فتنه به سبب پيچيدگي هاي آن، آزمون سختي براي همگان است. آميختگي شگفت حق و باطل در زمان فتنه، هرگونه شناخت، داوري، ارزيابي و درنتيجه موضع گيري را سخت تر مي كند. از اين رو حتي براي كساني كه رشيد و اهل رشد هستند، موضع گيري دشوار مي شود.
ضرورت تأمل در موضع گيري ها و اظهارنظرها
يكي از مهم ترين راهكارهاي قرآن در هنگام بروز فتنه، درنگ و تامل پيش از موضع گيري و عمل است. در هياهو و جنگ زرگري فتنه مي بايست انسان بسيار هوشيار باشد و به سادگي وارد عمل نشود، بلكه بكوشد تا غبار غوغاسالاري و هياهو را به كنار زند و با شناخت حق و باطل، موضع گيري نمايد؛ زيرا هرگونه اقدام بي شناخت كامل حق و باطل مي تواند موجبات ظلم و ستم به خود و ديگري را فراهم آورد و انسان سخني را بر زبان آورد و يا كاري انجام دهد كه عملا در خدمت باطل باشد؛ هرچند كه نيت خير داشته و به نظرش در خدمت حق عمل كرده باشد.
به سخن ديگر، انسان در هنگام فتنه در بسياري از مواقع به سبب ظاهرگيرا و چهره حق به جانب باطل، به نيت خيرخواهانه، حسن فاعلي دارد ولي مراعات حسن فعلي را نمي كند و كاري را انجام مي دهد كه جز باطل يا به نفع باطل نيست.
خداوند در داستان حضرت موسي(ع) به خوبي نشان مي دهد كه حتي انسان هاي رشيدي چون حضرت موسي(ع) پيش از دست يابي به مقام پيامبري و عصمت، ممكن است در هنگام فتنه، به درستي از عهده تشخيص حق از باطل برنيايد و برخلاف نيت خير و حسن فاعلي، عمل و كارش حسن فعلي نداشته باشد.
خداوند در آيات 15 به بعد سوره طه داستان افتادن حضرت موسي(ع) در فتنه اي را بيان مي كند كه درس هاي آموزنده اي براي ما دارد. دراين آيات گزارش شده كه حضرت موسي(ع) از دربار فرعون بي آن كه كسي را آگاه سازد، بي خبر وارد شهر مي شود. در آن جا دو نفر را مي بيند كه به قصد كشت، يكديگر را مي زنند. يكي از آنان از پيروان آن حضرت(ع) و به احتمال قوي يهودي بوده و ديگري از دشمنان به احتمال قوي قبطي بوده است. دراين ميان، يهودي آن حضرت(ع) را به كمك خواهي مي خواند و آن حضرت(ع) بي توجه به حقيقت ماجرا تنها به حكم ظاهر حق خواهانه يهودي، وارد معركه مي شود و با ضربه مشتي، قبطي را مي كشد و پس از عمل متوجه مي شود كه اشتباه كرده و در دام شيطان افتاده و بر خلاف نيت خيرخواهانه و حسن فاعلي، فعل او شيطاني بوده و از حسن فعلي برخوردار نبوده است.
دراين داستان به خوبي بيان شده كه ظاهر فريبنده يهودي موجب شد حضرت موسي(ع) به همان ظاهر بسنده كند و به قصد كار خوب و خيرخواهانه دفاع از حق وارد معركه شود و عملي را انجام دهد كه در حقيقت خلاف حق و حقيقت بوده است.
اگر آن حضرت(ع) در هنگام بروز فتنه، پيش از اقدام عملي، درنگ مي كرد، هرگز در دام فتنه نمي افتاد. اما ايشان به ظاهر حق طلبانه بسنده كرد و اقدام عملي كرد. اين اقدام عملي درهرسطحي از سخن تا كشتن مي بايست پس از بررسي و شناخت حق از باطل انجام مي شد؛ درحالي كه ايشان به همان ظاهر بسنده كرد و به قصد و نيت خيرخواهانه دفاع از حق وارد ميدان عمل شد. درنتيجه نيت خيرخواهانه او تنها موجب نجات وي شد ولي درعمل در خدمت باطل گام برداشت. از اين رو آن حضرت(ع) اين عمل خويش را به شيطان نسبت مي دهد؛ چرا كه حسن فاعلي او به تنهايي كفايت نمي كند، بلكه مي بايست حسن فعلي هم داشت. اين فقدان حسن فعلي به سبب اين بود كه ايشان در فتنه قرار گرفته و نتوانسته بود تشخيص درستي داشته باشد و درعمل به جاي دفاع از حق، در مقام دفاع از باطل قرار گرفت. اين مطلب بعدها در درگيري دوباره همان يهودي با فردي ديگر آشكار شد و براي آن حضرت(ع) معلوم مي شود كه يهودي فردي باطل گرا بوده و برخلاف ظاهر مظلوم واقع شدن، انساني ظالم بوده است كه حتي انسان رشيدي چون موسي(ع) را به اشتباه مي افكند.
ضرورت موضع گيري پس از تحقيق و بررسي
البته اين عمل حضرت موسي(ع) پيش از رسيدن به مقام نبوت و بهره مندي از مقام عصمت از طريق برهان پروردگارش مي باشد و نمي تواند مبناي قضاوت براي عدم عصمت آن حضرت(ع) باشد. با اين همه اين معنا را مي توان از آيات به دست آورد كه كساني كه به مقام رشد و بالندگي رسيده اند در موارد فتنه نيز ممكن است دچار اشتباه شوند. براين اساس از انسان ها خواسته شده تا در چنين موارد تنها به خدا پناه برند و از مغفرت و رحمت الهي بخواهند تا ايشان را از اشتباه حفظ كند و با درنگ و صبر، نسبت به تحقيق و تفحص در موضوع اقدام نمايند. چنان كه خداوند در آيه 6 سوره حجرات به صراحت از مردم مي خواهد تا در هنگام فتنه ها با تحقيق و بررسي موضع گري كنند و به ظاهر حق طلبانه بسنده نكنند؛ چرا كه باطل همواره در جلوه گري و تزيين و تسويل، استاد است و نمي توان با يك نگاه، حق را شناخت و عمل كرد؛ بلكه لازم است تا با درنگ و تحقيق و تفحص حق را از باطل شناخت و آنگاه موضع گيري و در نهايت عمل كرد.
