عوامل و موانع ضعف سیاسی از نظر قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، امت اسلام می بایست از «قوت» بسیار بالایی برخوردار باشد تا بتواند قدرت و اقتدار سیاسی خود را نشان دهد و دشمن را با ارهاب از هرگونه اندیشه تهاجمی بازدارد. با این همه علل و عواملی باعث می شود که امت اسلام به چنین قوت و قدرتی نرسد و در شرایط ضعف و ناتوانی قرار گیرد و دشمنان بر امت مسلط شده یا مشکلاتی را پدید آورد. خدا در قرآن ، افزون بر بیان علل و عوامل ضعف و آثار آن در زندگی فردی و اجتماعی و هم چنین دنیوی و اخروی، موانع ضعف را بیان می کند تا امت بتواند با بهره گیری از آن، از افتادن در شرایط ضعف جلوگیری کرده و خود را از ضعف و سستی به ویژه در عرصه سیاسی – اجتماعی برهاند و به یک قوت و قدرت جهانی تبدیل شود.

آثار ضعف سیاسی از نظر قرآن

ضعف، خلاف قوّت و توانایى است. این حالت را می بایست یک حالت نفسانی دانست که آثار آن در بدن خودنمایی می کند. حال افراد ضعیف به گونه ای است که احساس سستی، وهن و ناتوانی در آنان به خوبی مشهود است؛ زیرا آثار آن در بدن و رفتار ایشان خودنمایی می کند. از جمله مهم ترین آثار و نشانه های ضعف و ناتوانی می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. اظهار ضعف: انسانی که گرفتار ضعف است، در شرایطی که نیازمند بروز قوت و انتخاب مقتدرانه چیزی است، اظهار ضعف و ناتوانی می کنند و از حضور در میادین عمل و خطر اجتناب می ورزند.(بقره، آیه 249)
2. جزع و فزع: افراد یا امت ناتوان در هنگام عمل و خطر، فزع دارد و ترسی خاص بر آنان چیره است، به گونه ای که آنان را به آه و ناله و جزع می کشاند تا از عمل و خطر مستنثا شوند.(همان) آنان از این که آسیبی به ایشان برسد، سستی و ناتوان خویش را آشکار می کنند و توانایی خویش را نمی ببیند و نسبت به ضعف و ناتوانی دشمن خود را به بی خبری می زنند و دشمن را قوتمند و بزرگ و خود را ناتوان و خوار می بینند و نشان می دهند؛ در حالی که واقعیت این است که دشمنان نیز نقاط قوت و ضعف دارند و آسیب هایی نیز به آنان می رسد.( آل عمران، آیات 139 تا 141؛ نساء، آیه 104)
3. حسرت: کسانی که ضعف می ورزند و آن را اظهار می کنند، به دلیل عدم عمل و حضور در میادین ، وقتی اهل استقامت و مقاومت پیروز می شوند، احساس حسرت به آنان دست می دهند که چرا جزو صابران مقاوم نبودند تا از پیروزی و آثار گران سنگ آن بهره مند می شدند.(نساء، آیات 72 و 73)
4. شکست: از دیگر آثار ضعف سیاسی و نظامی می بایست به شکست در برابر دشمن یاد کرد؛ کسانی که ضعف می ورزند و آن را اظهار می کنند، گرفتار شکست خواهند شد؛ زیرا سنت الهی بر این قرار گرفته است(آل عمران، آیه 152)؛ زیرا «فشل» به معناى ضعف همراه با ترس است. (مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 63 ، «فشل»)
5. عصیان : کسانی که گرفتار ضعف و احساس آن هستند، نسبت به فرمان های فرماندهی عصیان می ورزند و بر خلاف اوامر الهی و رسولان عمل می کنند.(طه، آیات 115 تا 121؛ انفال، آیه 46)
6. مانع پیروزی: از نظر قرآن، اگر ضعف و سستی مسلمانان موجب شکست آنان نشود، دست کم مانع جدی بر سر راه پیروزی آنان می شود.(آل عمران، آیات 146 تا 152؛ نساء، آیه 104؛ انفال، آیه 43؛ محمد، آیه 35)
7. عدم باور به خود: افرادی گرفتار ضعف و سستی هستند که توان و قوت و قدرت خویش را نمی شناسند و بدان باور ندارند؛ یعنی در حالی که در سطح عالی تری از دشمنان قرار دارند، احساس ضعف آنان را می گیرد و از توان و قوت خویش غافل می شوند.(محمد، آیه 35)
8. محروم از امدادهای غیبی: از دیگر آثار ضعف نشان دادن این است که خدا ایشان را از امدادهای غیبی محروم می کند؛ زیرا این افراد که احساس ضعف دارند، تنها در محاسبات خودشان را مطرح می سازند و از اتصال به خدای قوی عزیز غافل هستند. همین غفلت از خدای عزیز و قوی است که آنان را از امدادهای غیبی الهی نیز محروم می کند.(آل عمران، آیه 152)
9. غفلت از خدا: چنان که گفته شد، مسلمانانی که در محاسبات توان به قوت خویش توجه یافته و در هنگام سنجش احساس ضعف به آنان دست می دهد و آنان را هراسان از قوت و قدرت دشمن می سازد، در حقیقت از خدای قوی عزیز غافل هستند.(همان) به سخن دیگر، این دسته از مسلمانان همان افکار مشرکان را دارند که خدا را قوی عزیز نمی شناسند(حج، آیه 74؛ زمر، آیه 76)؛ چرا که آيه مذكور مربوط به مشركان و بندگى آنان براى غير خدا است كه همين نشانه ضعف آنان در خداشناسى است. (الميزان، ج 14، ص 409؛ مجمع البيان، ج 7 – 8 ، ص 152) پس مسلمانان نمی بایست همانند مشرکان فکر و عمل کنند، بلکه خود را متصل به قدرت و قوت بی پایان خدا بدانند و در سایه عزت خدا، عزت بجویند: يَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنَا إِلَى الْمَدِينَةِ لَيُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَلَكِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَا يَعْلَمُونَ؛ منافقان مى‏ گويند: اگر به مدينه برگرديم، قطعا آنكه عزتمندتر است آن زبون‏تر را از آنجا بيرون خواهد كرد؛ ولى عزت از آن خدا و از آن پيامبر او و از آن مؤمنان است؛ ليكن اين دورويان و منافقان نمى‏ دانند. (منافقون، آیه ۸)

عوامل ضعف سیاسی از نظر قرآن

از نظر قرآن، عوامل بسیاری در ایجاد نگره باطل و نادرست افراد نسبت به توانایی و ناتوانی خود و امت نقش دارد که بخشی به حوزه اندیشه و نگرش آنان و بخشی نیز به ساحت انگیزه و اراده و عمل افراد باز می گردد. در حقیقت برخی از نظر فکری و اندیشه ای دچار افکار و اندیشه های باطل و نادرست هستند؛ و برخی دیگر ممکن است که از نظر اندیشه ای مشکلی نداشته باشند، ولی از نظر انگیزه و ارادی مشکل دارند و گرفتار فقدان عزم در عمل هستند؛ چنان که حضرت آدم(ع) این گونه بود.(طه، آیه 115)

مهم ترین عوامل ضعف افراد و امت در برابر دشمنان را می بایست در موارد زیر جست و جو کرد:

1. اختلاف و نزاع: از نظر قرآن، امتی که گرفتار نزاع و اختلاف با هم هستند نمی توانند صفوفی متحد و منسجم در برابر دشمنان ایجاد کنند. از این روست که گرفتار ضعف و فشل از روی ترس می شوند و شکست را برای خویش و امت رقم می زنند.(انفال ، آیات 45 و 46) باید یادآور شد که مقصود از «ريح» در آیه به معنای صولت و قوّت و دولت به کار رفته است. (مجمع البيان، ج 3 – 4، ص 842) پس با اختلاف نه تنها ضعف و سستی سیاسی در میان امت ایجاد می شود؛ بلکه قوت و صولت دولت و امت از میان می رود و دشمن به سادگی بر آنان غلبه می کند. از همین روست که دشمنان در گام نخست بر آن می شوند تا صفوف منسجم امت را با ایجاد اختلاف و تفرقه، بشکافند و مردمان را به گروه ها و احزاب گوناگون تبدیل کرده و هر کدام را به چیزی خوش کنند تا این گونه نتوانند با هم در برابر دشمن متحد باشند.(قصص، آیه 4)
2. اسراف: واژه اسراف به معنای زیاده روی در هر چیزی است که شامل اسراف اقتصادی در مصرف کالا، اسراف اعتقادی همانند شرک و اسراف رفتاری همانند هم جنس بازی می شود. در آیات قرآنی به هر سه نوع از اسراف با همین واژه سخن به میان آمده است. از نظر قرآن، اسراف در رفتارها که به شکل گناه خودنمایی می کند، از عوامل ضعف و سستی امت در برابر دشمنان است. این گونه است که از نصرت الهی محروم می شوند و خدا مسرفان را به حال خود رها می کند.(آل عمران، آیات 146 و 147)
3. ترک اطاعت خدا و رسول الله: از نظر قرآن، عصیان و نافرمانی از خدا از مهم ترین عوامل ضعف و سستی در میان امت است که موجب شکست آنان می شود. امتی که از خدا و رسول الله و فرماندهی الهی اطاعت نکند، ابهت و قوت و اقتدار خویش را از خواهد داد.(انفال، آیه 46)
4. دنیاطلبی و هواپرستی: کسانی که به جای خدا پرستی هواپرستی را جایگزین می کنند و دنیا آنان را فریب می دهد و برای کسب غنمیت به عصیان از خدا و رسول و فرماندهی الهی وادار می سازد، گرفتار ضعف و سستی و در نهایت شکست خواهند شد.(توبه، آیه 38؛ آل عمران، آیه 152؛ مجمع البيان، ج 5 – 6 ، ص 47؛ الكشّاف، ج 2، ص 271)
5. نا امیدی: از مهم ترین باورهای اسلامی خوف و رجا است که نوعی تعادل در رفتار آدمی ایجاد می کند. از نظر قرآن کسانی که گرفتار نومیدی از خدا باشند، نه تنها گرفتار گناه کبیره هستند، بلکه ضعف و سستی بر آنان غلبه می کند و شکست را برایشان رقم می زند.(یوسف، آیه 87؛ زمر، آیه 53؛ حجر، آیات 55 و 56؛ نساء، آیه 104)

موانع سستی سیاسی از نظر قرآن

از نظر قرآن، برای این که مسلمانان و امت اسلام دچار سستی و ضعف از جمله سیاسی و نظامی نشود، می بایست از نظر اندیشه و انگیزه تغییراتی را در خود ایجاد کنند. این تغییرات شامل موارد زیر است:

1. امید به خدا و امداد الهی: از مهم ترین موانع در برابر حالت سستی می توان به امید امت به خدا و امدادهای الهی اشاره کرد. هر چند که از نظر آموزه های وحیانی الهی، انسان فقیر(فاطر، آیه 15) و ضعیف(نساء، آیه 28) آفریده شده است؛ اما مومنان به سبب اتصال به خدای غنی حمید و قوی عزیز از دارایی و توانایی بسیاری بهره مند می شوند؛ زیرا خدا خاستگاه هر قوت و عزتی است. بنابراین، توجه مومنان و امت اسلام به خدا و امید به او موجب می شود تا از ضعف به قوت در آیند و از دشمنان نهراسند؛ بلکه در سایه قوت و عزت الهی، قوت و عزت را طلب کرده و از امدادهای الهی بهره مند شوند.(نساء، آیه 104) از نظر قرآن امید و اعتماد به ولایت و نصرت الهى، مانع بروز ضعف در مقابله با دشمنان و تقویت روحیّه آنان در برابر ایشان می شود.(نساء، آیه 45) پس اگر امت اسلام به خدای قوی عزیز توجه داشته باشد، در محاسبات تنها اسباب ظاهری را در نظر نمی گیرد، بلکه اسباب باطنی از جمله امدادهای غیبی را نیز محاسبه می کند و به امید حمایت الهی و امدادهای غیبی گام در صحنه مبارزه و مقاومت می گذارد و شجاعانه وارد معرکه شده و سربلند با یکی از دو نیکی بزرگ شهادت و پیروزی از میدان خارج می شود.(انفال، آیه 43؛ توبه، آیه 52)
2. صبر و استقامت: از نظر قرآن، برای جبران شرایط سخت می بایست انسان صبر را پیشه خویش کند تا با استقامت و مقاومت به موفقیت دست یابد. امت اسلامی می بایست هیچ گونه سستی و ضعف از خود نشان ندهد؛ زیرا اتکال به خدای متعال دارد.(آل عمران، آیه 146)
3. توجه به ضعف دشمن و نقاط قوت خود: از موانع سستی می توان به این نکته توجه کرد که اگر امت دارای ضعف هایی است، دشمن نیز ضعف هایی دارد. اگر دردی به مسلمان می رسد، به دشمن نیز دردی تحمیل می شود و اگر آسیبی می بیند دشمن نیز در وضعیت برابری است. چنین توجه یابی به این نکته موجب می شود که از ضعف و سستی در برابر دشمن رها شود و به قوت و قدرت الهی خویش باور داشته باشد.(نساء، آیه 104) خدا در قرآن می فرماید که توجّه به نقاط ضعف دشمن و نقاط قوّت خویش، از عوامل تقویت روحیّه و رفع ضعف و سستى از امت است.(نساء، آیه 104) شکی نیست که تعقيب دشمن همراه و ملازم با رنج و مشقّت است. این مشقت و رنج براى هر دو طرف يكسان است، امّا مجاهدان مسلمان اميد فتح و ظفر و مغفرت از خدا دارند، و خداوند ولىّ آنها است؛ ولى دشمنشان نه ولىّ و مولايى مثل خدا دارند، و نه اميدى هست كه بدان دلخوش باشند. پس امت اسلام و مسلمانان نمی بایست در برابر دشمنان ضعف و سستى نشان دهند، بلکه با امید به ولایت الهی و نصرت و امدادها، نقاط ضعف خویش را پوشش داده به قوت تبدیل کنند. (الميزان، ج 5، ص 63 ؛ الكشّاف، ج 1، ص 561)
4. دعا و نیایش: از نظر قرآن، دعا و نیایش به درگاه خدای قدیر عزیز می تواند موجب رهایی از ضعف و نجات از سستی شود(یونس، آیات 84 و 85)؛ زیرا كلمه «فتنة» به معناى شكنجه و اعمّ از آن است. مورد فتنه واقع شدن بنى اسرائيل از ضعف آنان بود، و درخواست شان از خدا همين بود كه لباس ضعف و ذلّت را از آنها بكند و از قوم كافر نجات شان دهد. (الميزان، ج 10، ص 114)
5. شکر گزاری: کسانی که شاکر خدا باشند یعنی از نعمت های الهی به درستی استفاده کنند، از نظر شرح صدر و ازدیاد ایمان موفق خواهند بود و هم چنین از ضعف و ناتوانی دور یا رها می شوند.(انفال، آیه 26؛ آل عمران، آیه 123؛ ابراهیم، آیه 7)
6. شهادت طلبی: کسی که به آخرت ایمان و بهشت را سعادت ابدی و خوشبختی مطلق می داند، در برابر دشمن هیچ ضعف از خود نشان نمی دهد؛ زیرا شهادت را کرامت بزرگی می داند که اگر پیروز نشد به چیزی برتر دست یافت که سعادت ابدی در آخرت است. بنابراین، داشتن روحیه شهادت طلبی از موانع اساسی رهایی از سستی سیاسی و نظامی و مانع جدی در تحقق آن است.(توبه، آیه 52) از نظر قرآن کسانی سستی می ورزند که شهادت طلبی را کنار گذاشته یا از یادشان رفته و آن را فراموش کرده اند (آل عمران، آیه 143)؛ زیرا جمله «فقد رأيتموه و أنتم تنظرون» يعنى شما كه پيش از جنگ آرزوى مرگ و شهادت داشتيد، پس چرا در حال جنگ كه مرگ و شهادت را ديديد، اقدام نكرديد و فشل شديد و از جنگ اعراض كرديد؟ در اين جمله عتاب و توبيخ نهفته است. (الميزان، ج 4، ص 31؛ الكشّاف، ج 1، ص 421)
7. توکل و اعتماد به ولایت الهی : از نظر قرآن، کسانی که اهل ولایت الهی هستند، صفر تا صد امور خویش را به خدا واگذار می کنند و با اعتماد و توکل به ولایت الهی در هر کاری از جمله عرصه سیاسی و نظامی وارد می شوند و از هیچ کسی ترس و خوفی نداشته و سستی و ضعف نشان نمی دهند.(آل عمران، آیات 122 و 123؛ نساء، آیه 72)
8. ایمان به پروردگاری: از نظر قرآن کسانی که از ایمان بالایی نسبت به ربوبیت و پروردگاری خدا هستند و در سطح ربانی یا ربیون قرار گرفته اند، در برابر دشمن هرگز گرفتار ضعف نمی شوند و با شجاعت در میادین گوناگون حضور می یابند و خطر پذیری هستند و به یاری و نصرت اولیای الهی و پیامبران می شتابند.(آل عمران، آیه 146)