عوامل معنوی سرور از نظر قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

سرور، حالتی نفسانی – باطنی در قلب و نفس انسانی است که از تحقق خواسته قلبی و موفقیت و کامیابی در امری پدید آمده و آثار آن در ظاهر به صورت، بشاش شدن چهره، خط و چاله افتادن در صورت، تبسم بر لب، اشک شوق و شادی و مانند آنها آشکار می شود.

این حالت که بهترین حالت برای نفس انسانی است، اوج آرامش و لذت را در شخص نشان می دهد. ازهمین روست که هرانسانی دنبال کسب عوامل مادی و معنوی ایجاد سرور در خود است. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن برآن است تا عوامل معنوی ایجاد سرور را بیان کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

حقیقت سرور از نظر قرآن

سرور را شادی و خوشحالی نهان گفته اند.(مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 404، «سرر»؛ فرهنگ فارسى، ج 2، ص 1877، «سُرور».)

«سرور» از ریشه واژه «س ر ر» است، در اصل با کلمه «سِرّ» به معنای راز ارتباط تنگاتنگ دارد. البته «سَرّ» در اصل به بهترین جای سبز درّه و نیز جای گرد آمدن آب در تَه درّه یا برکه، و هم چنین بهترین و نیکوترین هر چیزی گفته می شود. از همین روست که به زيبائيهاى چهره، «أَسَارِير» و نیز به اطراف شاخه هاى ريحان خوشبو «سرور» گفته شده است.

هم چنین از آن جایی که آب در تَه درّه، خطوطی را ایجاد می کند، به خطوط کف دست و پیشانی نیز واژه سرّ اطلاق می شود. به رازی پاک که هم چون خطوط در چیزی به بهترین شکل نهان است، سِرّ گفته می شود.

هم چنین «سریر» همان نشیمنگاه و بستر نرم، نیکو، فراخ، آرامش بخش و روح افزا است. «سِرار» نیز بهترین نژاد، گزيده و بهترين نسب، نيكوترين چيز و خالص آن، بهترين و نيكوترين زندگى.

«سُرَة » به گودی وسط شکم؛ یعنی همان ناف گفته می شود که تغذیه جنین و کودک در شکم مادر از آن طریق است.

به هر حال، از آن چه از واژه «سرّ» و کاربردهای آن دانسته شد، ارتباط تنگاتنگی میان سرور به معنای شادی و خوشحالی باطنی با آب جمع آمده در ته دره، سبزی، زیبایی، خطوط متناسب، نیت خالص و خوش نيتی وجود دارد. به یک معنا، مسرور کسی است که همه این امور را در خود جمع دارد، در حالی که آن بهترین ها و برترین ها در ته قلب خود گرد آورده و در چهره به اشکال مختلف خواهد یا نخواهد به نمایش گذاشته می شود.

امیر مؤمنان علی علیه السلام حقیقت سرور در انسان را این گونه توصیف می کند: «السرور یبسط النفس و یثیر النشاط، سرور باعث گشادگی نفس آدمی و نشاظ، پرتحرکی و سرزندگی می شود.» (غرر الحکم، آمدی، ص 319)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، بهشت همان جایگاه واقعی سرور انسان است؛ زیرا همه آن چه موجب شادی و سعادت واقعی و حقیقی اوست، برایش فراهم است.(انسان، آیه 11؛ توبه، آیه 111)

عوامل معنوی سرور انسان

از نظرآموزه های قرآنی، عوامل بسیاری در ایجاد سرور حقیقی در انسان نقش دارد که شامل عوامل مادی چون آب و باران(روم، آیه 48)، رنگهای شاد چون رنگ زرد(بقره، آیه 69)، گیاهان و رویش آن(حج، آیه 5؛ نمل، آیه 60)، همسر و فرزند(فرقان، آیه 74) و اصولا نعمت های دنیوی می شود که همه آنها نقش مهمی در سرور آدمی دارد.

البته سرور واقعی و حقیقی در عوامل معنوی است؛ زیرا عوامل معنوی سروری را ایجاد می کند که دایمی وابدی است؛ این عوامل معنوی انسان را به سوی خدایی سوق می دهد که اساس همه آرامش ها و خوشبختی ها و شادی ها است. از همین روست که از نظر قرآن، کسی دنبال سرور حقیقی است، آن را تنها در بندگی خدا می تواند به دست آورد؛ زیرا هدف خلقت انسان، بندگی و عبودیت خدا است(ذاریات، آیه 56) و کسی به این هدف کمالی دست یافته باشد، به سرور حقیقی جاودانه و ابدی دست یافته است؛ چرا که خوشبختی ابدی در سایه سار بندگی ایجاد می شود و شخصی که بنده خدا شد، از خوشبختی و آثار آن چون سرور ابدی نیز بهره مند خواهد شد و هرگز گرفتار حزن واندوهی نخواهد گشت.(بقره، آیات 112 و 262 و 274 و 277؛ آل عمران، آیه 170)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، هر آن چه که مصداق عبادت و عبودیت خدا به شمار می رود، عاملی مهم در سعادت و خوشبختی ابدی انسان و نیز مایه سرور او خواهد بود. براین اساس، بهره مندی از فضل و رحمت الهی (یونس، آیه 58) که در سایه خداباوری، قیامت باوری و حسابرسی قیامت(انسان، آیات 10 و 11) و نیز تقوای الهی(انسان، آیات 10 و 11) با انجام عبادتهایی چون تهجد شبانه(سجده، آیه 16)، قرائت قرآن و بهره مندی از علوم و معارف و مواعظ قرآنی(نحل، آیه 89؛ توبه، آیه 124؛ مائده، آیه 36؛ انفال، آیات 57 و 58)، کسب معارف و علم نوری الهی نه علم ظاهری(غافر، آیه 83؛ الكشّاف، ج 4، ص 182؛ الميزان، ج 17، ص 356)، ایثارگری و اعمال صالح خالصانه عبادی هم چون اطعام به نیازمندان(انسان، آیات 8 تا 11) و شهادت در راه خدا(توبه، آیه 111) به دست می آید، مهم ترین و اساسی ترین عوامل معنوی سرور و شادی در انسان است.

از نظر قرآن، سرور اخروی برخى چهره ها در قیامت، چیزی جز پاداش عمل نیک و صالح آنان در دنیا نیست(غاشیه، آیات 8 و9)؛ زیرا واژه «ناعمه» از «نعومه» گرفته شده است. این واژه كنايه از بهجت و سرورى است كه اثر آن بر پوست ظاهر شود.(الميزان، ج 20، ص 274) پس کسی که اعمال صالح را با ایمان به خدا و قیامت انجام می دهد، به چنان سرور و شادی باطنی می رسد که اثار آن در پوست بدن شخص به شکل زیبایی به نمایش درمی آید.

باید توجه داشت که در آموزه های وحیانی قرآن به این نکته توجه داده می شود که عمل صالح زمانی ارزشی می شود و بار ارزشی و معنوی می یابد که با ایمان به خدا و معادباوری آمیخته باشد.(طه، آیه 112؛ انبیاء، آیه 94؛ اسراء، آیه 19؛ نساء، آیه 125؛ بقره، آیه 212)

راه های معنوی کسب سرور در خود و دیگران براساس روایات و آیات بسیار است که از جمله آن ها می توان به مواردی چون خوشرویی و تبسم به روی او (کافی، کلینی، ج 2، ص 188)، بزرگداشت اعیاد مذهبی بخصوص عید غدیر (بحارالانوار، مجلسی، ج 90، ص 302) زدودن اندوه از دل او (کافی، کلینی، ج 2، ص 192)، پرداخت بدهی اش (همان)، سیر کردن شکم گرسنه اش اگرچه ثروتمند باشد. (همان)، دیانت و زیبایی همسر (مستدرک الوسایل، محدث نوری، ج 14، ص 169) افطار روزه مستحبی نزد میزبان (کافی، کلینی، ج 4، ص 150)، صلوات بر پیامبر و اهل بیتش علیهم السلام که باعث شادی شان می شود (وسایل الشیعه، حر عاملی، ج 7، ص 203) و شوخی مؤدبانه (همان، ج 1، ص 113، ص 113) اشاره کرد.

از نظر قرآن و اسلام انسان مومن به سبب عوامل معنوی سرور، هماره در سرور است، هر چند که در مشکلات مالی و نواقص زندگی گرفتار باشد؛ زیرا لذت بندگی او را سرمست می کند تا جایی که هیچ نقص مادی او را گرفتار حزن و اندوه نسازد، بلکه هماره با چهره ای متبسم و بشاش با دیگران برخورد می کند و موجبات سرور دیگران را نیز حتی با ایثارگری و خودگذشتگی ازنیازهای ضروری خویش فراهم می آورد؛ چنان که امام صادق(ع) نقل می کند: قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ : أَحَبُّ اَلْأَعْمَالِ إِلَى اَللَّهِ سُرُورٌ [اَلَّذِي] تُدْخِلُهُ عَلَى اَلْمُؤْمِنِ تَطْرُدُ عَنْهُ جَوْعَتَهُ أَوْ تَكْشِفُ عَنْهُ كُرْبَتَهُ ؛ رسول خدا صلى اللّٰه عليه و آله فرمود: محبوبترين اعمال نزد خدا سرورى است كه به مؤمنى رسانى: گرسنگى او را بزدائى يا گرفتارى او را بردارى.(کافی، ج 2، ص 191)

در حقیقت این افراد سرور خویش را در سرور دیگران نیز می جویند؛ چنان که امام باقر(ع) می‌فرمایند: «إِنَّ أَحَبَّ الْأَعْمَالِ إِلَى اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِدْخَالُ السُّرُورِ عَلَى الْمُؤْمِنِ، در واقع یکی از دوست‌داشتنی‌ترین اعمال نزد خداوند، شاد کردن مومنین است.»

امام باقر علیه السلام می‌فرماید: «لبخند شخص به روی برادر مؤمن حسنه است و برداشتن خار و خاشاکی از وی حسنه است و خدا به چیزی محبوبتر از مسرور ساختن مؤمن پرستش نشده است». (علم اخلاق اسلامی، ج 3، ص 302)

هم چنین آن حضرت می فرماید: قال رسول اللّه (ص): «من سر مؤمنا فقد سرنی، و من سرنی فقد سر اللّه؛ هر کسی مومنی را مسرور گرداند، مرا مسرور گرداند؛ و هر کسی مرا مسرور گرداند، به تحقیق خدا را مسرور کرد». (اصول کافی، ج۲، ص۱۸۸)

هم چنین فرمود: «تبسم الرجل فی وجه أخیه حسنة، و صرفه القذی عنه حسنة، و ما عبد اللّه بشی‏ء أحب إلی اللّه من إدخال السرور علی المؤمن؛ هر تبسم شخصی در چهره بردار دینی اش حسنه ای برای اوست، و دور کردن مشکلی ازاو حسنه ای دیگر؛ و خدا به چیزی محبوب تر از ادخال سرور در مومنی عبادت نشده است.» (الأخلاق،‏ ص۱۰۸(

هم چنین پیامبر(ص) فرموده: «إنّ من أحبّ الأعمال إلی اللّه إدخال السرور علی المؤمن و أن یفرّج عنه غمّا أو یقضی عنه دینا أو یطعمه من جوع؛ محبوب ترین اعمال در نزد خدا ادخال سرور بر مومن است و این که غمی را از و بردارد و یا دینی را ادا کند یا او را از گرسنگی به طعامی برهاند». (المحجة البیضاء، ج۴، ص۴۰۴(

پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: «به درستی که شاد کردن مؤمنان، دوست داشتنی‌ترین کارها در نزد خدای متعال است.»( الکافی، ج ۲، ص ۱۸۹)

امام رضا(علیه السلام) می‌فرماید: «به درستی که بعد از انجام واجبات، هیچ کاری در نزد خدای عزوجل برتر از شاد کردن مؤمن نیست.»( الفقه المنسوب الی الامام الرضا، ص ۳۳۹؛ بحارالانوار، ج ۷۵، باب مواعظ الرضا، ص ۳۴۷)

امام صادق(علیه السلام) فرمودند: «گمان نکنید وقتی مؤمنی را شاد می‌کنید فقط او را شاد کرده‌اید، بلکه به خدا سوگند ما را شاد کرده‌اید، بلکه بالاتر، به خدا سوگند که رسول خدا را شاد کرده‌اید.»( بحارالانوار، ج ۷۴، باب ۳۰، روایت ۲۷)

البته شادی می بایست از طریق عوامل مشروع و معروف باشد، نه نامشروع و منکرات. از همین روست که امام حسین(علیه السلام) می فرماید: «برترین کارها بعد از نماز، شاد کردن قلب مؤمن با اموری است که گناهی در آنها نباشد.»(محمد بن علی ابن شهر آشوب مازندرانی، مناقب آل ابی طالب، ج ۴، ص ۷۵۵)

امام سجاد(علیه السلام) نیز می‌فرماید: «از شادی و سرور به وسیله‌ی گناه پرهیز کن زیرا شادی به گناه بزرگ‌تر از ارتکاب آن است.»(بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۱۹۵)

امام صادق(علیه السلام) نیز می‌فرماید: «شادی و لذت، زمانی به دست می‌آید که انسان اهل وفا باشد، حقوق دیگران را رعایت کند و در برابر سختی‌ها ایستادگی و پایداری نماید.»( تحف العقول، ص ۳۲۳)

امام علی(علیه السلام) می‌فرماید: «شادی مؤمن، در اطاعت پروردگارش است و اندوهش بر گناهانش است.»(عیون الحکم و المواعظ، ص ۲۸۶، شماره ۵۱۶۴)

امام رضا(ع) می فرماید: «لیس شیء من الاعمال عند الله عزوجلّ بعد الفَرائض أفضل من إدخالِ السُّرور عَلی المُومن؛ در نزد خدا هیچ عملی بعد از فرائض و واجبات، با فضلیت تر از ادخال سرور در دل مومن نیست.( فقه الرضا علیه السلام، ص 338) از همین روست که ادخال سرور در دل مومنان به عنوان محبوب ترین کار نزد خدا (وسائل‏الشیعة، حرعاملی، ج:16، ص:350)، برترین عمل (بحارالانوار، مجلسی، ج 98، ص 49)، محبوبترین عبادت (همان، ج 71، ص 288)، برترین کار پس از نمازهای واجب (فقه الرضا علیه السلام، ص 338؛ المناقب، ابن شهر آشوب، ج 4، ص 75؛ جامع الاحادیث، سیوطی، ج 22، ص 26)؛ برترین کار پس از ایمان (مستدرک الوسایل، نوری، ج 12، ص 403)، محبوب ترین کار پس از شناخت خدا (همان، ص 400)، برتر از روزه (همان، ج 9، ص 45) دانسته و معرفی شده است.

بر اساس تفسیر آیه «رضی الله عنهم»، خداوند از اخلاص و عبادت مؤمنان خشنود می گردد (بحارالأنوار، مجلسی، ج 66، ص 2677) شکی نیست که جلوه این عبادت و رضایت را می توان در ادخال سرور یافت؛ زیرا بر اساس روایات، هر کس مومنی را مسرور و شاد سازد، خدا را مسرور و شاد ساخته است. (کافی، کلینی، ج 2، ص 191)

از همین روست که در در بیان عرف متشرع و آموزه های شریعت اسلام، ادخال سرور تعبیر عامی است که شامل هر عملی می‌شود که مشکلی از مؤمنی برداشته شده و باعث شادی وی گردد؛ چرا که برآوردن حاجات برادران دینی موجب سرور و خوشحالی ایشان می‏گردد و ثواب چنین کاری از حدّ و اندازه بیرون است. بی گمان مهم ترین ثواب و پاداش این عمل نیک الهی، رضایت الهی و سروری است که در دل خود شخص عامل سرور ایجاد می شود؛ یعنی پیش از آن که دیگری را مسرور کنی، خود به سرور می رسی و مسرور می شوی.

خدا در قرآن بیان می کند که سرور اهل بهشت چنان شدت می یابد که به سطح «فرح» می رسد که نوعی هیجان شدید است که انسان را بی اختیار و سرمست می کند.(آل عمران، آیه 170)

از نظر قرآن، چنین سروری ابدی و ارزشمند است؛ زیرا پایه و اساس آن را خدا و عبادتش تشکیل می دهد؛ در حالی که سروری که بر اساس عوامل دیگری ایجاد شود، هر چند که واقعی است، ولی زودگذر و موقت است؛ چنان که سرور در پیروزی که کافران به دست می آورند، سروری موقت وگذرا و ناپایداراست و به همان سرعت که پدیدارمی شود، از دست می رود(انعام، آیه 44)؛ زیرا دنیا به نسبت به ابدیت چیزی جز یک روزه دنیا نیست که به همان سرعت نیامده به پایان خود می رسد.  این سرور به آتش دوزخ در قیامت به پایان می رسد و تا ابد این افراد گرفتار حزن و اندوه و غم و غصه جانکاه خواهند بود که مرگی در آن نیست.(غافر، آیات 73 تا 76؛ قصص، آیات 76 تا 81)

پس کسانی که گرفتار سرور برخاسته از مادیات دنیوی هستند، هر چند که عامل این سرور معنوی چون پیروزی در جنگی یا رهایی از بدبختی باشد، ولی از آن جایی که این امور پایدار نیست، و به همان زودی از دست می رود، سرور آن نیز موقت و ناپایدار خواهد بود. پس از نظر قآن، نمی بایست به این سرور هر چند واقعی اعتنایی شود؛ چنان که سرور ترک جهاد برای متخلفان آن پایدار نماند و آنان به همان سرعت گرفتار حزن و اندوهی جانکاه شدند که مرگ از زندگی برای آنان آسان تر بود.(توبه، آیات 81 و 82)

در یک کلمه از نظر قرآن، سرور حقیقی حتی در دنیا برای کسانی است که خداباور بوده و در سایه عبادت خالصانه به بندگی می پردازند؛ چنین افرادی نه تنها در دنیا با همه مشکلات و نواقص زندگی در سرور هستند، بلکه برای آنان خوشبختی ابدی است که سرور جاودانه برای آنان رقم می خورد؛ درحالی که کسانی که دنبال دنیا طلبی و سرور در آن هستند، به سبب ناپایداری دنیا به زودی گرفتار غمی جانکاه خواهند شد. از نظر قرآن، این افراد به سبب دنیاطلبى، از سرور و شادى ابدی در قیامت محروم می شوند و همه آن چه دردنیا تجربه کرده اند، به بلایی برای جان آنان تبدیل می شود.(قیامت، آیات 20 تا 24)