مادر و مادری، حقوق و تکالیف

بسم الله الرحمن الرحیم

مادری نقشی است که تنها از عهده جنس مونث بر می آید؛ چنان که پدری نقش مردان است. نقشی که زنان به عنوان همسر و مادر به عهده می گیرند در میان همه نقش های اجتماعی و غیر اجتماعی دیگر برجسته است؛ زیرا هر نقش دیگری را دیگران از مرد و زن نیز می توانند به عهده گیرند، اما نقش مادری به معنای خاص آن تنها نقش ارزشمند و حیاتی است که یک زن می تواند به عهده گیرد. تجربه مادری برای زن نه تنها یک ارزش بلکه کمال است و زنی که تجربه مادری را نداشته باشد فاقد کمالی است که نمی توان آن را از راه دیگری به دست آورد.

نویسنده در این جا با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن بر آن است تا نگاهی دوباره به نقش مادری و حوزه حقوق و مسئولیت های او بیاندازد. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

مادری، نقش کمالی زن

خداوند موجودات را جفت و زوج آفریده است(نجم، آیه 45؛ طه، آیه 53؛ شوری، آیه 11) از این رو، هنگامی که خداوند حضرت آدم(ع) را به عنوان نخستین انسان آفرید، حضرت حوا(س) را به عنوان جفت و زوج او از نفس ایشان آفرید.(نساء، آیه 1؛ اعراف،‌ آیه 189؛ زمر، آیه 6) پس هیچ یک از موجودات نمی تواند بی جفت و زوج خود در حالت کمالی باشد؛ زیرا نیاز به جفت یک امر طبیعی است و اگر موجودی جفت و زوج نداشته باشد،‌ گرفتار نقص است.(حجرات،‌ آیه 13)

جفت آفرینی موجودات دارای حکمت هایی است که از آن به اهداف و فلسفه آن یاد می شود. از جمله اهدافی که خداوند برای جفت آفرینی انسان ها بیان می کند، حکمت هایی چون سکونت و آرامش، مودت و محبت و پاسخ گویی به نیازهای عاطفی و روانی زوجین و نیز تناسل است.(اعراف، آیه 189؛ روم، آیه 21 و آیات دیگر ) پس هیچ یک از کمالات پیش گفته جز از طریق زوجیت و جفت شدن به دست نمی آید و اگر مثلا از راه های دیگر انسان تجربه های داشته باشد که عنوان های آرامش و سکونت یا محبت یا حتی تناسل و تولید نسل بر آن بار شود، هرگز به معنای آن نوع از آرامش و سکونت و محبتی نیست که از راه جفت و زوج به دست می آید؛ زیرا این نوع آرامش و محبت نوع خاصی است که تنها این نوع کمال از همان راه به دست خواهد آمد.

نقش همسری برای مردان و زنان، یک نقش کمالی است؛ چنان که نقش مادری نیز نقش کمالی است. از آن جایی که هر کمالی یک ارزش است، تلاش برای کسب این کمال نیز ارزش دانسته می شود. کسانی که خواهان کسب کمال همسری و یا مادری هستند، یک ارزش را می خواهند؛ زیرا این نوع کمال جز از راه تلاش به دست نمی آید؛ از این روست که همسریابی و مادری کردن بر خلاف برخی از کمالات یک ارزش نیز دانسته شده است؛ زیرا انسان های برخی از کمالات را دارا هستند که ارزشی نیست؛ مانند این که قیافه خوب وجذاب یا صدای خوش و زیبایی دارد که از والدین به ارث برده است. این امور هر چند که کمالی هستند اما یک ارزش نیست. اموری ارزشی است که ضمن کمالی بودن می بایست با سعی و تلاش به دست آید. از جمله این امور ارزشی و کمالی نقش هایی است که زنان به عنوان همسری و مادری کسب می کنند.

حضرت آدم(ع) نخستین پدری است که تجربه پدری را در میان انسان ها داشته است و از این روست که به آدم ابوالبشر مشهور شده است. حوا همسر و جفت ایشان نیز نخستین مادر بشر است که این تجربه کمالی و ارزشی را داشته است.(نساء، ایه 1؛ اعراف ،‌آیات 27 و 189)

تجربه مادری در یک فرآیندی به دست می آید که این دوره از قرار گرفتن نطفه در رحم تا زاییدن است. بنابراین، آبستنی و زادن دو مولفه اصلی مادری است؛ چرا که خداوند در آیه 2 سوره مجادله عنوان مادری را به زنانی می دهد که آبستن شده و کودک را می زایند. پس زنانی که این دو مولفه را نداشته و این دوران را تجربه نکرده اند،‌ بر آنان عنوان مادری صادق نیست؛ هر چند که تمامیت این کمال ارزشی با اموری دیگری چون شیردهی و مانند آن به دست می آید،‌ ولی اصل تجربه مادری را در آبستنی و زادن می بایست دانست. از این روست که خداوند توجه خاصی به این دوره دارد؛ زیرا زمان بارداری و آبستنی زمان تحمل ضعف و ناتوانی بسیار شدید و فزاینده ای برای مادر است که با زادن این درد و رنج به اوج خود می رسد. بر همین اساس است که خداوند به فرزندان سفارش می کند که همواره احترام مادر را داشته باشند؛ چرا که مادر سختی و ناتوانی بسیار ضعف آفرین دوران آبستنی و زادن را تحمل کرده است.(لقمان، آیه 14؛ احقاف، آیه 15)

اگر زنی این دوران را تجربه نکرده باشد، مقام والا و کمالی و ارزشی مادری را تجربه نکرده است و همواره از یک نقص در رنج خواهد بود؛ نقصی که جز از راه مادری جبران نمی شود.

این تجربه کمالی و ارزشی هر چند که با آبستنی و زادن به دست می آید، ولی اوج تمامیت کمالی آن با ادامه نقش مادری پس از تولد از طریق شیردهی و آموزش و پرورش به دست می آید.(بقره، آیه 233 و آیات دیگر) مادران به طور طبیعی گرایش و علاقه دارند تا کودک خویش را شیر دهند؛ زیرا ارتباط میان مادر و فرزند از محکم ترین و استوارترین پیوندهای موجود میان انسان هاست. از این روست که از نظر قرآن تنها یک عامل می تواند این ارتباط را از هم بگسلاند و از میان بردارد. این عاملی که محکم ترین پیوندهای انسانی را از میان می برد، همان هول و هراس شدید قیامت است. خداوند با اشاره به پیوند بسیار محکم میان مادر و فرزند به مساله شدت هراس روز قیامت توجه می دهد و می فرماید در آن روز حتی مادری که همه هستی اش را برای فرزند و کودک می دهد،‌ کودک عزیزتر از جانش را می اندازد و از هول و هراس قیامت می گریزد. (حج، آیه 2)

مهر مادری چنان قوی است که خداوند آن را ضرب المثل قرار داده و بر آن باور است پیوندی قوی تر و استوارتر از مهر و پیوند مادر و فرزند نیست. این مهر و پیوند مادری چنان مادر را به فرزند وابسته می کند که اگر زمانی کودک از او دور شود و یا گرفته شود دچار افسردگی و اندوه سهمگین می شود به گونه ای که تعادل رفتاری خود را از دست می دهد و کارهای خطر آفرینی را برای رسیدن به کودک خود انجام می دهد.(قصص،‌آیات 12 و 13 و ایات دیگر)

حضور کودک در کنار مادر،‌ هم مایه آرامش و اندوه زدایی اوست و هم مایه سرور و چشم روشنی مادر است.(همان) مادر بی فرزند دچار چنان افسردگی و اندوهی سنگین می شود که ممکن است سوی چشمان خویش را از دست دهد و روشنی دیدگانش از میان برود. کودک برای مادر مایه روشنی دیدگان است و مادر با کودک خویش چنان به آرامش می رسد که سرور و شادی را می توان در درخشش نوردیدگان مادر دید.(همان؛ طه، ایه 40؛ فرقان، آیه 74)

خداوند در آیه 10 سوره قصص بیان می کند که چگونه احساس خطر مرگ برای فرزند می تواند ضربه ای سهمگین بر مادر وارد سازد و و مایه پریشان خاطری او را فراهم آورد به گونه ای که نتواند تعادل رفتاری خود را حفظ کند.

مسئولیت های مادری

مادر برای رسیدن به تمامیت کمال ارزشی مادری می بایست اموری را به عنوان مسئولیت و تکالیف مادری به انجام رساند تا شایسته مقام ارجمند مادری شود. بی گمان نخستین مسئولیت مادر تامین امنیت فرزند به ویژه تامین امنیت غذایی است. از این روست که شیردهی از وظایف و مسئولیت های مادری دانسته شده است و والدین حق ندارند که کودک را از این حق طبیعی محروم سازند. پس اگر مادری فرزند خویش را شیر ندهد در انجام مسئولیت کوتاهی کرده و در حقیقت به حقوق فرزند تجاوز نموده و ضرر رسانیده است. در حالی که خداوند از والدین می خواهد که هیچ گونه ضرری را به فرزند نرساند.(بقره، ایه 233)

البته برخی از همسران با استفاده از دست بالاتر و برتر خود با سوء‌استفاده از نیاز دیگران، کودکان را وسیله ای برای تسلط بر دیگری قرار می دهند و می کوشند تا با وسیله قرار دادن فرزند و نیازهای طبیعی او، آن را عاملی برای تضییع حقوق همسری قرار دهند. این گونه برخورد نیز از نظر قرآن جایز نیست.(همان)

بر اساس این آیه پدر و مادر مسئول هستند که بر اساس مصالح کودک رفتار کنند و هیچ حقی از حقوق فرزندی را تضییع نکنند. از نظر قرآن کسانی که اهل ایمان هستند و به علم و آگاهی خداوند توجه دارند، هرگز مصالح کودک و حقوق او را نادیده نمی گیرند و همین ایمان و تقوا و نیز علایق والدین به فرزندان است که ضامن سلامت جسمی و روانی کودک است و آینده کودک تضمین می شود.(نساء، آیه 9)

از مسئولیت های والدین به ویژه مادر آن است که کودک را تا دو سال تمام شیر دهند و در صورتی که پیش از دو سالگی بخواهند او را از شیر بگیرند می بایست با صلاحدید والدین و مصالح کودک باشد.(همان) در حقیقت اسلام مشورت را برای رسیدن به بهترین وضعیت مطلوب می داند و از والدین می خواهد در رسیدن به مصالح کودک و انتخاب بهترین ها با هم مشورت کنند. اگر این مشورت در امور تغذیه و شیردهی مطلوب است،(بقره، آیه 233؛ طلاق،‌آیه 6) پس در امور دیگر که بسیار با اهمیت تر است می بایست مشورت و مصلحت سنجی در دستور کار قرار گیرد. از جمله این مصلحت سنجی ها می بایست در مساله آموزش و پرورش و تربیت کودکان باشد.

از دیگر مسئولیت های والدین که بسیار مهم و اساسی است، آموزش و پرورش کودک و تربیت آن بر اساس آموزه های عقلانی و وحیانی است. والدین موظف هستند که کودک را نسبت به خدا و معاد آشنا سازند و بر اساس آموزه های دینی تربیت کنند. این حقی است که از سوی فرزندان بر عهده والدین گذاشته شده است.(احقاف، ایه 17)

خداوند در آموزش و تربیت کودک به والدین سفارش و بلکه فرمان می دهد که همه اصول اعتقادی و اخلاقی و رفتاری و حتی آداب لطیف و مسایل جزیی را به کودکان خود بیاموزند و محبت و عاطفه مادری موجب نشود تا آموزش و پرورش و تربیت کودک نادیده گرفته شود و یا کوتاهی در آن صورت گیرد.(نور، ایات 58 و 59)

از نظر قرآن یک پدر و مادر با ایمان، با تمام وجودشان نگران و دلواپس تربیت ایمانی فرزندان خویش هستند و تمام تلاش خود را مبذول می دارند تا این مهم تحقق یابد و کودکان به درستی بر اساس معیارهای عقلانی و وحیانی تربیت شوند و اهل ایمان و تقوا باشند.(احقاف، آیه 17)

خداوند به دو شکل از تاثیر مادر بر فرزند سخن می گوید یکی از نظر وراثتی و دیگر از نظر تربیتی. از این روست که در آیاتی از تاثیر وراثتی اخلاق مادر بر فرزند از جهت پاکی و پاکدامنی و ناپاکی سخن به می آورد(مریم، آیات 27 و 28) چنان که در آیه 17 احقاف و 58 و 59 سوره نور از آموزش و تربیت عملی و علمی فرزندان به عنوان یک وظیفه یاد می کند.

بنابراین، همسران می بایست در انتخاب همسر از خانواده های خوب و صالح برگزینند که خود به خوبی تربیت و تعلیم دیده باشد تا هم از نظر وراثتی و هم از نظر تعلیمی بتواند نقش مادری را به خوبی ایفا کند. این که تنها به همسر تعلیم دیده یا تنها به خانواده اصیل توجه شده کافی نیست بلکه زنی صالح از خانواده اصیل می بایست انتخاب شود تا بتواند به درستی از وظیفه مادری بر آید.

حقوق مادری

مادر دارای حقوقی خاص است که می بایست از سوی دیگران و فرزندان مراعات شود. یک زن گاه به عنوان یک دختر و گاه به عنوان همسر و گاه دیگر به عنوان یک مادر دارای حقوقی است. از حقوق اختصاصی که برای مادر است و همگان می بایست رعایت کنند، حق شیردهی است. هیچ کسی از همسر و غیر همسر نمی تواند مادری را از این حق محروم سازد مگر این که مصالح برتری وجود داشته باشد که می بایست رعایت شود.

از حقوق دیگر مادری که کسی نمی تواند مانع از رسیدن وی به آن شود، حق ارثی است که از فرزند می برد. مادر پس از این که دیون فرزند میت داده شد، و میت فرزند یا برادران و خواهرانی داشته باشد یک ششم ما ترک میت را به عنوان سهم الارث می برد و اگر فرزندی برای میت نباشد، مادر یک سوم از ماترک میت را به ارث می برد. پس اگر فرزند میت وی فرزندی نداشت یک سوم و اگر فرزند داشته باشد یا بیش از دو برادر برای میت باشد، حق ارث او از یک سوم به یک ششم تقلیل پیدا می کند.(نساء، آیه 11) این از حقوق مادر است که کسی نمی تواند آن را از وی سلب نماید.

همسر یا کسی دیگر نمی تواند این حقوق را از مادری بگیرد ؛ چنان که حق ندارد وی را از نگه داری فرزند در مدت شیرخوارگی باز دارد و فرزند را از وی جدا کند.

از دیگر حقوق مادری، حرمت ایشان است که می بایست از سوی فرزندان مراعات شود. هر گونه اذیت و آزاررسانی به فرزند نسبت به مادر حتی با اف گفتن که بیان کننده خستگی از پاسخ گویی به نیازهای مادر است، حرام است.(اسراء، ایه 23) از نظر خداوند آزاررسانی به مادر حتی در حد اف گفتن، گناهی بزرگ و نیازمند توبه است.(اسراء، آیات 24 و 25) و اگر کسی توبه نکند عواقب آن را در دنیا و آخرت خواهد دید.(احقافف ایات 17 و 18)

از دیگر حقوق مادر، احسان و نیکی به او از سوی فرزند است. هر فرزندی وظیفه دارد که احسان و نیکی به مادر را همانند عبادت الهی بزرگ شمارد و در انجام آن کوتاهی نکند. اگر انسان تنها دو وظیفه و تکلیف داشته باشد یکی بندگی خداست ودیگری احسان به والدین(نساء، آیه 36؛ انعام، آیه 151؛ اسراء، آیه 23)

احسان دایره وسیعی دارد که از نیکی عاطفی گرفته تا نیکی مالی را شامل می شود. عفو و گذشت از درخواست ها و خطاها تنها کوچک ترین مصداق احسان است. اگر کسی بخواهد حقیقت احسان را درک و تجربه کند در هنگام پیری والدین و برآورد خواسته های آنان می تواند آن را به دست آورد. فرزندی اهل احسان خواهد بود که شناختی درست از حقیقت آفرینش و بندگی داشته باشد و از خدا و روز رستاخیز و حساب و کتاب آن بهراسد و از روحیه مهربانی و دلسوزی برخوردار باشد(همان؛ مریم، ایات 31 و 33؛ لقمان، ایه 14) و قدر زحمات توانفرسا و سخت والدین را بشناسند و بداند که مادرش در سی ماه چه رنجی را تحمل کرده است تا او را بزاید و پرورش دهد.(لقمان، ایه 14؛‌احقاف، ایه 15)

اگر فرزندی بخواهد حق مادری را ادا کند که نمی تواند می بایست احسان به والدین را در اولویت زندگی خود قرار دهد حتی اگر والدین مشرک باشند و اهل ایمان نباشد نمی بایست دل ایشان را به درد آورد و در احسان کوتاهی کند(لقمان، آیه 15) اگر فرزندی بخواهد به سلامت در دنیا زندگی کند و سعادت در آخرت را به دست آورد، می بایست غیر از بندگی خداوند به احسان والدین بیاندیشد؛ چرا که پرهیز از هر گونه عصیان از والدین و احسان به ایشان موجب سلامتی و امنیت و سعادت و جلب محبت الهی و رستگاری و شمول عفو و بخشش الهی و پذیرش همه اعمال نیک انسانی و قرار گرفتن در صف صالحان است.(احقافف ایات 15 و 16؛ مریم ، آیات 12 تا 15 ؛ اسراء، آیات 24 و 24)

دعا و استغفار مادر است که زندگی را برای انسان آسان و آخرت را بر وی مبارک می سازد.(احقاف، ایه 17؛ اعراف، آیه 189 ؛‌فرقان، آیه 74) در برابر نفرین و عاق مادر بسیار خطرناک است و یکی از علل گمراهی و ضلالت بنی اسرائیل این بود که نسبت به والدین خویش احسان روا نمی داشتند و بر خلاف پیمان الهی رفتار کردند.(بقره، ایه 83)

از نظر قرآن پذیرش تمام اعمال نیک انسانی در گرو رضایت مندی والدین و احسان به ایشان است.(احقاف، ایات 15 و 16) اگر انسانی کارهای بسیار نیکی داشته باشد و همه روزه به عبادت و احسان به دیگران مشغول باشد ولی احسان به والدین را از یاد ببرد و ایشان را عصیان کند و اطاعت نکند، هیچ یک از اعمال او پذیرفته نخواهد شد.(همان) تنها امری که خداوند اطاعت از آن را برای فرزند جایز نمی داند و فرمان به عصیان می دهد، مساله شرک است که اگر والدین به آن دعوت کردند می بایست مخالفت کند و جایز نیست که در این مورد اطاعت نماید ولی هرگز این به معنای نافرمانی و عدم احسان به والدین نیست بلکه هم چنان اصل احسان باقی و برقرار است.(عنکبوت، آیه 8؛ لقمان، آیات 14 و 15 و ایات دیگر)

از حقوق مادری این است که فرزند خواسته های خویش را بر مادر تحمیل نکنند(مریمف ایات 31 و 32) و همواره حرمت ایشان را پاس دارند (اسراء، ایات 23 و 24) تا از آمرزش الهی برخوردار شوند.(همان)

آن چه بیان شد گوشه هایی از جایگاه شایسته مادری و حقوق و تکالیف مادری است که در این مطلب بیان شده است. توجه به همین میزان از حقوق مادری و ارزش و جایگاه آن می تواند بیانگر آن معنا باشد که تا چه اندازه می بایست پاسدار مقام مادر باشیم و درحفظ این مقام و جایگاه ارزشمند و کمالی به عنوان مادر و فرزند بکوشیم.