مهمان و مهمانی در ماه رمضان

بسم الله الرحمن الرحیم

مهمان را می بایست گرامی و عزیز داشت و در تکریم او کوشید؛ چرا که او فرستاده الهی است تا برکت را به خانه آورده و بلا و مصیبت و آفت را از خانه ات بزداید، در حالی که غذای مهمان از پیش فرستاده شده و حضور او در خانه تکریم توست؛ پس تو نیز در تکریم و گرامی داشت کسی بکوشی که این همه نعمت و برکت را بر تو وارد کرده و هیچ فشاری بر تو وارد نساخته است. این در حالی است که ظاهر مهمان همانند دادن خمس و زکات چیزی جز از دست دادن مال و زیان نیست؛ ولی بر اساس آموزه های وحیانی اسلام، پذیرایی از مهمان همانند دادن خمس و زکات جز برکت و افزایش نعمت و ثروت و سلامت دین و دنیای آدمی چیزی نیست

نویسنده در این مطلب بر آن شد تا نقش مهمان را در زندگی مادی و معنوی انسان در دنیا و آخرت بر اساس آموزه های وحیانی اسلام تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

گرامی داشت مهمان، نشانه ایمان

مهمان نوازی و گرامی داشت او یکی از سنت های الهی و اسلامی است. بر اساس گزارش های روایی و اخبار قرآنی، پیامبران(ع) در مهمان نوازی کوشا بودند و در تکریم مهمان می کوشند و حتی برخی از ایشان بدون مهمان بر سر سفره نمی نشست.

بر سر سفره حضرت ابراهیم(ع) بسیاری مهمان شدند و ایشان در تکریم و گرامی داشت آنان سنگ تمام می گذاشت. بر اساس گزارش قرآن، هنگامی که فرشتگان به عنوان مردانی رشید و ناشناس بر ایشان وارد شدند، ایشان پیش از هر کاری دیگر، به شتاب اسباب پذیرایی را با کشتن گوساله ای فربه فراهم آورد و آنان را پخت و سفره ای انداخت و ایشان را بسیار تکریم نمود. (ذاريات، آیات 24 تا 29) این گزارش به خوبی نشان می دهد که حضرت ابراهیم(ع) بر پایه شیوه و روش همیشگی خود در تکریم مهمانان کوشید.

همین شیوه را نیز حضرت لوط(ع) که در مکتب ابراهیمی پرورش یافته است، در پیش گرفت. ایشان نیز طبق سنت همیشگی خود، هنگامی که تازه افراد ناشناس بر شهر در می آمدند و از تازه واردین در خانه خویش پذیرایی می کرد. از این روست که فرشتگان را مهمان می کند.

از سخنان و اعتراض شدید قوم لوط به آن حضرت(ع) این معنا به دست می آید که شیوه مالوف ایشان پذیرایی از تازه واردین و پذیرایی از آنان بوده است. از این روست که می گویند: مگر تو را پیش از این از پذیرایی کردن مردم بیگانه منع و نهی نکردیم؟(حجر، آیه 70) پس ایشان عادت داشتند تا بیگانگان را به خانه خویش ببرد و از ایشان پذیرایی کند و ضیافت برگزار کرده و مهمان نوازی کند.

پیامبر گرامی(ص) نیز بر پایه همین سنت اسلامی و ابراهیمی عمل می کرد. ایشان نیز همواره بر سر سفره با مهمانان می نشست و هرگاه مهمانی نبود، امیرمومنان علی(ع) بر سر سفره می خواند تا هماره با مهمانی غذا بخورد. البته برخی از افراد پس از حضور بر سر سفره سوء استفاده می کردند و اجازه استراحت به آن حضرت (ص) نمی دادند. از این رو،‌ با آن که از این رفتار مهمانان در رنج می افتاد و اذیت می شد، ولی به سبب عفت نفس و بلندنظری، پست و زشت می دانست که از مهمانان بخواهد تا مهلتی برای استراحت بدهند و از بیان آن حیا می ورزید.(احزاب، آیه 53)

مهمان نوازی و گرامی داشت مهمانان را آن حضرت(ع) نشانه ای از ایمان می دانست و بر آن تاکید داشت و در انجام آن کوشا بود. رسول اكرم صلى الله عليه و آله خود درباره این مساله می فرماید :مَن كانَ يُؤمِنُ بِاللّه وَاليَومِ الآخِرِ فَليُكرِم ضَيفَهُ؛ هر كس به خدا و روزقيامت ايمان دارد، بايد ميهمانش راگرامى دارد.( كافى، ج6، ص285، ح1)

در سنت و سیره امام على عليه السلام است که ایشان از این که چند روزی را بی مهمان گذارنده و میزبانی نکرده است غمگین و اندوهگین شده است: رُئِىَ اَميرُ المُؤمِنينَ حَزيناً فَقيلَ له: مِمَّ حُزنُكَ قالَ: لِسَبعٍ اَتَت لَم يَضِف اِلَينا ضَيفٌ؛ روزى امام على عليه السلام غمگين ديده شد علت را از ايشان جويا شدند. فرمودند: چون هفت روز است كه ميهمانى بر ما وارد نشده است.(مناقب آل ابى طالب، ج 1، ص 347)

اسلام برای تکمیل و اتمام اخلاق آمده است. اگر عقل و عقلا اموری را نیک و حسن می شمارند و به عنوان شایسته های اخلاقی تشویق می کنند، اسلام نکات دقیق تر و ریزتری را به عنوان مکارم و گرامی های اخلاقی شناسایی کرده و می کوشد تا جامعه را در این سطح پرورش دهد. از جمله مکارم اخلاقی چنان امام صادق عليه السلام می فرماید، مهمان نوازی است: اَلمَكارِمُ عَشرٌ ، فَإنِ استَطَعتَ أن تَكونَ فيكَ فَلتَكُن… : صِدقُ الَبسِ ، وَصِدقُ اللِّسانِ ، وَأداءُ الأمانَةِ ، وَصِلَةُ الرَّحِمِ ، وَإقراءُ الضَّيفِ ، وَ إطعامُ السّائِلِ ، وَالمُكافاةُ عَلىَ الصَّنائعِ ، وَالتَّذَمُّمُ لِلجارِ ، وَالتَّذَمُّمُ لِلصّاحِبِ ، وَرَأسُهُنَّ الحَياءُ؛ مكارم اخلاقی ده تاست : اگر مى توانى آنها را داشته باش … : استقامت در سختى ها، راستگويى، امانتدارى، صله رحم، ميهمان نوازى، اطعام نيازمند، جبران كردن نيكى ها، رعايت حق و حرمت همسايه، مراعات حق و حرمت رفيق و در رأس همه، حيا.( غررالحكم، ج6، ص441، ح10926)

امام رضا علیه السلام مهمانی دادن و میزبانی کردن را تشویق می کند و آن را عامل تثبیت انسجام اجتماعی و افزایش اخوت و برداری ایمانی می داند: تزاوَرُوا تَحـابـّوا و تَصـافَحُـوا و لا تَحـاشَمُـوا ؛ به دیدن یکدیگر روید تا یکدیگر را دوست داشته باشید و دست یکدیگر را بفشارید و به هم خشم نگیرید.(بحارالانوار، ج78، ص 347)

بی گمان مهمانی دادن و اطعام امری سنت حسنه ای است که اسلام بارها در آیات و روایات بر آن تاکید کرده است. امام باقر عليه السلام درباره سنت های مهم اسلامی می فرماید :إنَّ اللّه يُحِبُّ إطعامَ الطَّعامِ وَإفشاءَ السَّلامِ؛ خداوند غذا دادن و به همه سلام كردن را دوست دارد.(محاسن، ج2، ص388، ح7)

به هر حال پذیرائى از مهمان و تکریم و مهمان نوازی در سنّت اسلام امری لازم و ضرورى است که باید در انجام آن کوشید و آن را بزرگ داشت.( تحف العقول،ترجمه جعفرى، 318 ، ص 317 )

آثار و برکات مهمان برای میزبان

حضور مهمان در هر خانه ای نشانه ای از عنایت الهی به آن خانه و خانواده است. این سفیران الهی شرایط خانه و خانواده را به شکل مطلوب و مناسبی تغییر می دهند و بستر حضور فرشتگان را برای اهل خانه فراهم می آورند. اگر در خانه ای مهمانی وارد نشود، صاحب خانه می بایست در رفتار خویش تجدید نظر کند؛ زیرا نیامدن مهمان به معنای آن است که رفتار او مورد قبول الهی نیست و خداوند او را به سبب رفتارهای زشت، از مهمان و میزبانی او، محروم ساخته است؛ زیرا در خانه ای که مهمان بر آن وارد نشود،‌ فرشتگان نیز وارد نخواهند شد تا نعمت را بر اهل آن خانه بیاورند و نقمت و بلا را ببرند. پیامبر گرامی(ص) می فرماید: كُلُّ بَيتٍ لايَدخُلُ فيهِ الضَّيفُ لاتَدخُلُهُ المَلائِكَةِ؛ هر خانه اى كه ميهمان بر آن وارد نشود، فرشتگان واردش نمى شوند.(جامع الأخبار، ص 378)

چنان که گفته شد، حضور مهمان حضور پر برکتی است؛‌چرا که با حضور مهمان، فرشتگان بر اهل آن خانه وارد می شوند و خانه ایشان محل آمد و شد فرشتگان می شود. آمد و شد فرشتگان نیز چیزی جز برکت و نعمت و خیر برای خانه و اهل خانه نخواهد بود. این در حالی است که مهمان همواره با روزی خود بر میزبان وارد می شود و فشاری به مهمان و اقتصاد خانواده وارد نمی سازد، بلکه موجبات افزایش رزق و روزی اهل خانه می شود. رسول اكرم صلى الله عليه و آله در این بار می فرماید: اَلضَّيفُ يَنزِلُ بِرِزقِهِ وَيَرتَحِلُ بِذُنوبِ أَهلِ البَيتِ؛ ميهمان، روزى خود را مى آورد و گناهان اهل خانه را مى برد.(بحارالأنوار، ج75، ص461، ح14)

در خبری دیگر از آن حضرت (ص) نقل است که فرمود: الضّیف یأتی برزقه و یرتحل بذنوب القوم، یمحّص عنهم ذنوبهم؛ مهمان‏ روزى خویش بیارد گناهان كسان ببرد و گناهان آنها را پاك كند. (نهج الفصاحه، ص 554)

از برکات مهمان نوازی دست یابی شخص و جامعه به خیر است. خیر نعمتی است که انسان از آن سود و بهره می برد و برای تعالی و تکامل او نقش مثبتی را ایفا می کند. رسول اكرم صلى الله عليه و آله در باره خیر بودن مهمانی می فرماید: لا تَزالُ اُمَّتى بِخَيرٍ ما تَحابّوا وَاَقامُوا الصَّلاةَ وَآتَوُا الزَكاةَ وَقَروا الضَّيفَ… ؛ امّتم همواره در خير و خوبى اند تا وقتى كه يكديگر را دوست بدارند، نماز را برپا دارند، زكات بدهند و ميهمان را گرامى بدارند…( امالى طوسى، ص647، ح1340)

از دیگر آثار مهمانی دادن بهره مندی از مواهب بهشتی است. پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله می فرماید:مَنْ اَطْعَمَ مُسْلِما جائِعا اَطْعَمَهُ اللّه‏ُ مِنْ ثِمارِ الْجَنَّةِ؛هر كس مسلمان گرسنه‏اى را غذا بدهد، خداوند از ميوه‏هاى بهشت به او بخوراند.(نهج الفصاحه، ح 2920)

خوشی امت در مهمان نوازی و میزبانی است. عیون به سندهاى خود از امام رضا(علیه السلام) تا رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: همیشه امتم در خوشى و خوبى باشند تا زمانى كه با هم دوستى كنند و به هم هدیه دهند و امانت را بپردازند و از حرام دورى كنند و از مهمان‏ پذیرائى كنند و نماز را برپا دارند و زكات را بدهند، چون‏ انجام ندهند گرفتار قحطى و خشكسالى شوند.( ارشاد القلوب-ترجمه رضایى، ج‏1 ،ص : 328)

از دیگر آثار مهمانی دادن می توان به وجوب بهشت برای میزبان گفت. امام صادق(علیه السلام) می فرمود: هر كس ده مسلمان را خوراك دهد خدا بهشت را بر او واجب كند. و در جای دیگر فرمود: اگر پنج درهم برگیرم و آنگاه به این بازار شما بروم و خوراكى بخرم و چند تن مسلمان را بر آن مهمان‏ كنم دوستتر دارم از آزاد كردن بنده‏اى.( آداب معاشرت، ترجمه جلد شانزدهم بحار الانوار ،ص 231 )

حضرت رسول خدا(ص) احترام به مهمان‏ را بسیار مهم دانسته و فرموده است: هر كس مهمان‏ را گرامى دارد گویا هفتاد پیامبر را گرامى داشته و هر كس درهمى به مهمان انفاق كند گویا یك میلیون دینار در راه خدا انفاق كرده‏ است. (ارشاد القلوب-ترجمه رضایى، ج‏1، ص 334)

آداب مهمانی

مهمانی دادن و مهمان نوازی و گرامی داشت مهمان خود آداب و سنت های ظریفی دارد که می بایست آن را دانست و بر اساس آن عمل کرد. اصولا در وزارت امور خارجه کشورها بخشی به عنوان تشریفات است که پروتکل های مهمان نوازی و چگونگی گرامی داشت از مهمان را بیان می کند؛ چرا که مهمان نوازی هنری است که می بایست آموخت و آداب آن را دانست؛ به ویژه که گاه مهمانان بیگانه هستند و در فرهنگ و شرایط گوناگونی پرورش یافته و زیست کرده اند و هنر میزبان است که بتواند به گونه ای عمل کند که عقلایی و عقلانی باشد و همه انسان ها را خوشایند باشد. عمل به جزئیات ریز و ظریفی که از آن به آداب مهمانی یاد می شود می تواند موجبات تحقق تکریم و تعظیم مهمانان را فراهم آورد.

نکته کلیدی آن است که در مهمانی نمی بایست توجهی به دین و مذهب مهمان داشت و یا در مباحث اختلافی وارد شد و موجبات دلخوری و یا خشم مهمانان را فراهم آورد. با نگاهی به رفتار و سنت ابراهیمی که خود آن حضرت(ع) و حضرت لوط(ع) به نمایش گذاشتند و درسیره خود نشان دادند، به روشنی می توان دریافت که از دین و آیین و مذهب مهمان سوال نمی کنند. آن حضرات(ع) با آن که با مهمانانی بیگانه رو به رو بودند و تنها به حکم انسانیت آنان را پذیرا شدند و در مهمانی از دین و مذهب و آیین ایشان نپرسیدند.

هم چنین بهترین غذا که همه انسان ها به آن گرایش دارند را مهیا کردند و کوشیدند تا سفره پذیرایی را به گونه ای مهیا سازند که مهمانان دوست می دارند. آن حضرت(ع) به حکم قاعده آن چه را برای خود می پسندی برای دیگران بپسند، در سفره اندازی تلاش کردند؛ و با این همه، هنگامی که حضرت ابراهیم(ع) دید که مهمانان از غذای آماده و پخته شده تناول نمی کنند و دست به غذا نمی برند، ناراحت شد که البته این ناراحتی و ترس ایشان می تواند اسباب گوناگونی داشته باشد که یکی از آنان فقدان شرایط مناسب پذیرایی از نظر مهمانان در دیدگاه حضرت (ع) است. به این معنا که نکند که مهمانان این غذا را دوست نمی دارند و یا چیزی موجبات دلخوری آنان را فراهم آورده است.( ذاريات، آیات 24 تا 29؛ حجر، آیات 52 و 53 ؛ هود، آیه 70)

از آیات و روایات می توان ده ها مورد را به عنوان آداب میزبانی و مهمانی بیان کرد که در برخی از کتب خاص مهمانی و منابع روایی موجود است. ما در مطلبی دیگر با عنوان ادب میرانی و مهمانی در قرآن، بیش از 27 مورد از آداب مهمانی را آورده ایم که برخی از آن ها در این جا نیز آمده است.

از جمله آداب میزبانی آن است که میزبان خود را به تکلف و رنج نیافکند و در حد توان بهترین شرایط را برای مهمان فراهم آورد و بدین شکل مهمان را گرامی دارد. رسول اكرم صلى الله عليه و آله درباره پرهیز از تکلف در میزبانی می فرماید: لايَتَكَلَّفَنَّ أَحَدٌ لِضَيفِهِ مالا يَقدِرُ؛ هيچ كس نبايد بيش از توانش خود را براى ميهمان به زحمت اندازد.(كنزالعمال، ج9، ص248، ح25876)

امام صادق عليه السلام درباره دوری از تکلف از سوی میزبان می فرماید:اِذا اَتاكَ اَخوكَ فَآتِهِ بِما عِندَكَ وَ اِذا دَعَوتَهُ فَتَكَلَّف لَهُ؛ هرگاه برادرت ناخوانده بر تو وارد شد، همان غذايى كه در خانه دارى برايش بياور و هرگاه او را دعوت كردى در پذيرايى از او خودت را به زحمت بينداز.( محاسن، ج 2، ص 410، ح 138)

امام رضا عليه السلام نیز با بیان سنت علوی در میزبانی می فرماید: دَعا رَجُلٌ أميرَ المُؤمِنينَ عليه السلام فَقالَ لَهُ: قَد أجَبتُكَ عَلى أن تَضمَنَ لى ثَلاثَ خِصالٍ . قالَ: وما هىَ يا أميرَالمُؤمِنينَ ؟ قالَ: لاتُدخِل عَلَىَّ شَيئا مِن خارِجٍ ، ولا تَدَّخِر عَنّى شَيئا فِى البَيتِ، ولاتُجحِف بِالعِيالِ . قالَ : ذاكَ لَكَ يا أميرَ المُؤمِنينَ ، فَأجابَهُ عَلىُّ بنُ أبى طالِبٍ عليه السلام ؛ مردى امير المؤمنين عليه السلام را به ميهمانى دعوت كرد . حضرت فرمودند : مى پذيرم به شرط اين كه سه قول به من بدهى . عرض كرد : چه قولى اى امير المؤمنين؟ فرمودند : از بيرون چيزى براى من تهيه نكنى ، حاضرى خانه ات را از من دريغ ننمايى و به زن و فرزندانت اجحاف نكنى. عرض كرد : قبول مى كنم اى امير المؤمنين . پس على بن ابى طالب عليه السلام دعوت او را پذيرفتند.(عيون اخبارالرضا، ج1، ص45، ح138)

از دیگر آداب مهمانی این است که میزبان هیچ گاه مهمان را به کاری نگیرد حتی اگر کاری خرد و ساده باشد. در سنت و سیره امام صادق عليه السلام آمده است که : قال اِبنُ أبى يَعفورَ: رَأيتُ عِندَ أبى عَبدِاللّه عليه السلام ضَيفا، فَقامَ يَوما فى بَعضِ الحَوائِج، فَنَهاهُ عَن ذلِكَ ، وقامَ بِنَفسِهِ إلى تِلكَ الحاجَةِ، وقالَ عليه السلام : نَهى رَسولُ اللّه صلى الله عليه و آله عَن أن يُستَخدَمَ الضَّيفُ؛ ابن ابى يعفور می گوید: در خانه امام صادق عليه السلام ميهمانى ديدم . روزى او براى انجام كارى برخاست . حضرت به او اجازه ندادند و شخصاً آن كار را انجام دادند و فرمودند : رسول خدا صلى الله عليه و آله از به كار گرفتن ميهمان ، نهى فرموده است.(كافى، ج6، ص283، ح1)

درباره خدمت به مهمان و از او کمک نخواستن هم چنین آمده است: یكى از روات نقل مى‏كند براى حضرت رضا(علیه السلام) مهمانى رسید، شب هنگام امام(علیه السلام) با وى گفتگو می كرد. در این هنگام چراغ اطاق نورش كم شد مهمان خواست چراغ را اصلاح كند، امام (علیه السلام) او را بازداشت و خود چراغ را اصلاح كرد، و سپس فرمود: ما خانواده مهمان خود را به خدمت‏گزارى وانمی داریم. (ارشاد القلوب-ترجمه رضایى، ج‏1، ص 333)

از حضرت رسول صلی الله علیه وآله نیز نقل شده است: سخافة بالمرء أن یستخدم ضیفه؛ سبك عقلى مرد آن است كه مهمان‏ خویش را به خدمت گیرد.( نهج الفصاحة ،ابو القاسم پاینده‏،ص 523، ناشر دنیاى دانش‏ تهران‏، چاپ: چهارم‏)

از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل فرموده است هنگامى كه كسى به خانه برادر مسلمانش وارد مى‏شود تا زمانى كه از آنجا خارج شود صاحب خانه بر او فرمانرواست.

مهمان فرمانروا میزبان است و میزبان می بایست خود را خادم و مستخدم مهمان بداند. از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل فرموده است هنگامى كه كسى به خانه برادر مسلمانش وارد مى‏شود تا زمانى كه از آنجا خارج شود صاحب خانه بر او فرمانرواست. (همان،ص 85)

مهمان هر چند که فرمانروا بر میزبان است، ولی می بایست ادب داشته باشد و به میزبان خویش دستور ندهد و شان خود و میزبان را نگه دارد.

مهمانی دادن بسیار با ارزش است و پذیرایی از مهمان و مهمان نوازی نیز یکی از اعمال نیک و صالح است که باید ارزش آن را دانست و در انجام و اهتمام به آن کوشا بود. اما نکته ای که باید مهمان به آن توجه داشته باشد این است که پس از مهمانی نق نزند و غرولند نکند که میزبان کم گذاشته و او را گرامی نداشته است. رسول اكرم صلى الله عليه و آله در این باره هشدار می دهد و می فرماید : كَفى بِالمَرءِ إثما أن يَستَقِلَّ ما يُقَرِّبُ إلى إخوانِهِ وكَفى بِالقَومِ إثما أن يَستَقِلُّوا ما يَقرُبُ بِهِ إلَيهِم أخُوهُم؛ انسان را همين گناه بس، كه آنچه را كه تقديم برادران ميهمان خود مى كند كم شمارد و ميهمان را همين گناه بس، كه آنچه را كه ميزبانشان براى آنها فراهم مى كند كم شمارند.(محاسن، ج2، ص414، ح165)

از دیگر آداب مهمانی این است که هر جا میزبان خواست همان جا بنشیند و جا به جا نشود؛ زیرا شکی نیست که میزبان می خواهد مهمان را گرامی دارد و هم چنین بر آن است تا مهمان در شرایطی باشد که اهل خانه و خانواده در رنج و تکلف قرار نگیرند. پس جایز نیست که مهمان از جای خود برخیزد و تغییر موضع و جا دهد که این عمل بیرون از ادب است. امام باقر عليه السلام در بیان یکی از حکمت ها و فلسفه های این حکم و ادب مهمانی می فرماید: إذا دَخَلَ أحَدُكُم عَلى أَخيهِ فى رَحلِهِ فَليَقعُد حَيثُ يَأمُرُ صاحِبُ الرَّحلِ فَإنَّ صاحِبَ الرَّحلِ أَعرَفُ بِعَورَةِ بَيتِهِ مِنَ الدّاخِلِ عَلَيهِ؛ هرگاه يكى از شما به خانه برادرش وارد شد، هر جا صاحب خانه گفت همان جا بنشيند، زيرا صاحب خانه به وضع اتاق خود از ميهمان آشناتر است.(بحارالأنوار، ج72، ص451، ح2)

مهمانی تا دو روز است و میزبان می بایست در این دو روز در تکریم و گرامی داشت مهمان به عنوان مهمان با شرایط و آداب میزبانی بکوشد. اما پس از دو روز یعنی از شب و روز سوم دیگر، مهمان حساب نمی شود و آداب مهمانی از او برداشته می شود. در این باره روایات چندی است. از جمله رسول اكرم صلى الله عليه و آله می فرماید: اَلضَّيفُ يُلطَفُ لَيلَتَينِ، فَإذا كانَت لَيلَةَ الثالِثَةُ فَهُوَ مِن أَهلِ البَيتِ يَكُلُ ما أَدرَكَ؛ ميهمان تا دو شب پذيرايى مى شود، از شب سوم جزو اهل خانه به شمار مى آيد و هر چه رسيد بخورد.( كافى، ج6، ص283، ح1)

آن حضرت(ص) هم چنین می فرماید:: اَلضّيافَةُ اَوَّلُ يَومٍ وَ الثانى وَ الثالثُ وَ ما بَعدَ ذلِكَ فَاِنَّها صَدَقَةٌ تُصَدّق بِها عَلَيهِ؛ ميهمانى يك روز و دو روز و سه روز است، بعد از آن هر چه به او دهى صدقه محسوب مى شود.(كافى، ج 6 ، ص 283، ح 2)

در روایتی دیگر از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل است که فرمود: پذیرائى مهمان‏ روز اول و دوم و سوم حق‏ او است. سپس صدقه ایست كه میزبان به او روا داشته، سپس فرمود: این قدر در منزل برادر دینى خود نمانید كه او را گنه‏كار كنید. عرض شد: چگونه؟ فرمود این قدر بماند كه دیگر میزبان چیزى نداشته باشد خرج او كند.( خصال-ترجمه كمره‏اى ،ج‏1،ص 157)

از دیگر آداب مهمانی فراهم آوردن اسباب آسایش و آرامش و نظافت و پاکی برای مهمان است. از این رو، پیش از غذا می بایست شرایطی را فراهم آورد که دست و صورت خویش را بشوید و پس از غذا مسواک زند و خلال دندان کند تا دست و دهان او پاک و پاکیزه باشد. از این روست که رسول اكرم صلى الله عليه و آله فرمان می دهد که مسواکی در اختیار مهمان قرار گیرد تا بدان مسواک زند و دهان خود را پاک و پاکیزه دارد: اِنَّ مِن حَقِ الضَّيفِ اَن يُكرَم وَ اَن يُعِدَّ لَهُ الخِلال؛ از حقوق ميهمان است كه ميزبان او را احترام كند و برايش خلال دندان فراهم نمايد. (كافى، ج 6، ص 285، ح 3)

از دیگر آداب میزبانی، غذا خوردن با مهمان است. چنان که در آیات گزارش شده است، حضرت ابراهیم(ع) با مهمان خویش بر سر سفره نشست.( ذاريات، آیات 24 تا 29؛ حجر، آیات 52 و 53 ؛ هود، آیه 70) رسول اكرم صلى الله عليه و آله در این باره می فرماید : مَن اَحَبَّ اَن يُحِبّهُ اللَّهُ وَ رَسولُهُ فَليَكُل مَع ضَيفِهِ؛ هر كس دوست دارد كه خدا و رسولش او را دوست داشته باشند، با ميهمان خود غذا بخورد.( تنبيه الخواطر، ج 2، ص 116)

میزبان باید با مهمان هم غذا شود. در روایت از معصوم است که فرمود: و اكلی ضیفك فإنّ الضّیف یستحیی أن یأكل وحده؛ همراه مهمان‏ خویش غذا بخور زیرا مهمان‏ شرم دارد كه تنها غذا خورد.( آداب معاشرت از دیدگاه معصومان علیهم السلام‏،محمد على فارابى، ص794، ناشر: آستان قدس‏ مشهد، چاپ: پنجم)

امام كاظم عليه‏السلام از جمله آداب را همراهی میزبان با مهمان در خوردن دانسته و می فرماید که پیش از مهمان دست از غذا نکشد و آن چنان طول دهد تا مهمان دست از غذا بردارد: اِنَّ رَسولَ اللّه‏ِ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله كانَ اِذا اَتاهُ الضَّيْفُ اَكَلَ مَعَهُ وَ لَمْ يَرْفَعْ يَدَهُ مِنَ الْخِوانِ حَتّى يَرْفَعَ الضَّيْفُ يَدَهُ؛ رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله هرگاه ميهمان داشتند، با او غذا مى‏خوردند و دست از سفره و غذا نمى‏كشيدند، تا آن‏كه ميهمان دست از غذا خوردن بكشد. (كافى، ج 6، ص 286)

اصولا آهسته غذا خوردن و طول دادن و سر سفره زیاد نشستن مستحب است؛ چرا که بسیاری از مشکلات تغذیه و سلامت جسمی به تندخوری باز می گردد. امام صادق عليه السلام درباره آداب و چگونگی نشستن بر سر سفره می فرماید : ثَلاثَةٌ اِن يَعلَمُهنَّ المُؤمِنُ كانَت زيادَةً فى عُمُرِهِ وَ بَقاءَ النِّعمَةِ عَلَيهِ: تَطويلُهُ فى رُكوعِهِ وَ سجودِهِ فى صلاتِهِ وَ تَطويلُهُ لِجلوسِهِ عَلى طَعامِهِ اِذا اَطعَمَ عَلى مائِدَتِهِ وَ اصطِناعُهُ المَعروفَ اِلى اَهلِهِ؛ سه چيز است كه اگر مؤمن از آنها مطلع شود، باعث طول عمر و دوام بهره مندى او از نعمت‏ها مى‏شود: طول دادن ركوع و سجده، زياد نشستن بر سر سفره‏اى كه در آن ديگران را اطعام مى‏كند و خوش رفتارى‏اش با خانواده.( كافى، ج 4، ص 49، ح 15)

از دیگر آداب مهمانی این است که مهمان خودش به مهمانی برود و دیگران را به عنوان طفیلی با خود به مهمانی نبرد. امام صادق عليه السلام از این که مهمان کسی را همراه خود ببرد نهی کرده و فرموده است : اِذا دُعىَ اَحَدُكُم اِلى طَعامٍ فَلا يَستَتبِعَنَّ وَ لَدَهُ فَاِنَّهُ اِن فَعَلَ ذلكَ، كانَ حَراماً وَ دَخَلَ غاصِباً؛ هرگاه يكى از شما به ميهمانى دعوت شد، فرزندش را به دنبال خود راه نيندازد كه اگر چنين كند، كار حرامى كرده و غاصبانه وارد خانه ميزبان شده است.( كافى، ج 6 ، ص 270، ح 1)

از حضرت صادق علیه السّلام از پدر بزرگوارش از جد بزرگوارش از امیر المؤمنین على علیه السّلام از پیغمبر اكرم (صلی الله علیه و آله) روایت شده كه فرمود: … یا على‏! هشت طایفه‏اند كه اگر اهانت شوند باید ملامت و سرزنش نكنند مگر خودشان را: كسى كه بدون دعوت بسر سفره طعامى برود (مهمان‏ ناخوانده).

میزبان می بایست در تکریم ومهمان نوازی کوشا باشد و از این که در خدمت مهمان است رنجور و دلخور نشود؛‌حتی اگر میزبان از شخصیت ها و میزبان از مردمان پست جامعه باشد. با نگاهی به سنت و سیره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) معلوم می شود که ایشان در خدمت مهمانان خویش کوشا بودند و به جایگاه اجتماعی و دیگر عناوین اعتنایی نمی کردند بلکه فروتنی و تواضع ایشان بیش تر می شد. امام على عليه السلام می فرماید : ثَلاثٌ لايُستَحيى مِنهُنَّ: خِدمَةُ الرَّجُلِ ضَيفَهُ وَقيامُهُ عَن مَجلِسِهِ لأَبيهِ وَمُعَلِّمِهِ وَطَلَبُ الحَقِّ وَإن قَلّ؛ از سه كار حيا نبايد كرد: خدمت به ميهمان، از جا برخاستن در برابر پدر و آموزگار خويش و طلب حق گرچه اندك باشد.( غررالحكم، ج3، ص338، ح4666)

از آداب مهمانی این است که مهمان در منزل میزبان روزه نگیرد. من نزل على قوم فلا یصومنّ تطوّعا إلّا بإذنهم؛ هر كه مهمان‏ قومى شود بى‏اجازه آنها روزه مستحبی و دلخواه نگیرد. (نهج الفصاحة، ص 740)

از آداب میزبانی استقبال و بدرقه از مهمان است. امام صادق(علیه‌السلام) از پیامبر(صلی الله علیه و آله) نقل فرموده است: از جمله حقوق مهمان بر صاحب خانه آن است كه: صاحب خانه با آرامش و وقار در موقع ورود و خروج مهمان چند قدمى با وى برود.( آداب معاشرت از دیدگاه معصومان علیهم السلام‏،محمد على فارابى، ص84، ناشر: آستان قدس‏ مشهد، چاپ: پنجم)

پیغمبر (صلی الله علیه و آله) نیز فرمود: از جمله حقوق مهمان‏ بر صاحب خانه این است كه وى را تا در منزل همراهى و بدرقه كند. (آداب معاشرت از دیدگاه معصومان علیهم السلام‏،محمد على فارابى، ص 167، ناشر: آستان قدس‏ مشهد، چاپ: پنجم)

نقل است كه یكى از صفات امیر المؤمنین علیه السّلام این بود كه خود به مهمان‏ خدمت مى‏كرد و هیچ گاه مهمان‏ را از خانه بیرون نمى‏كردند و سایر ائمه علیهم السّلام نیز همین ویژگیها را داشتند و چون مهمان قصد رفتن مى‏كرد، لوازم و وسایل او را برنمى‏داشتند و به او كمك نمى‏كردند، زیرا این كار علامت ناخوش‏ داشتن مهماندارى تلقّى مى‏شد.( ارشاد القلوب-ترجمه سلگى ،ج‏1 ،صص 366 و 367)

جمعى از جهینه مهمان‏ امام صادق(علیه السلام) شدند. چون قصد كوچ كردند آن حضرت(ع) به آنها توشه و صله و عطا داد و به غلامانش فرمود: كنار روید و كمكى در بار و بنه آنها ندهید؛ چون بار بستند و آمدند وداع كنند؛ گفتند: یابن رسول اللَّه! خوب مهمانى كردى و عطاى شایان دادى؛ ولى به غلامانت دستور دادى ما را بر كوچ كمك نكنند؟ فرمود: ما خاندانى هستیم كه در كوچیدن مهمان خود كمك ندهیم.( امالى شیخ صدوق-ترجمه كمره‏اى ،ص 544 و545 )

میزبان می بایست در مهمانی بکوشد و مهمان نوازی کند. هر چند که مهمان بهتر است که از آن چه خورده و نوشیده و پذیرایی شده به بدی یاد نکند ولی اگر میزبان پذیرایی خوبی نداشت، بیان آن غیبت حساب نمی شود. در تفسیر مجمع البیان در تفسیر آیه: لا یحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلَّا مَنْ ظُلِمَ‏ . امام صادق(علیه السلام) فرمود: چون بر كسى مهمان‏ وارد شود و او از مهمان‏ خوب پذیرایى نكند. براى مهمان‏ اشكال ندارد پذیرایى بد میزبان را بازگو كند؛ یعنى غیبت محسوب نمى‏شود.( آداب معاشرت از دیدگاه معصومان علیهم السلام‏،محمد على فارابى ، ص : 205)