا از امكانات دنيا بهره مند شوند. اينان هر چند كه به كفر و شرك بودند، ولي زماني كه از ظلم ظاهري در حد امكان پرهيز كردند و حقوق يكديگر را رعايت نمودند، از رشد اقتصادي و آسايش و آرامش ظاهري بهره مند شدند.
براساس آموزه هاي قرآني، امنيت در هر شكل آن، مهم ترين نعمت هر جامعه است. از اين رو به جوامعي كه در رفاه بودند، يادآور مي شود كه اين بهره مندي به سبب نعمت امنيت بوده است. (انفال، آيه26 و نيز نحل، آيه 112) بنابراين، نعمت امنيت اجتماعي در هر جامعه اي به معناي تبلور رحمت الهي نسبت به آن جامعه است. (كهف، آيات 94 تا 98)
پس هر جامعه اي اگر بخواهد به آسايش و رفاه ظاهري برسد، لازم است بستر مناسبي براي امنيت اجتماعي و رواني جامعه فراهم آورد.از نظر قرآن، امنيت از مهم ترين عوامل در زندگي بشر براي دست يابي به بسياري از اهداف مادي و دنيوي است. از اين رو هر جامعه اي مي كوشد تا به آن دست يابد. براي همه جوامع بشري، امنيت، امري مطلوب است و هر كس يا جامعه مي كوشد تا حتي به شكل هجرت و يا تغيير وضعيت در جامعه، آن را به دست آورد و تحقق بخشد. (يوسف، آيه99)
با نگاهي به درخواست حضرت ابراهيم(ع) از خداوند جهت فراهم آوري نعمت امنيت براي ساكنان مكه، به خوبي دانسته مي شود كه امنيت يك دغدغه عمومي بشر و خواسته و برنامه پيامبران بوده است. (بقره آيه 126)
جوامعي كه در گذشته به رفاه و آسايش مطلوب و رشد اقتصادي و تمدني خوب و مناسبي رسيدند، جوامعي بودند كه از نعمت امنيت برخوردار بودند. گزارش قرآن از جوامع پيشين و تبيين و تحليل رشد و توسعه تمدني و اقتصادي آنان، به خوبي نشان مي دهد كه تا چه اندازه نعمت امنيت مهم بوده است. (سباء آيات 15 و 18)
به هر حال، نعمت امنيت، مهمترين سرمايه اجتماعي هر جامعه اي است، زيرا رشد اقتصادي، شكوفايي تمدني و دست يابي به آسايش دنيوي تنها در سايه سار امنيت اجتماعي، رواني و روحي آن تامين مي شود.
از آيه 2 سوره مائده اين معنا به دست مي آيد كه رشد اقتصادي و گسترش تبادلات و معاملات اقتصادي تنها در سايه امنيت فراهم مي آيد و لازم است مسئولان اجتماعي و مديران هر جامعه اي شرايط را به گونه اي فراهم آورند تا امنيت اقتصادي تامين شود و مردم بتوانند با مبادلات خود به رشد و توسعه اقتصادي فراگير كمك كنند. تاكيد بر فراهم آوري امنيت در مكه به عنوان مركز و محور عبادت و حج، تبادلات اقتصادي به خوبي نشان مي دهد كه از نظر قرآن تا چه اندازه امنيت و تامين آن، نقش تاثيرگذاري در بهبود و رشد و توسعه اقتصادي ايفا مي كند.
امنيت رواني در سايه مديريت سالم
بي گمان امنيت جاني نخستين دغدغه انسان است. اين نوع از امنيت به سبب اين كه مرتبط با حيات و زندگي اوست، نخستين خواسته هر انساني است. اگر انسان احساس كند كه از نظر جاني تامين نيست، هيچ گونه اقدامي نمي كند. از اين رو حتي در دست يابي به غذا و خوراكي، چنان شرايط را مي سنجد كه امنيت جاني او تامين شود و يا كمتر در معرض خطر قرار گيرد.
فقدان امنيت جاني، چنان اهميت دارد كه انسان را از هرگونه حركت و تلاش منافي با آن باز مي دارد لذا خداوند تامين امنيت جاني را اصلي اساسي مي شمارد. (قصص، آيه 57 و نيز عنكبوت، آيه 67 و نيز انفال، آيه 26)
البته انسان خواهان امنيت كامل در همه زمينه ها و عرصه هاست، در اين راستا امنيت خانه و خانواده (احزاب، آيه 13 و نور، آيه 24) و امنيت از هرگونه تعرض، اذيت و آزار و تمسخر و مانند آن (آل عمران، آيه 96 و 97) مهمترين دغدغه همگاني است. اگر جامعه اي بخواهد به رشد و بالندگي اقتصادي برسد، لازم است تا امنيت همه جانبه و كامل را براي شهروندان و سرمايه گذاران و تجار و بازرگانان فراهم آورد. از اين رو، بر مديران و مسئولان هر جامعه اي است كه به اين مساله به عنوان مهمترين گام در جهاد اقتصادي توجه كنند و اهتمام ورزند. البته قرآن به يك نكته مهم در امنيت رواني توجه مي دهد و آن اين مساله است كه امنيت رواني و دروني واقعي را مي بايست در توحيد و ايمان خالص به خدا و پروردگاري او جست؛ زيرا ايمان و اخلاص كامل، روح و روان آدمي را در حفاظت خداوندي قرار مي دهد و از هرگونه خوف و حزن رهايي مي بخشد. (انعام، آيه 80 و 82)
اما اين بدان معنا نيست كه جامعه، بستر امنيت رواني را فراهم نياورد؛ چرا كه اكثريت انسان ها به طور طبيعي به ظواهر توجه دارند و هرگونه اختلال در ظواهر و بروز مصيبت ها آنان را دچار تشويش مي سازد. اين جاست كه مديريت سالم جامعه مي تواند اين امنيت را حفظ يا ايجاد يا تقويت كند.از گزارش قرآن درباره برنامه هاي اقتصادي حضرت يوسف(ع) مي توان به دست آورد كه ايشان چگونه خواسته است تا امنيت رواني جامعه را حتي در بحران هاي اقتصادي تامين و فراهم آورد و اجازه ندهد تا بحران ها روند رشد اقتصادي و شكوفايي تمدني را با اختلال مواجه سازد. حضرت با دو كار ذخيره سازي و كشت و توليد انبوه محصولات و فرآورده ها و سيلوسازي، توانست جامعه را در امنيت رواني قرار دهد و اجازه ندهد تا حركت پرشتاب چرخ اقتصادي كشور با مشكل مواجه شود و يا از كار بيفتد.
تامين سرانه براي ملت و توزيع عادلانه ثروت و توليدات نيز به ايشان كمك كرد تا نه تنها امنيت رواني ايجاد كند، بلكه امنيت اجتماعي را افزايش دهد و دولت و ملت را به هم پيوند زند تا مكمل يكديگر براي تمدن سازي باشند.
هرگونه رفتاري كه امنيت رواني جامعه را ايجاد، يا حفظ يا تقويت كند، بايد در دستور كار مديران جامعه قرار گيرد. از جمله اين كارها، تامين نيازمندي هاي اساسي جامعه و مردم است؛ زيرا هرگاه جامعه احساس ناامني كند، به ذخيره سازي، احتكار و مانند آن رو مي آورد و سرمايه ها را به جاي به كار گرفتن در عرصه توليد، در عرصه ديگري وارد مي كند و قدرت و امكانات را از مسير رشد اقتصادي بيرون مي برد.
جامعه اي كه از نظر رواني احساس عدم امنيت بكند، به جاي سرمايه گذاري، به كنز و خروج سرمايه گرايش مي يابد؛ هرچند كه نهي خداوند از كنزاندوزي و خروج سرمايه از جريان توليد و گردش سالم مي تواند جلوي برخي از رفتارهاي نادرست اقتصادي را بگيرد، ولي نمي تواند امنيت رواني را به جامعه بازگرداند و توده ها را با دولت و جهاد اقتصادي همراه و هماهنگ سازد.در زمان و جايي كه دشمن با انواع شگردها و جنگ رواني و شايعه سازي بر آن است تا چرخ هاي اقتصادي را از حركت شتابنده بازدارد و اقتصاد اسلامي را ناكارآمد جلوه دهد، توجه به مديريت امنيت رواني جامعه يك اصل براي مديران است.
براي دست يابي به امنيت كامل از جمله امنيت رواني، جاني و اجتماعي بايد از همه توان و ظرفيت ها بهره برد. امنيت راه ها هر چند كه براي توسعه اقتصادي و رشد آن مهم است و خداوند در آياتي به مساله امنيت راهها در امر توسعه اقتصادي توجه داده است (اعراف، آيات 85 و 86 و نيز سباء، آيات 15 و 18)، اما آن چه مهمتر است، تامين امنيت رواني از طريق مديريت سالم اقتصادي جامعه است.
اين كه پيامبران مامورند تا مانند حضرت شعيب (ع) از كم فروشي و گران فروشي و احتكار باز دارند (اعراف، آيه 58 و نيز هود، آيات 84 تا 88 و نيز شعراء آيه 183) هدفي جز فراهم آوري امنيت رواني ندارند، زيرا اين رفتارهاي ناهنجار در حوزه عمل اقتصادي، بستر ناامني رواني در جامعه مي شود و اشخاص به يكديگر در معاملات اعتماد و اطميناني نخواهند داشت و يا در وضعيت مطلوب، ترديد دارند؛ زيرا احتكار، خود بيانگر عدم مديريت در توزيع است و محتكران با اختلال در روند جريان سالم اقتصادي، به غارت و چپـاول سرمايه ديگران مي پردازند. خداوند در آيات 15 و 18 سوره سبا به نقش امنيت از جمله امنيت رواني درگردشگري اقتصادي توجه مي دهد و بيان مي كند كه چگونه امنيت موجب افزايش گردشگري اقتصادي و تعاملات مي شود و جامعه مي تواند از اين مساله به خوبي سود برده و در رشد و شكوفايي اقتصادي از آن بهره گيرد. البته آياتي ديگر نيز همين معنا را به شكل ديگر بيان كرده است. از جمله آيات سوره قريش كه به مساله امنيت راهها در جا به جايي تجار و گردشگران اقتصادي پرداخته است يا آياتي كه به مساله حج و تاثير امنيت كامل در آن در جهت بدست آوردن فضل الهي يعني عمل اقتصادي اشاره دارد. همه اينها به خوبي نشان مي دهد كه تا چه اندازه امنيت از جمله امنيت رواني جامعه مي تواند اقتصاد را تحت تاثير مثبت يا منفي خود قرار دهد.
عوارض نبود امنيت رواني
شرايط اجتماعي از سوي مديران ميبايست به گونه اي باشد كه هر گردشگري از جمله تجار و بازرگانان در شب و روز به سادگي در جامعه حركت كرده و به مبادلات اقتصادي بپردازند. (همان)
به هر حال، ازآموزه هاي قرآني به دست مي آيد كه در جهاد اقتصادي نمي توان نقش امنيت از جمله امنيت رواني در سرمايه گذاري و توليد و توزيع سالم و حتي مصرف را ناديده گرفت؛ زيرا اگر جامعه از نظر رواني در تشويش و اضطراب باشد، به خود اجازه نمي دهد تا ثروتش را در توليد سرمايه گذاري كند، بلكه آن را يا كنز كرده و در گوشه اي به شكل سكه و طلا و مانند آن مي اندوزد و از چرخه اقتصادي بيرون مي برد. يا آن كه در احتكار به كار مي گيرد و با اين رفتار نادرست خويش، اقتصاد را از مسير سالم و توليد خارج مي سازد. بارها ديده شده است كه جريان هاي خاص با ايجاد شايعه يا جنگ رواني، سرمايه ها را به بخش هاي خاص و به ظاهر سودآور هدايت مي كنند. خريد سكه و كنز آن به جاي سرمايه گذاري ثروت در بخش توليد خود نمونه بارز اين رفتار برپـايه جنگ رواني در سالي است كه مي بايست ثروت در سرمايه گذاري هاي مناسب با رشد اقتصادي و جهاد اقتصادي به كار گرفته شود. جريان سازي به گونه اي است كه حتي توده هاي مردم نيز در دام اين فضاي رواني قرار مي گيرند و به نوعي كنزاندوزي گرفتار مي آيند.
لازم است با هوشياري و مديريت سالم جامعه، اجازه داده نشود تا ثروت جامعه در مسيري غير از توليد و جهاد اقتصادي قرار گيرد و به كنزاندوزي و تكاثرجويي كشانده شود كه از نظر قرآن رفتاري نه تنها ضد اخلاقي و ضد اقتصادي است بلكه گناهي نابخشودني است و خشم خداوند را بر مي انگيزد.
