معرفت الله امری ضروری است. شاید مهم ترین راه رسیدن به معرفت الله نگاه به آیات الهی است؛ چرا که از طریق آیات است که می توان خداوند را شناخت و راه دیگری برای انسان گشوده نیست. در میان آیات الهی نیز کامل ترین جلوه الهی را می بایست در خود انسان یافت؛ زیرا که انسان مظهر تمامی اسمای الهی و تجلیات اسمایی است. از این روست که گفته اند معرفت نفس و شناخت آن، به عنوان یک مقدمه برای واجبی چون معرفت الله لازم است.
در برخی از کلمات نورانی امیرمومنان علی(ع) که از پیامبر(ص) نقل می کنند، این معنا مورد تاکید است. ایشان می فرماید: من عرف نفسه فقد عرفه ربه؛ هرکسی خود را شناخت خدا را شناخت؛ زیرا انسان آینه تمام قدی است که تمام حقیقت الهی را نشان می دهد؛ هر چند که نتواند به همه ابعاد آن بپردازد ولی هر انسانی در کلیت یک نمایی از حقیقت الله است. هر چند انسان به خودشناسی بپردازد و خدا را بشناسد و سپس با بهره گیری از این خداشناسی در مسیر عبودیت خداوندی قرار گیرد که شناخته، دریچه علم او گشوده تر می شود؛ زیرا عبودیت او که عمل صالح است، علم شهودی را به دنبال می آورد و ظرفیت وجودی و سعه وجودی اش را گسترش می دهد.
نشئات پنج گانه وجود
بر اساس آیات و روایات انسان آینه ای هستی است. به این معنا انسان خلاصه و عصاره هستی است. همه هستی به تنهایی نمی تواند بیانگر حقیقت الله باشد ولی انسان به تنهایی این گونه است. از این رو، در انسان همه عوالم هستی به طور خلاصه وجود دارد. انسان اگر خودش را بشناسد، عوالم پنج یا هفت گانه را در خود خواهد یافت. این عوالم و حضرات خمس، عواملی است که در این دعای حضرت امیرمومنان علی(ع) بیان شده است: اللَهُمَّ نَوِّرْ ظَاهِرِي بِطَاعَتِكَ، وَ بَاطِنِي بِمَحَبَّتِكَ، وَ قَلْبِي بِمَعْرِفَتِكَ، وَ رُوحِي بِمُشَاهَدَتَكِ، وَ سِرِّي بِاسْتِقْلَالِ اتِّصَالِ حَضْرَتِكَ؛ يَا ذَاالْجَلَالِ وَ الإكْرَامِ؛ خدایا ظاهرم را به طاعت خودت و باطنم را به محبت خودت و قلبم را به معرفت خودت و روحم را به مشاهده خودت و سرم را به استقلال اتصال حضرت خودت نورانی و روشن گردان! ای خداوند دارای جلال و اکرام!(اصول كافي ، ج1 ، ص 112)
بنابراین، عوالم پنج گانه عبارت خواهند بود از: عالم ظاهر، عالم باطن (یا ملکوت)، عالم قلب (یا عقل)،عالم روح و عالم سر. برخی دو عالم که از عوالم الهی یعنی واحدیت و احدیت را نیز افزوده اند که عوالم به هفت عالم افزایش می یابد. این عوالم عبارتند از:ظاهر و باطن و قلب و روح و سر و خفی و اخفی.
البته برخی از عوالم پنجگانه به عوالم طبع و مثال و عقل و سرّ و ذات یاد کرده اند، چنان که برخی عوالم هفت گانه را این گونه معرفی و نامگذاری کرده اند:هفت عالم حسّ(ظاهر)، و مثال(باطن)، و عقل(قلب)، و سرّ(روح)، و سرّ مُسْتَسِّر(سر)، و سرّ مُقنَّعٌ بالسّرّ(خفی)، و ذات(اخفی)
به هر حال انسان موجودی است که می تواند با شناخت خود در همه این عوالم سیر و سیاحت کند و به حقیقت خدا از طریق خود برسد و معرفت و شناخت پیدا کند. از این روست که در حدیث قدسی آمده است که : قلب المومن عرش الرحمن؛ قلب مومن عرش خدای رحمان است؛(بحار، ج55، ص39) چرا که مومن با معرفت نفس و حرکت در مسیر خدایی و متاله شدن از طریق عبودیت به جایی می رسد که خداوند در او تجلی می کند. از این روست که انسان کامل که همه اسمای الهی را در خود ظهور بخشیده است دارای وسعت وجودی می شود که آینه خداوندی است و به عنوان خدایی و متاله شده می تواند پذیرای خداوند بوده و در مقام خلافت الهی مظهر رب العالمین باشد. در حدیث قدسی در بیان مقام چنین انسانی آمده است: لا یسعنی ارضی و لا سمائی بل یسعنی قلب عبدی المومن ؛ مرا نه زمین و نه آسمان فراگیرد، ولی قلب بنده مومن ، مرا جا می دهد.( عوالی اللئالی، ج 4، ص 7، و با اندک تفاوت در بحار الانوار، ج 58، ص39)
جامی در هفت اورنگ در یوسف و زلیخا به انسان هشدار می دهد و از انسان ها می خواهد تا سیر ملکوتی بازگشت را از عالم ظاهر و خاک آغاز کنند و در این عالم باقی نمانند و بال پرواز بگشایند که از سرزمین دیگری هستند که می بایست به آن آشیانه باز گردند. جامی می سراید:
دلا تا کی درین کاخ مجازی
کنی مانند طفلان خاک‌بازی؟
تویی آن دست‌پرور مرغ گستاخ
که بودت آشیان بیرون ازین کاخ
چرا ز آن آشیان بیگانه گشتی؟
چو دونان جغد این ویرانه گشتی؟
بیفشان بال و پر ز آمیزش خاک
بپر تا کنگر ایوان افلاک!
