تغییر در جهان مادی و تکوین امری پذیرفته شده در قرآن است. بر اساس آموزه های قرآنی جهان هماره در حال تغییر است و خلق در حال کم و زیاد شدن است.(رعد، آیه 41؛ انبیاء، آیه 44)
این تغییرات در چارچوب یک سنت ثابت و بدون تغییر الهی در همه ابعاد جهان مادی و دنیوی انجام می گیرد. از این روست که نعمت ها کم و زیاد می شود و تغییرات شگفت در جان و جامعه و جهان رخ می دهد. همان گونه که انسان ها و موجودات دیگر آفریده می شود، موجوداتی نیز می میرند و می روند.
برخی از این تغییرات مستقیم به رفتار و اعمال انسان بستگی دارد. از جمله افزایش نعمت ها و برکات و یا کاهش آن ها که با تقوا یا بی تقوایی آدمی حاصل می شود.(اعراف، آیه 96) هم چنین افزایش و کاهش عمر که با برخی از اعمال چون صلوات، صدقه و صله رحم و یا قطع آن ها صورت می گیرد.
خداوند در آیه 16 سوره رعد می فرماید اگر انسان خودشان را تغییر ندهند و در مسیر کمال قرار نگیرند نمی توانند محیط و جامعه و جهان را تغییر دهند. اگر بخواهند با همین وضعیت نادرست و اندیشه ها و معیارهای غلط و باطل زندگی خود را بسازند هم خودشان و هم جامعه و بلکه جهان را به فساد و تباهی می کشانند؛ چنان که برخی این گونه عمل کردند و فساد را در جهان پدید آورده اند.(روم، آیه 41)
عدم تغییر در بنیاد هستی
این تغییرات که بر اساس سنت های الهی و قوانین حاکم بر جان و جامعه و جهان انجام می گیرد، تغییراتی است که باید انجام شود، ولی این گونه نیست که در اصل سنت ها و قوانین حاکم تغییری نیز رخ خواهد داد. به سخن دیگر برخی از امور است که هیچ تغییری در آن راه ندارد.
این برخی از امور شامل تکوین و تدوین است. به این معنا که هم شامل حوزه قوانین حاکم بر طبیعت است و هم بر جهان معنا و کلمات. پس همان گونه که کلمات تکوینی و وجودی تغییر ناپذیرند هم چنین کلمات تدوینی نیز تغییر ناپذیرند.
خداوند نظام هستی را بر بهترین و نیکوترین صورت آفریده است به طوری که هیچ گونه امکان تغییری نیست که وضعیت را بهتر از این کند؛ زیرا اگر امکان داشت و خداوند انجام نداده باشد از یکی از سه حالت بیرون نیست : 1. جهل داشت و نسبت به آن نادان بود که این نادرست است؛ 2. عجز داشت و ناتوان از آن بود که این نیز باطل است؛ 3. بخل داشت که این نیز غلط است؛ پس خداوند با علم و قدرت و رحمت خویش بهترین نظام را فراتر از آن قابل تصور نیست ایجاد کرده است.
از این روست که خداوند می خواهد این نظام احسن به همان حال خود باقی بماند. پس در کلمات تکوین او تبدیل و تغییری نخواهد بود، چنان خود می فرماید: لاَ مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِهِ؛ در کلمات الهی هیچ تبدیلی راه ندارد. همین مساله در کلمات تکوین مانند کلمات قرآنی راه دارد و این گونه نیست که در آن تبدیلی راه یابد و تغییری صورت گیرد.
امکان نسخ و بدا
بر این اساس اگر نسخی در کلمات تدوین انجام می گیرد این نسخ در حقیقت همان «تخصیص ازمانی» است. به این معنا که چیزی از نظر زمانی تخصیص خورده و محدودیت زمانی داشته است.
هم چنین اگر در امر تکوین بدایی حاصل می شود این بدا به مفهوم ابدا و اظهار است. به این معنا که چیزی پیش از این نهان و مخفی بوده و الان آن امر آشکار شده است. پس این گونه نیست که با نسخ در تدوین یا بدا در تکوین، تغییری در تکوین و تدوین ایجاد شده باشد که بیرون از نظام احسن باشد.
بنابراين تغيير در كلمات الهي چه كلمات تكويني، چه كلمات تدويني راه ندارد و خود نسخ و بدا هم جزء سنن هست و بايد باشد و جزء احسن سُنن خواهد بود.
به سخن دیگر، نسخ در تدوین و بدا در تکوین از سنت های حاکم بر هستی است؛ زیرا مدیریت جامعه در هر مصر و عصری با توجه به مقتضیات جزو سنت های الهی است. پس اگر در شریعت(شیوه زندگی) و منهاج(سبک زندگی) تغییراتی رخ می دهد به سبب همان جریان اصلی حاکم بر هستی است و فطرت و طبیعت اصلی هیچ تغییری نمی کند.
هم چنین ممکن است در جهان تغيير در هنجارها و ارزش ها و روشها به وجود آید، چنان که ایجاد شده و وقوع نیز پيدا كرده است. در برخي از روايات از پيغمبر گرامی(صلّي الله عليه و آله و سلّم) است که در آینده در اثر تبليغات سوء ، گاهي ممكن است مردم امر به معروف و نهي از منكر را ترك كنند، و کار به جايي برسد كه به جاي امر به معروف و نهي از منكر امر به منكر و نهي از معروف بكنند و جابه جایی ارزشی و هنجاری ایجاد شود و معروف، منکر و در مقابل منکر، معروف شود. یا قرآن را مردم پشت سراندازند(بقره، آیه 101) و به آن عمل نکنند و تحریف معنوی رخ دهد هر چند که خداوند قرآن را از تحریف لفظی حفظ می کند و اجازه تبدیل نمی دهد.
