مسجد تاریخی آدینه

یکی دیگر از آثار تاریخی و دیدنی جواهرده مساجد کهن آن است. از مهم ترین مساجد منطقه می توان به مسجد آدینه که در گویش کهن رامسری از آن به دزگا مزگت یاد می شده است اشاره کرد. این مسجد از نظر تاریخی از بسیاری از مساجد غرب مازنداران و شرق گیلان از قدمت بیش تری برخوردار است. در حال حاضر کهن ترین مسجد پس از مسجد آدینه مسجد جامع لاهیجان است. اما از نظر تاریخی مسجد جواهرده با پیشینه یقینی نهصد ساله از کهن ترین مساجد و قداست ترین آن ها می باشد. هر ساله از گیلان و مازندران شماری از مردم برای زیارت و شرکت در مراسم خاص گل کاری آن گرد می آمدند و با اجرای برنامه های شاد نمایشی و کشتی و مبارزه های مردان به شکل کشتی گیل مردی می کوشیدند تا علاقه خویش را به مسجد نشان دهند.

مسجد آدینه در اندیشه بسیاری از مردمان حتی برخی از علمای گیلان چون آیت الله مهدوی سعیدی لاهیجی از ارزش و جایگاه خاص و ویژه ای برخوردار بوده است. به نظر ایشان مردم گیلان تشیع امامی را از مردم آخوند محله و علمای بزرگ تنکابن دارند؛ زیرا آخوندمحله رامسر که پایگاه اندیشه دوازده امامی بوده است با علمای به نامی چون شل شریف سرابی تنکابی و سید بزرگوار پله سید ( پله به معنای بزرگ ) و بسمل و خاندان معروف الهیان و دیگر علمای به نام موجب شده است تا اندیشه شیعی امامی در منطقه غرب مازندران تا غرب گیلان رواج و گسترش یابد. وی همواره از آخوندمحله به عنوان پایگاه به نام شیعه و عالمان یاد می کرده است و به نویسنده به یاد آن بزرگان احترام و ارج بسیار می نهاد.

مسجد آدینه که همان مسجد جامع است مهم ترین پایگاه دینی در کل منطقه بوده است. این مسجد گویا پیش از آن که به مسجد و به اصطلاح بومیان مزگت تبدیل شود از عبادتگاه های زرتشتی و حتی بر باور برخی از معابد پیش از زرتشتیان و گبرها یعنی معبد آناهیتا بوده است.

تاریخ بنای مسجد آدینه

گرچه نمی توان نظر خطعی درباره تاریخ نخستین بنای این مسجد ابراز نمود، اما قراین و اماراتی هست که ما را در پی بردن به تاریخ تقریبی بنای اولیه آن کمک می کند:

اول این که: حسن الاطروش ناصر کبیر اواخر قرن سوم (287 هجری قمری) وارد هوسم ( رودسر امروزی) شد و چهارده سال به نشر آیین اسلام پرداخت ^[3] و به گفته ابن اثیر: « از گیلان و دیلمان کسانی که در این سوی سفیدرود تا آمل، نشیمن داشتند دعوت ناصر را پذیرفتند و پیرو مذهب تشیع شدند» ^[4] و از آثار او مسجد رودبارک اشکور و مسجد گیلاکجان ( یکی از روستاهای حومه رودسر) است. ^[5] این که جواهرده در عصر ناصر کبیر وجود داشته، امری مسلم و قطعی است چرا که در «حدود العام» که کتاب جغرافیای جهان است و در نیمه دوم قرن چهارم(حدودا هفتاد سال پس از ناصر کبیر) نوشته شد، به ده ناحیه دیلم اشاه گردید که «جوداهنجان» از آن جمله است و به عقده رابینو سفرنامه نویس انگلیسی منطبق با جورده تنهجان بوده ^[6] و با توضیحاتی که در آغاز این بخش آمده است انطباق آن با جواهرده امروزی غیر قابل انکار می باشد

بنابر این بدیهی است که جورده تنهجان که در فاصله ای نه چندان دور از هوسم قرار دارد، از این تغییر آیین به دست ناصر کبیر مستثنی نبوده و مردم پیرو مذهب تشیع شدند که تاسیس مسجد یکی از آثار اولیه آنان است.

دوم این که: آدینه واژه از پارسی سره است که به معنای جمعه می باشد و در تمامی نواحی کرانه های جنوبی دریای خزر و رشته کوه البرز، کمتر مسجدی را می توان یافت که نام آن آدینه باشد و اغلب به نام مسجد جمعه شهرت دارند و معمولا مسجدی که در آن نماز جمعه بر پا می شود دارای چنین نامی است و چون در قرون اولیه اسلامی نسبت به اقامه نماز جمعه اهتمام بیشتری ورزیده می شد و انجام آن از واجبات محسوب می گردید، لذا در هر شهر یا مرکز ولایت مسلمان نشین، یک مسجد جمعه وجود داشت. در منابع تاریخی مربوط به قرون اخیر، مسجدی را نمی بینیم که در این نواحی نام جمعه بر آن نهاده باشند و اگر هم مسجدی دارای چنین نامی است متعلق به قرون اولیه است که مسجد آدینه را می توان از آن جمله به شمار آورد. مضافا از نام «آدینه» چنین پیداست که هنوز واژه های عربی نظیر جمعه در این ناحیه رایج نشده بود، چرا که مردم تازه به اسلام گراییده و بیش و کم پیروان کیش زردشتی در گوشه و کنار به چشم می خوردند و اغلب، واژه های غیر تازی به کار می بردند که واژه «آدینه» از آن جمله است. گفته رابینو که «تا قرن چهارم پیروان مذاهب دیگر در این نواحی بیش و کم به چشم می خورند» ^[7] موید آن است.

سوم این که: چنان چه در موارد یاد شده تردیدی حاصل شود لااقل می توان گفت که این مسجد در سال های آخر قرن ششم و یا اوایل قرن هفتم هجری قمری در دوره استیلای اسماعیلیان بر این منطقه بنا شده است.

جانشینان حسن صباح در سال 590 هجری قمری به دنبال سازش با « هزار اسب بن شهر نوش» یکی از ملوک پادوسپانی، هوسم تا سخت سر را به اشغال خود در آوردند و پنجاه سال بر این محدوده از ساحل دریای مازندران تا الموت فرمانروایی کردند. ^[8] آنان مانند اسماعیلی مذهبان دیگر پارسی زبان، بر به کار بردن هر چه بیشتر واژه پارسی همت می گماردند و اغلب سعی داشتند که کمتر واژه عربی به کار برند و واژه هایی چون «آدینه» در آثار بزرگان این طایفه نظیر سرنامه ناصر خسرو علوی قبادیانی مروزی، فراوان به چشم می خورد. از این رو بعید به نظر نمی رسد که مسجد یاد شده در عهد آنان بنا شده و این اسماعیلیان بودند که چنین نامی را بر آن نهادند. چیزی که توجه همگان را بر می انگیزد این است که واژه آدینه هنوز بر سر زبان هاست و هیچ گاه نشد که واژه جمعه جایگزین آن شود.

بنا به روایات محلی آخرین تجدید بنای مسجد آدینه جواهرده به سال 1045 هجری قمری به دست ملا شریف معروف به «شل آخوند» که در عصر خود از علمای بزرگ به شمار می آمد، انجام گرفته که خود از اهالی محل یاد شده بوده است.

کشف سکه

یکی از مقامات محلی که بعد از واقعه آتش سوزی مسجدر در تجدید بنای آن نقش موثری دارد، از قول یکی از محترمین نقل می کرد که چند سال قبل شخصی حدودا صد و چهل عدد مسکوک نقره و غیره را که در کندوکاو زیر دیوار جنوبی مسجد به دست آورده بود، نزد او آورد تا آ« را بفروشد و او همه این گنجینه را برایش فروخت. ظاهرا سکه های مکشوفه مربوط به چندین قرن قبل بود. همچنین شایع است که کتیبه ای به خط میخی در پی کنی قسمت نوساز مشرق مسجد که چند سال قبل انجام گرفته بود به دست آمد و معلوم نیست در دست چه کسی می باشد.

قبور دو طبقه

در پی کنی دیوار جنوبی مسجد که در تابستان 1374 هجری خورشیدی صورت گرفت قبری دو طبقه کشف گردید. وجود این گونه قبور در جواهرده زیاد است. به نظر می رسد که وقوع زمین لرزه ها و جاری شدن سیلاب ها در قرون گذشته سبب شد که خانه ها نابود گردد و این منطقه خالی از سکنه و مبدل به ویرانه شود و پس از گذشت سال ها بلکه قرن ها به صورت منطقه ای مسکونی در آید که در نتیجه، قبور مردگان روی قبوری قرار گرفت که در آن زمان هیچ اثری از آن ها مشهود نبود.

وقوع زمین لرزه

در سال 1045 هجری قمری بعد از آن که زمین لرزه شدیدی رخ داد و مسجد را با خاک یکسان کرد، تجدید بنای آ« آغاز شد و تاریخ این تجدید بنا در یک قطعه شعر پانزده بیتی به حساب جمل بر سر نعل (حمال و دوش کش) مقابل در ورودی با خطی زیبا نوشته شد. گرچه این ادبیات سست بوده و از استحکام شعری برخوردار نیست اما از لحاظ تاریخ بنا و ذکر نام بانی آن در خور اهمیت است. در این ابیات علاوه بر ذکر نام بانی و تاریخ بنا، به وقوع زمین لرزه اشاره گردید و چون ذکر همه آن ابیات ضروری نیست لاجرم به درج بعضی از آن ها مبادرت می شود:

بنازم خدای علیم و قدیر

به مسجد تزلزل به طین و به ما شد

به نوعی بلرزید زمین و خیال^[9]

تو گفتی مگر که قامت بپا شد

شریفا جهانی علوم و کمال

موفق موید به هر دو سرا شد

به لطف خدای تعالی بنا کرد

به اندک زمانی چنین با ضیا شد

گذرگاه خضر و مقام مسیح

از این تا قیامت ز فضل خدا شد

بگفتا سلیمان چرا تو غمینی

تو را هم مدد کار و حامی خدا شد

ببین و بسنجش بگو از سر فیض

محل عبادت مکان دعا شد

مصراع آخر برابر است با 1045 هجری قمری

از ابیات یاد شده چنین معلوم می گردد که بانی آن شخصی به نام شریف «شل شریف»^[10] و سراینده اش سلیمان و علت تجدید بنا وقوع زمین لرزه بوده که منجر هب ویرانی مسجد شده است.

معماری مسجد

دیوارهای مسجد از چوب و گل و بدون شمع یا ستون بود. چوب های قطور و گرد، دو ردیفه تا سقف روی هم قرار داشتند. این گونه دیوارها را در گویش محلی «داروارجِن» می نامند و هنوز هم خانه های داروارجنی در روستاهای مازندران بیش و کم به چشم می خورد. برای مهار شدن زاویه های دیوارها و استحکام بخشیدن بنا، در لبه هر دیوار دو اصله چوب گرد بلند نبه درازای 5/12متر در چهار زاویه روی هم قرار گرفته و آ« را محکم بسته اند و این استحکام به تحوی بود که با گذشت 370 سال از عمر آن هیچ خلل و آسیبی بر آن وارد نگردید. عجیب تر آن که این چوب ها بی آن که رنگ آمیزی شده باشند چنان سالم و ایمن از کرمخوردگی باقی مانده بودند، که گویی دیروز آن را بریده اند.

درازای و قطر زیاد چوب ها حکایت از آن دارد که جنگل در مجاورت مسجد قرار داشت و گرنه حمل آن از راه دور با توجه به وزن سنگین و بلندی آن دشوار می نمود. هنوز آثار کوره های ذغال در تپه «وِرگِ چال سُوسَر» که فاصله زیادی با مسجد ندارد به چشم می خورد.

بنای مسجد به شکل مربع5/12×5/12 بود و دو سر نعل (حمال) داشت وهر سر نعل، روی سه ستون چوبی قطور که بعضی از آ« ها ساده و بعضی دیگر به صورت لاچ لنگری هفت و هشت استوار بود. بالای سر نعل ها واشان کشی شده، یعنی در فواصل معین تیرهای گرد چوبی قرار گرفته بود که در محل آن را «بام دار» گویند. فاصله میان واشان ها و سربندی، به جای ستون های چوبی، زا دار وارجن های مخروطی شکل استفاده شده و روی سربندی لت پوش بوده است. دو در وردودی یک لنگه ای به سمت شمال باز می شد. سمت راست، در ورودی مردان و سمت چپ، در ورودی زنان بود. به طور کلی درهای ورودی مساجد هشت گانه جواهرده به سمت شمال گشوده می شود. در های قدیمی مسجد کنده کاری بوده و بر «بائو» و «پاسار» های در، کنده کاری و «اسلیمی» های بسیار زیبایی داشت که متاسفانه در تابستان سال 1332 از جای کنده و روی بام نهادند و به جای آن در های چوبی معمولی کار گذاردند. در های یاد شده در آتش سوزی اخیر کاملا از میان رفت.

در سال های اخیر مرحوم سید ابراهیم بنی هاشمیان امام جماعت همین مسجد، قسمت شرقی مسجد را با حفظ حدود بنای قدیمی توسعه داد بی آن که دیوار شرقی مسجد خراب کند، مسجدی از آجر و سیمان و آهن وَلَته پوش دو طبقه با کمک مالی جمعی از مردم بنا نهاد. هر چند در آنجام این کار سوء نیتی نداشت اما بر زیبایی خاص نمای خارجی مسجد لطمه شدیدی وارد آورد و وصله نا جوری به این بنای کهن زد.

مراسم تقدیس مسجد

مسجد یاد شده که بدین نام مشهور بوده مورد علاقه و احترام مردم می باشد. حدودا تا سی سال قبل در اولین جمعه ماه مرداد هر سال، جشن گلکاری در این مسجد بر پا می شد و مردم از نقاط دور و نزدیک رد آنجا جمع می گشتند تا در این مراسم شرکت جویند. عمل «گِلکاری» یعنی گل مالی کف و دیوار داخلی و بیرونی مسجد، طبق برنامه از پیش تعیین شده به دست خانم ها انجام می گرفت و مردان حق دخالت نداشتند و انجام این عمل بدین طریق بود که روز قبل مقداری گل سفید از «گِرچَ خانی اَوشِیان سر جواهرده» برداشته و در گونی می ریختند و هر یک به قدر توان خویش آن را روی دوش تا مسجد حمل می کرد و صبح روز بعد گِل ها را با آب خیس نموده و رقیق می کردند، آن گاه وسیله جاروب، محکم بر دیوار می کوفتند و آن قدر این عمل تکرار می شد تا آن که دیوار به رنگ سفید در آید و چنان از ظرافت برخوردار بود که گویی آن را رنگ آمیزی کرده اند. و چندین ساعت به طول می انجامید و پس از اتمام آن، گلکاری کف مسجد انجام می شد. این گل از نوع خاصی نبود بلکه گل معمولی مورد استفاده قرار می گرفت.

گِل را با کمی آب و مقداری خاکه پوسته برنج یا خاک اره، مخلوط می کردند و با دست آن را کمی رقیق می نمودند و آن گاه روی کف مسجد با دست می مالیدند. همزمان با عمل فواج و گل کاری، جمعی دیگر از زنان فرش ها را می شستند و روی سنگچین دور حیاط مسجد می آویختند تا خشک شود.

یکی از نکات جالب توجه آن که دامداران از نقاط دور و نزدیک مقداری شیر و سایر فراورده های لبنی را نذر مسجد می کردند و برای تیمّن و تبرک، مقداری از شیر را با گل مخلوط می کردند تا در تعمیر مسجد مورد استفاده قرار گیرد. لبنیات نذری به قدری زیاد بود که تکافوی آن همه جمعیت می کرد. همه این عملیات تا ظهر خاتمه می یافت و بعد از ظهر مراسم کشتی محلی انجام می گرفت. پهلوانان و کشتی گیران از نقاط دور و نزدیک، به ویژه شرق گیلان و غرب مازندران در اینجا جمع شده و با یکدیگر دست و پنجه نرم می کردند و کسی که شانه همه حریفان را به خاک می مالید عنوان سرپهلوان را برای مدت یک سال از آن خود می ساخت و حضران هر یک به قدر توانایی خویش، مبلغی پیشکش او می نمودند.

به عقیده محقق گرانقدر دکتر منوچهر ستوده این سنت ظاهرا مربوط به دوره قبل از اسلام است، زیرا در تعمیر و مرمت مساجد اسلامی چنین روشی نیست. ^[1] این مسجد، «مسجد دزگامزگتی» (به کسر دال و فتح میم و سکون زاء و فتح گاف دوم) نام داشت و دکتر ستوده نیز بدان اشاره کرده است ^[2] و این نامی زردشتی است و مشابه چنین واژه ای در حوالی این منطقه وجود دارد. در «سیاه چال کش» واقع در ضلع غربی «وژک» موضعی است به نام «دزگامزگا دشت» که هنوز بر سر زبان ها بوده و بدان نام مشهور است. این که مسجد آدینه در همان موضعی بنا شده که قبل از آن معبد زردشتیان بوده است، قطعی به نظر نمی رسد اما نمی توان به کلی منکر آن شد چرا که قبل از نفوذ و گسترش اسلام در این نواحی، مردم پیرو کیش زردشتی بودند و در عهد داعی، حسن الاطروش معروف به ناصر کبیر بود که برای نخستین بار آیین اسلام بدینجا راه یافت و مردم بدان گرویدند. مضافا با کندوکاوهایی که به دست حفاران غیر مجاز صورت گرفته است نشانه هایی از آثار معبد زردشتیان رد این حوالی پیدا شد اما امروزه اثری از آن بر جای نیست.

وقوع آتش سوزی در مسجد

متأسفانه این مسجد با آن همه قدمت و عظمت تاریخی از سوی مقامات ذیربط مورد توجه قرار نگرفت و به امان خدا رها شد و با آن که می بایست در زمره آثار باستانی به شمار آید و سازمان میراث فرهنگی آن را تحت حفاظت خود قرار دهد ، متأسفانه هیچ اقدامی نه در گذشته و نه در زمان حاضر صورت نگرفت و این مسجد که از قداست ویژه ای برخوردار بود ، در ساعت نیم بعد از نصف شب پنجشنبه مورخه 24/1/1374 ش به علت نامعلومی دچار سانحه آتش سوزی گردید و با خاک یکسان شد . می گویند این آتش سوزی بر اثر برخورد صاعقه بوده است و لله اعلم . دو ماه بعد از سوی بعضی مقامات اقدام به تجدید بنا گردید با آن که نگارنده از ایشان خواست مسجد در همان موضع قبلی 5/12 × 5/12 بدون کم و کاست تجدید بنا شود و دعوتی از کارشناسان و معماران اصیل ایرانی برای تهیه نقشه و اجرای طرح به عمل آید ، گرچه به ظاهر این دو پیشنهاد پذیرفته شد ، اما در عمل خلاف آن رفتار گردید و مسجد با طرح و نقشه یک بنای کم اطلاع محلی پی ریزی شد و حتی برای کلنگ زدن از کسی دعوت به عمل نیامد و مقدار کمی از قبرستان در دو جهت شمالی و جنوبی ضمیمه مسجد گردید . ساختمان جدید با بنای قبلی بیگانه است که گویی در این موضع مسجدی کهن وجود نداشت و با آن که یکی از مهندسان رشته معماری محلی که دارای مدرک کارشناسی ارشد دانشگاه تهران است به ایشان مراجعه کرده و پیشنهاد همه نوع همکاری رایگان اعم از طرح و تهیه نقشه مناسب و اجرای آن تا آخر مرحله داده بود که مورد قبول واقع نشد. در حالی که این مهندس جوان سال ها برای تهیه پایان نامه تحصیلی روی این مسجد کار کرده و مطالعه ی دقیق روی معماری آن انجام داده بود. یکی از مهندسین طرح جنگل کاری منطقه نیز پیشنهادی داد مبنی بر این که مسجد با همان شکل و مصالح ساختمانی ساخته شود با آن که مهندس تهیه چوب را تقبل نمود اما موافقت حاصل نگردید.

پانویس

شماره 1: الگو:پاورقى از آستارا تا استار باد، ج3، ص32

شماره 2: الگو:پاورقى همان منبع

شماره 3: الگو:پاورقى تاریخ مردم ایران، ج 2، ص138

شماره 4: الگو:پاورقى الکامل ابن اثیر، ج6، ص146

شماره 5: الگو:پاورقى تاریخ گیلان و دیلمستان، صص37 و 472

شماره 6: الگو:پاورقى فرمانروایان گیلان، ص 181

شماره 7: الگو:پاورقى تاریخ گیلان، ص404

شماره 8: الگو:پاورقى تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، ص159

شماره 9: الگو:پاورقى خیال ناحیه و محله را گویند (لغت نامه دهخدا، ذیل واژه خیال)

شماره 10: الگو:پاورقى شل شریف از بزرگان و ملاکین جواهرده بوده است و بلوک اصلی شل محله و چند محله دیگر جواهرده متعلق به ایشان بوده است.همچونین خاندان شل آقاخانی (پورمنصوری) از بازماندگان وی می باشند.

منابع

سجادی، سید محمد تقی، تاریخ و جغرافیای تاریخی رامسر، انتشارات معین، تهران

حایری سمامی، بزرگان رامسر، انتشارات کتابخانه مرعشی نجفی، قم

خلیل منصوری