غیرت محمود و غیرت مذموم
انسان خردمند به حکم عقل و خرد، انسانی غیور است که از مرزهای جغرافیایی، عقیدتی، جان، مال و عرض خود دفاع می کند. غیرت در حقیقت به معنای راه ندادن دیگری به حریم است. هر انسانی چیزهایی را دارد که به اصطلاح در حریم شخصی و خصوصی او قرار می گیرد. این حریم دارای حرمت و قداست است و هر کسی بی اذن و اجازه در این حریم در آید مورد خشم و غضب قرار می گیرد. عنصر غضب که در انسان به طور غریزی قرار دارد، برای حمایت،حفاظت و دفاع از این حریم های مقدس است.
البته برخی از مردم همان گونه که تحت تاثیر قوه شهوت قرار می گیرند و از اعتدال خارج می شوند، تحت تاثیر غضب قرار می گیرند و رفتارهای خشونت آمیز هیجانی از خود بروز می دهند؛ از این روست که اسلام خواهان مدیریت قوای شهوانی و غضبانی و مهار آن توسط عقل است که اصولا اعتدال گرا و خواهان تعادل و عدالت است.
غيرت به معنای تنفر و بیزاری نسبت به حریم و حرمت شکنانی که وارد مرزهای هویتی و شخصی می شوند و می خواهند یک امر محبوب آدمی را بربایند و یا هتک کنند.(مجمع البحرین، ج3، ص346)
غیرت ممدوح از سه عنصر محوري تشكيل شده که با آن غيرزدايي از حریم ها تحقق می یابد. نخستین عنصر از عناصر و مولفه های تشکیل دهنده غیرت آن است که انسان هویت خودش را بشناسد.
البته هویت هر انسانی تنها همان هویت شخصی نیست، بلکه هر انسانی دارای هویت های چندی از جمله هویت شخصی، هویت خانوادگی، هویت محلی و منطقه ای است.
شناخت این هویت ها موجب می شود تا انسان حدود و ثغور خودش را بشناسد و مرزها و حریم هایش را بداند تا اگر کسی متعرض هر بخشی شد بتواند واکنش مناسب را داشته باشد. اگر کسی هویت شخصی یا خانوادگی و محلی و منطقه ای اش را نشناسد نمی داند که به کجا و چگونه تعرض شده است.
شناخت هویت ها موجب می شود تا شخص نه تنها نگذارد دیگری به حریم هایش وارد نشود و بلکه به خود نیز اجازه نمی دهد تا به حریم ها دیگری وارد شود. آزادی خود را محدود می کند به این که وارد حریم دیگری نشود چنان که اجازه نمی دهد که دیگری از آزادی سو‌ء‌استفاده کند و به حریم او وارد شود.
انسان غیور انسانی است که وقتی کسی به حریم او وارد شد، واکنش نشان می دهد. پس دومین عنصر از عناصر اساسی این است که نسبت به متعرضان به حریم هایش واکنش نشان نمی دهد و بی خیال و بی تفاوت نیست. پس با توجه به میزان حریم شکنی و آثار آن واکنش نشان می دهد. بررسی می کند که از کجا و تا چه اندازه تجاوز صورت گرفته و حریم شکنی شده است تا به میزان مناسب واکنش نشان دهد که عادلانه باشد و موجب ظلم نشود؛ چرا که عدالت اقتضا می کند که به میزان جرم کیفر و مجازات داده شود. (نباء، ایه 26؛ یونس، آیه 27؛ غافر، ایه 40)
امیرمومنان علی(ع) می فرماید که شناخت مرزها و واکنش مناسب یک اصل اساسی است. از این روست که می فرماید: رُدُّوا الحَجَرَ مِنْ حَيْثُ جَاءَ ، فَإِنَّ الشَّرَّ لاَ يَدْفَعُهُ إِلاَّ الشَّرُّ ؛ از هر جایی که سنگ آمد سنگ زنید؛ چرا که شر را جز به شر نمی توان راند.( نهج البلاغه حكمت 306) به این معنا که باید بدانید که دشمن کیست و از کجا ضربه زده و در واکنش نیز اگر سنگ انداخت شما به همان جا سنگ زنید نه این که به کسی دیگر و یا با چیزی دیگر واکنش نشان دهید که خلاف عقل و عدالت است.
سومین عنصر از عناصر غیرت آن است که انسان غیور خودش اهل تجاوز و بی غیرتی نیست. از این روست که امیرمومنان علی(ع) می فرماید: ما زنيٰ غيور قطّ؛ غیور هرگز زنا نمی کند(نهج البلاغه، حکمت 305) چرا که خودش اهل غیرت است و همان گونه که که اجازه حریم شکنی و حرمت شکنی به کسی نمی دهد و هم چنین در واکنش ها عقل و عدالت را مراعات می کند، برخلاف حکم عقل و عدالت، به دیگری ظلم نمی کند و به حریم های دیگران وارد نمی شود.
پس عناصر و مولفه های غیرت سه چیز است: 1. یک شناخت حریم ها؛ 2. واکنش مناسب و عادلانه؛ 3. حرمت حریم دیگران. بنابراین، هر کسی که نسبت به حریم های خودش شناخت نداشته باشد نمی تواند غیرت ورزد، بلکه کسی می تواند غیرت داشته باشد که حریم های هویتی خودش را بشناسد و پاسدار آن باشد. دیگر آن که وقتی به حریم ها و حرمت های او اهانت و تجاوز و تعدی شد، واکنش مناسب و شایسته مبتنی بر عدالت داشته باشد و بی تفاوت نباشد و یا بیش از اندازه واکنش نشان ندهد و دیگر آن که خودش نیز به حریم های دیگری تجاوز نکند؛ چون غیرت همان گونه که عامل بازدارنده از تجاوز دیگری به خودش است اجازه نمی دهد که به دیگری تجاوز کرده و حرمت ها و حریم های دیگری را بشکند.
کسانی که به مرزهای جغرافیایی و میهن او تجاوز می شود، به همان شدتی که تجاوز انجام گرفته پاسخ می دهد و مقابله به مثل می کند. هم چنین اجازه نمی دهد که کسی متعرض حریم های خصوصی اش از جان و مال و عرض او شود.
امام صادق(ع) می فرماید: ان الله غیور یحب کل غیور و من غیرته حرم الفواحش ظاهرها و باطنها؛ خداوند غیور است و غیرتمندان را دوست می دهد و خداوند از روی غیرت است که فواحش آشکار و نهان را حرام کرده است.(میزان الحکمه، محمدی ریشهری، حدیث 15263)
امیرمومنان علی (ع) در جایی دیگر می فرماید: وَإِیَّاکَ وَالتَّغایُرَفِی غَیْرِ مَوْضِعِ غَیْرَةٍ، فَإِنَّ ذلِکَ یَدْعُوالصَّحِیحَةَ إِلَى السَّقَمِ، وَالْبَرِیئَةَ إِلَى الرِّیَبِ؛ بر حذر باش از اینکه در غیر جائیکه باید غیرت بهخرج داد اظهار غیرت کنى،(که نشانه سوء ظن تو نسبتبه او باشد) زیرا اظهار بى اعتمادى و سوء ظن،زنان را به ناپاکى،و بی گناهان را به آلودگى سوق مى دهد.( نهج البلاغه،نامه 31)
آن حضرت(ع) هم چنین می فرماید که غیرت از نشانه های عفت انسان است. به این معنا که انسان های عفیف هستند که غیرت می ورزند و از حریم خودشان غیرزدایی می کنند و اجازه نمی دهند کسی بی اذن و اجازه وارد حریم ایشان شود و قداست حریم را بشکند: قَدْرُ الرَّجُلِ عَلَى قَدْرِ هِمَّتِهِ، وَصِدْقُهُ عَلَى قَدْرِ مُرُوءَتِهِ، وَشَجَاعَتُهُ عَلَى قَدْرِ أَنَفَتِهِ،عِفَّتُهُ عَلَى قَدْرِ غَیْرَتِهِ؛ اندازه هر کس به اندازه همت او است.و صداقت هر کس به اندازهشخصیت او است.و شجاعت هر کس به اندازه زهد و بىاعتنائى او(به ارزشهاىمادى)است و عفت هر کس به اندازه غیرت او است.( همان،حکمت 47)
