اخلاقی - تربیتیاعتقادی - کلامیعرفانفلسفیمعارف قرآنیمقالات
زهد منزل رهایی از دلبستگی‌های دنیا
نگاهی به چیستی و آثار زهدورزی و ویژگی زاهدان
در مطلب حاضر نویسنده ضمن تبیین چیستی و ماهیت زهد، به برخی از آثار زهدورزی و نشانه‌های زاهدان اشاره کرده و عوامل کسب زهد را برشمرده است.
چیستی زهد
زهد در منازل سیر و سلوک به معنای رهایی از رغبت به دنیا و هر چه غیر خدا است. در حقیقت انسان باید نخست هر گونه رنگ تعلق به دنیا را از خود تخلیه کند تا قلب بالجمله و به تمام معنا رنگ خدایی بگیرد. پس رهایی از رغبت منفی گام نخستی است که انسان را برای رغبت مثبت به سوی خدا آماده می‌کند.
از نظر قرآن، کسی می‌تواند در منزل زهد در آید که به مالکیت، ربوبیت خدا، قضا و قدر الهی ایمان داشته باشد و هر چیزی که به او و دیگران می‌رسد را از ناحیه خدا بداند و به داشته‌هایش دل نبندد و نسبت به از دست داده‌ها تاسف نخورد. از این رو امیرمومنان علی(ع) و نیز امام صادق(ع) در تعریف زهد می‌فرمایند: الزُّهْدُ کُلُّهُ بَیْنَ کَلِمَتَیْنِ مِنَ الْقُرْآنِ قَالَ الله سُبْحَانَهُ لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلى ما فاتَکُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ(حدید، آیه 23) وَ مَنْ لَمْ یَأْسَ عَلَى الْمَاضِی وَ لَمْ یَفْرَحْ بِالْآتِی فَقَدْ أَخَذَ الزُّهْدَ بِطَرَفَیْه؛ تمام زهد در دو جمله از قرآن است که می‌فرماید: تا برای آنچه از دست داده‌اید تأسف مخورید و به آنچه به شما داده است، سرمست و فرحناک مباشید؛ و هر کس بر رفته‌ها تأسف نخورد و به آنچه می‌آید سرمست و فرحناک نشود، زهد را تمام و کمال به دست آورده است.»(نهج‌البلاغه ، فیض‌الاسلام، حکمت ۴۳۱؛ تفسير قمى، ج 2، ص 146؛ بحارالانوار، ج 70، ص 52)
از این مطلب دانسته می‌شود که زهد، نداشتن و مالک نبودن چیزی نیست، بلکه معنای زهد آن است که چیزی مالک قلب او نشود، بلکه خدا را مالک قلب خود دانسته و آن را عرش الهی قرار دهد: قَلْبُ الْمُؤْمِنِ عَرْشُ الرَّحْمَنِ.(بحارالأنوار، ج55، ص39) و بگذارد تا خدا با تمام صفات خویش در آن تجلی کند؛ زیرا هیچ یک از آیات الهی از این ظرفیت و سعه وجودی برخوردار نیست تا خدا به تمام در آن تجلی کند و تنها این قلب مومن است که چنین سعه وجودی را دارا است و می‌تواند آینه تمام نمای صفات الهی باشد، چنانکه در حدیث قدسی آمده است: لَا یَسَعُنِي أرْضِي وَلا سَمائِي وَلکِن یَسَعُنِي قَلْبُ عَبْدِيَ الْمُؤْمِنِ.(عوالي‌اللآلي، ج4 ، ص 7)
زهد آن نیست که تو صاحب چیزی نشوی
زهد آن است که چیزی نشود صاحب تو
معنا و مفهوم زهد عرفانی
چنانکه گفته شد زهد در لغت ضدّ رغبت و حرص بر دنيا است(لسان العرب، ج 6 ، ص 97، «زهد».) واژه زهد در قرآن به کار نرفته است؛ اما عباراتی در قرآن به کار رفته که دلالت بر مفهوم زهد دارد و در روایات معصومان (ع) این آیات به معنای زهد معنا شده است. چنانکه امیرمومنان(ع) آیه 23 سوره حدید را به معنای زهد گرفته است و همچنین پيامبر اکرم صلى الله عليه وآله فرمود: قول الله تعالى «ليبلوكم ايّكم احسن عملاً»؛ يعنى كدام‌يك از شما در دنيا زاهدتر است.(مكارم‌الاخلاق، ص 447؛ بحارالانوار، ج 74، ص 93، ح 1)
در اصطلاح اخلاقی و عرفانی، زهد به معنای پشت كردن به دنيا و روى آوردن به آخرت، بلكه قطع نظر كردن از غير خدا و رو آوردن به خدا است که اين بالاترين درجات زهد است.(معراج السّعاده، ص 335؛ التّحقيق، ج 4، ص 311، «زهد».)
خواجه عبدالله انصاری در تعریف زهد از منظر عرفان می‌نویسد: الزهد إسقاط الرغبه عن الشیء بالکلّیّه؛ زهد آن است که شما به‌طورکلی میل و رغبتت را از هر چه غیر خداست ساقط کرده و فقط دل را به خدا بدهی.(منازل السائرین، منزل 16)
بوعلى سینا در تعریف زاهد می‌نویسد: آن كه از تنعم دنیا رو گردانده، زاهد است.(الاشارات، نمط نهم، فصل مقالات العارفین)
باید دانست که در مکتب قرآنی، زهد، دست کشیدن از دنیا نیست، بلکه پر نکشیدن دل به سوى دنیاست. اى بسا فقیر، راغب به دنیا و چه‌بسا غنىّ، زاهد از دنیا باشد. پس شاخص زهد و بی‌رغبتى به دنیا این است که بود و نبود آن، در روح شخص اثر نگذارد و آن را متلاطم نکند؛ چنانکه از آیه 23 سوره حدید و تفسیر معصوم(ع) بر می‌آید. از این رو در روایات زهد به معنای بی‌رغبتی به دنیا و گرایش به آن است، به طوری که بی‌رغبتی به دنیا او را به تقوای الهی و ورع در مرتبه بالاتر سوق دهد و از هر گونه حرام و گناه باز دارد. امام حسن مجتبی – ع – فرمود: (الزُّهدُ) الرّغبهً فی التّقوی و الزّهادهً فی الدّنیا؛ زهد، میل به تقوی و پرهیزکاری و بی‌رغبتی نسبت به دنیا است.(تحف العقول، ص 254)
رسول خدا – ص – فرمود: الزُّهدُ فی الدّنیا قصرُ الأمل و شكرُ كلِّ نعمهًٍْ و الورعُ عن كلّ ما حرَّم الله؛ زهد در دنیا عبارت است از: كوتاه کردن آرزو، شكر همه نعمت‌ها و ورع و اجتناب از هر چه که خداوند آن را حرام کرده است. (بحارالانوار، ج 77، ص 161)
از روایات به دست می‌آید که عدم بهره‌گیری از طیبات و نعمت‌های الهی به معنای زهد نیست؛ بلکه چنانکه خدا در قرآن فرموده است مومنان باید از نعمت‌های طیب دنیا استفاده کنند، ولی اجازه ندهند که قلب بدان تعلق خاطر پیدا کند: اى پيامبر بگو: زینت‌ها و زيورهايى را كه خدا براى بندگانش پديد آورده و نيز روزي‌هاى طیب و پاكيزه را چه كسى حرام گردانيده است؟! بگو: اين نعمت‌ها در زندگى دنيا براى كسانى است كه ايمان آورده‌اند؛ و روز قيامت نيز خاص آنان است. ما اين گونه، آيات خود را براى گروهى كه مىدانند به‌روشنى بيان مى‌كنيم.(اعراف، آیه 32)
از این رو رسول خدا – ص – نسبت به ریاضت غیرشرعی و حرام کردن حلال خدا هشدار داده و فرموده است: الزّهدُ لیس بتحریم الحلال و لكن أن یكونَ بما فی یدی الله أوثق منهُ بما فی یده؛ زهد، این نیست كه انسان حلالِ خدا را بر خود حرام كند، بلكه زهد این است كه انسان به آنچه در دست خداست اعتماد و اطمینان بیشتری داشته باشد تا به آنچه در دست خود و در سیطره قدرت محدود بشری است. (بحارالانوار، ج 74، ص 172)
خصوصیات زاهدان و آثار زهدورزی
کسی که نسبت به دنیا رغبت و دلبستگی ندارد و با آنکه از آن استفاده می‌کند نسبت به داشته‌ها و از دست رفته‌ها با فرحناکی و افسوس نمی‌نگرد، دارای ویژگی‌ها و خصوصیاتی می‌شود که آثار و برکات آن در زندگی دنیوی و اخروی پدیدار می‌شود. در آیات و روایات به این خصوصیات زاهدان و آثار زهدورزی اشاره شده است. از مهم‌ترین ویژگی‌های زاهدان و آثار زهد می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. ترک افسوس : براساس تفسیر امام علی(ع) از آیه 23 سوره حدید که آن را به زهد معنا کرده باید گفت افسوس نخوردن بر از دست داده‌ها، از اوصاف زاهدان است.
2. ايثارگرى: ايثارگرى و ترجيح ديگران بر خويشتن، در عين نيازمندى، از اوصاف زاهدان است.(حشر، آیه 9)
3. ترك فرحناکی: ترك شادى مستانه که از آن به فرح یاد شده به هنگام بهره‌مندي‌ها و به دست آوردن مواهب دنيوى و عدم فخرفروشى به داده‌هاى الهى، از اوصاف زاهدان است.(حدید، آیه 23)
4. صبر: صبر و شكيبايى، از اوصاف زاهدان مؤمن و داراى عمل صالح است.(قصص، آیات 79 و 80)
5. عفّت: عفّت نفس و اجتناب از اظهار فقر و مسكنت در عين نيازمندى، از اوصاف زاهدان است.(بقره، آیه 273)
6. مزد نخواستن: مزد نخواستن براى اجراى رسالت و هدايت مردم و تبلیغ همانند پيامبران از نشانه‌های زهدورزی است.(انعام، آیه 90؛ هود، آیات 25 و 29 و 51؛ یوسف، آیه 104)
7. محبّت به مهاجران: محبّت و دوستى نسبت به مهاجران، از نشانه‌هاى زهد مومنان است.(حشر، آیه 29)
8. هدايت: هدايت خاص الهی و بهره‌مندی از رستگارى، از اوصاف زاهدان است.(یس، آیه 21)
9. آخرت‌گرایی در دنیا: امام علی – ع – در وصف زاهدان فرموده است: كانوا قوماً من أهل الدّنیا و لیسُوا من أهلها فكانوا فیها كَمَنْ لیس منها، عملوا فیها بما یبصرون؛ گروهی هستند كه گرچه (در ظاهر) اهل دنیا هستند، ولی (در باطن) از اهل دنیا نیستند، در دنیا هستند مانند كسی كه در آن نیست، عمل آنها در دنیا به آن چیزی است كه بعد از مرگ می‌بینند و برای دفع عذاب خدا از خود، شتابان به وظائف خود عمل می‌كنند. (بحار الانوار، ج 67، ص 320)
10. دل‌های گریان و چهره‌های خندان: از دیگر صفات زاهدان واقعی است. امام علی – ع- فرمودند: انّ الزّاهدین تبكی قلوبُهُم و إن ضحِكُوا؛ انسانهای زاهد گرچه (در ظاهر) خندان و متبسّم هستند، لكن قلب‌های آنها گریان است. (نهج‌البلاغه، خطبة 112) و نیز امام علی – ع – فرمود: انّ الزّاهدین… یَشتَدُّ حزنُهم و اِن فَرِحُوا؛ انسانهای زاهد، حزن و اندوهشان شدید است؛ گرچه (در ظاهر) خوشحال هستند. (نهج‌البلاغه، خطبة 112)
11. صبر در معصیت و شکر در نعمت: از دیگر صفات زاهدان است که امام علی(ع) فرموده است: الزّاهد فی الدّنیا من لم یغلبِ الحرامُ صبرَهُ و لم یشغَلِ الحلالُ شكرهُ؛ زاهد در دنیا، كسی است كه حرام بر صبر او غالب نشود و در مقابل محرّمات، صبر خویش را از دست ندهد و استفاده از حلال الهی نیز او را از شكر پروردگار باز ندارد. (بحار الانوار، ج 78، ص 37)
12. اجتناب از حرام: شاید سخت‌ترین کار آن است که انسان بتواند از حرام چشم بپوشد در حالی که می‌تواند انجام دهد. در صفات زاهدان، پیامبر(ص) می‌فرماید: أزهدُ الناس من اِجْتَنبَ الحرام؛ زاهدترین مردم، كسی است كه از حرام اجتناب كند.(بحار الانوار، ج 77، ص 112)
13. دارای صفات پیامبران: زهد صفت پیامبران است. رسول خدا – ص – فرمود: ما اتّخذ اللهُ نبیّاً الاّ زاهداً؛ خداوند هیچ بنده‌ای را به پیامبری انتخاب نكرد، مگر اینكه زاهد و بی‌میل نسبت به دنیا بود.(مستدرك الوسائل، ج 2، ص 333)
14. کلید خیر: از نظر آموزه‌های وحیانی هر کسی خیر می‌جوید باید خزائن آن را با کلید زهدورزی باز کند و از همه خیر بهره گیرد. امام صادق – ع – فرموده است: جُعل الخیرُ كلُّه فی بیتٍ و جُعلَ مفتاحُه الزّهدُ فی الدّنیا؛ تمام خوبی‌ها در خانه‌ای قرار داده شده و كلید آن زهد و بی‌رغبتی نسبت به دنیا است.(بحار الانوار، ج 73، ص 52)
15. دستیابی به اساس دین: اساس و بنیاد دین را می‌توان از طریق زهدورزی به دست آورد؛ زیرا امام علی – ع – فرموده است: الزّهدُ اصل الدین؛ زهد، اصل و اساس دین است.(غرر الحكم، ص 275، ح 6046)
16. کلید آخرت و رهایی از دوزخ: همان طوری که گفته شد، کلید هر خیری از جمله بهشت و آخرت در زهدورزی است؛ همچنین از روایات به دست می‌آید که شخص با زهد است که می‌تواند خود را از دوزخ و آتش آن برهاند. امام صادق – ع – ضمن بیان فایده و آثار زهدورزی به تعریف آن نیز پرداخته و می‌فرماید: الزُّهدُ مِفتاحُ الاخرهًْ و البراءهًْ من النّارِ و هوَ تركُكَ كلَّ شئٍ یَشغَلُكَ عن الله من غیرِ تأسُّفٍ علی فَوتِها؛ زهد، كلید آسایش در جهان آخرت و رهایی از آتش جهنم است و زهد عبارت است از اینكه انسان هر چیزی كه او را از یاد پروردگارش باز می‌دارد، كنار بگذارد، بدون اینكه برای از دست دادن آن افسوس بخورد. (بحار الانوار، ج 70، ص 315) در این حدیث امام (ع) به این نکته توجه می‌دهد که زاهد باید از هر چه او را از خدا باز می‌دارد و به خود مشغول می‌دارد، اجتناب کند. همچنین ایشان ناظر به آیه 23 سوره حدید، به مسئله تاسف خوردن نسبت به از دست رفته‌ها توجه می‌دهد که خود بیانگر آن است که شخص تعلق خاطر نسبت به چیزی دارد که نباید داشته باشد.
17. میل به خدا و نیکی‌هایش: زهد، انسان را به سوی خدا و هر چه در نزد اوست متمایل و راغب می‌گرداند. امام علی – ع – فرموده است: اصلُ الزُّهد حُسنُ الرِغبهًْ فیما عِندَ اللهِ؛ اساس زهد به این است كه انسان به نیکویی نسبت به آنچه در نزد خداوند است، میل و رغبت داشته باشد. (غرر الحكم، ص 275، ح 6058)
18. حساب‌گرایی: از آثار زهد آن است که انسان حسابگر می‌شود و هیچ کاری را بدون در نظر گرفتن خدا انجام نمی‌دهد: امام صادق(ع) فرموده است: (الزّاهد) الّذی یترك حلالها مخافهًْ حسابِهِ و یتركُ حرامها مخافهًْ عذابِهِ؛ زاهد، كسی است كه به جهت ترس از حسابرسی پروردگار، از حلال دنیا می‌گذرد و به جهت ترس از عذاب او نزدیك حرام نمی‌شود. (بحار الانوار، ج 70، ص 311) حضرت علی(ع) درباره دنیا می‌فرمایند: «الدنیا حلالها حساب و حرامها عقاب؛ آنچه در این دنیاست یا حرام است که اگر انسان بخواهد مرتکب بشود باید عِقاب الهی را متحمل بشود یا حلال است که باید حساب آن را پس بدهد.(کافی، ج ۲ ص ۴۵۹، ح ۲۳)
19. بی توجهی به مادیات دنیا: امام علی(ع) (به یكی از اصحابشان) فرمود: یا نُوفُ، طوبی للزّاهدین فی الدّنیا الرّاغبین فی الآخرهًْ اولئك قومٌ اتّخذو الأرضَ بساطاً و ترابها فراشاً؛ امام علی(ع) (به یكی از اصحابشان) فرمود:ای نوف، خوشا به حال كسانی كه نسبت به دنیا زهد ورزیده و بی‌میل شدند و رغبت به آخرت دارند، آنان كسانی هستند كه زمین را فرش، خاك آن را بستر و آب آن را شربت گوارا قرار دادند. (بحارالانوار، ج 67، ص 319)
20. تلاش و تکلف بسیار برای آخرت: امام صادق – ع – فرمود: الزّاهد الّذی یختارُ الآخرهًْ علی الدّنیا و الذُّلَّ علی العزِّ و الجهدَ علی الرّاحهًْ و الجوعَ علی الشیَّع؛ انسان زاهد كسی است كه آخرت را بر دنیا برگزیده، خواری را بر عزّت (ظاهری) ترجیح داده، تلاش و كوشش خستگی ناپذیر را بر راحتی و آسایش و گرسنگی را بر سیری مقدّم دانسته است. (بحار الانوار، ج 70، ص 315)
21. معاونت در دینداری: کسی که بخواهد در کار دین خویش موفق باشد باید از زهد به عنوان یاری‌گر بهره گیرد. امام علی – ع – فرموده است: علیك بالزّهدِ فانّهُ عون الدّین؛ بر شما باد به زهد و بی‌رغبتی نسبت به دنیا، بدرستی كه زهد، یاری‌گر و همراه دین است.(غرر الحكم، ص 275، ح 6042)
22. برترین شیوه بندگی خدا: رسول خدا – ص – فرموده است: ما عُبِدَ الله بشئٍ أفضلُ من الزّهد فی الدنیا؛ بندگی و عبادت پروردگار، با چیزی بالاتر و برتر از زهد و بی‌رغبتی نسبت به دنیا، صورت نگرفته است. (مستدرك الوسائل، ج 2، ص 333)
23. صفت متقین : امام علی – ع – فرموده است: الزّهدُ شیمهً المتّقین؛ زهد و بی‌رغبتی به دنیا، خصلت و روش انسانهای با تقوا است. (غررالحكم، ص 275، ح 6034)
24. فروتنی: از آثار زهد فروتنی است. امام علی(ع) فرمود: لا یكونُ زاهداً حتّی یكون متواضعاً؛ هیچ شخصی زاهد نیست مگر اینكه (نسبت به دیگران) متواضع باشد. (بحار الانوار، ج 78، ص 8)
25. تظاهر به تزهد: رسیدن به زهد واقعی نیازمند گذر از مراحلی است که گام نخست آن تظاهر به زهد است. امام علی – ع – فرمود: اوّل الزّهد التّزهّد؛ ابتدا و شروع زُهد و بی‌رغبتی نسبت به دنیا، با تظاهر به زهد محقق می‌شود. (غرر الحكم، ص 275، ح 6055)
26. رویش حکمت: از آثار زهدوروزی رویش حکمت و کسب نورانیت آن است. پیامبر اكرم – ص – فرمود: یا أباذر! ما زَهَد عبدٌ فی الدّنیا الاّ أنبتَ اللهُ الحكمهً فی قلبه و أنطقَ بها لسانهُ و یُبَصِّرُهُ عیوبَ الدّنیا و داءَها و دواءَها؛ای اباذر، هیچ بنده‌ای نسبت به دنیا زهد نورزد، مگر اینكه خداوند حكمت را در قلبش می‌رویاند و به واسطه آن زبانش را به كلمات حكیمانه گویا می‌كند و او را نسبت به عیوب دنیا بصیرت داده، درد و داروی آن را به او می‌شناساند. (بحار الانوار، ج 77، ص 80) همچنین امام علی – ع – فرمود: بالزّهدِ تُثمرُ الحكمهًْ؛ ثمره و نتیجهًْ حكمت با زهد و بی‌رغبتی نسبت به دنیا حاصل می‌شود. (غررالحكم، ص 276، ح 6089)
27. آسایش برتر: برای کسب آسایش برتر در آخرت باید نسبت به دنیا زهد داشت. امام علی(ع) فرمود: الزّهدُ فی الدّنیا الرّاحهً العظمی؛ زهد و بی‌رغبتی نسبت به دنیا، آسایشِ برتر و بزرگتر است.(غررالحكم، ص 276، ح 6077)
28. سعادت: از آثار زهدورزی کسب سعادت دنیا و آخرت است. امام علی(ع) فرمود: أعظَمُ النّاس سعادهً أكثَرُهُم زَهادَهً؛ سعادتمندترین مردم، كسانی هستند كه بیشتر از دیگران نسبت به دنیا زهد می‌ورزند. (غررالحكم، ص 276، ح 6086)
29. برخورداری از رحمت الهی: امام علی – ع – فرمود: اِزهَدْ فی الدّنیا تنزِلْ علیكَ الرّحمهًْ؛ در دنیا زاهد باش تا رحمت پروردگار بر تو نازل شود. (غرر الحكم، ص 276، ح 6084)
30. بی‌نیازی: امام علی – ع – فرمود: لَن یَفتَقِرَ مَنْ زَهَدَ؛ زاهد، هرگز محتاج و فقیر نمی‌شود. (غررالحكم، ص 276، ح 6093)
31. بهشت: امام علی – ع – فرمود: ثمن الجنّهًْ الزّهدُ فی الدّنیا؛ بهای بهشت، زهد در دنیاست.(غررالحكم، ص 276، ح 6090)
32. رهایی از بند نفس و کسب رضایت الهی: امام علی – ع – فرمود: من زَهَدَ فی الدّنیا أعتَقَ نَفْسَهُ و أرضی ربَّهُ؛ كسی كه نسبت به دنیا زهد بورزد، نفس خویش را آزاد كرده و پروردگارش را راضی ساخته است.(غررالحكم، ص 277، ح 6100)
33. راه سلامت: زهد راه سلامت است که انسان باآن به سلامت از دنیا خارج می‌شود. (مریم، آیه 19) امام علی – ع – فرموده است: اَلا و انّ الدّنیا دارٌ لا یُسلَمُ منها الاّ بالزُّهد فیها؛ آگاه باشید كه همانا دنیا خانه‌ای است كه انسان سالم از آن خارج نمی‌شود مگر با زهد و بی‌رغبتی نسبت به دنیا. (غررالحكم، ص 138، ح 2431)
34. پرهیز از خیالبافی: زاهدان انسان‌هایی منطقی و عقلی هستند و از خیالبافی به دور؛ پس هر چه دارند را از خدا می‌دانند و اگر چیزی را بر اثر مصیبتی از دست دادند به حکمت الهی و مصلحت خویش می‌دانند.(حدید، آیات 22 و 23)
35. پرهیز از فخرفروشی: زاهدان اگر دارایی دارند از خدا دانسته و نسبت به آن به دیگران فخر نمی‌فروشند و تفاخر نمی‌ورزند.(همان)
36. بخشندگی و پرهیز از بخل: از دیگر صفات آنان این است که بخشنده بوده و از بخل پرهیز می‌کنند.(حشر، آیه 9)
37. اخلاص کامل: زاهدان انسان‌هایی هستند که در هرکاری با اخلاص کامل وارد می‌شوند و خلوص از همه اعمال ایشان متجلی است.(ص، آیه 46)
راه‌های کسب زهد و عوامل آن
زهدورزی نیازمند زمینه‌هایی است که از آن به عنوان راه‌ها و عوامل زهد یاد می‌شود. از مهم‌ترین این زمینه‌ها و عوامل می‌توان به موارد زیر‌اشاره کرد:
1. ایمان به خدا: ايمان به خداوند، زمينه ساز زهد و بى نيازى و انقطاع از مردم و پیوستن به خدا است.(هود، آیه 51؛ شعراء، آیات 109 و 127)
2. ایمان به تقدیرات الهی: ايمان و اعتقاد به تقدير الهى یعنی نوشته شدن هر چيزى براى انسان از قبل از خلقت، زمينه زهدورزى و عدم شادى بر برخورداريها و عدم ناراحتى در از دست دادن‌ها است.(حدید، آیات 22 و 23)
3. ایمان به پاداش الهی: ايمان به برترى پاداشهاى الهى براى مؤمنان و صاحبان عمل صالح، زمينه ساز زهدورزى آنان است.(هود، آیات 45 و 49 و 51؛ شعراء، آیات 106 و 109 و 127)
4. یادکرد بسیار آخرت: از وصیت‌های امام علی(ع) به فرزندش امام حسن – ع – این است: أكثِر ذكرَ الآخرهً و ما فیها من النّعیم و العذابَ الألیم یُزّهِدُكَ فی الدّنیا و یُصغّرُها عندك؛ بسیار به یاد آخرت و نعمت‌های آن و عذاب دردناكی كه در آن است باش که یادآوری این امور تو را نسبت به دنیا بی‌رغبت نموده و دنیا را در نظر تو كوچك می‌كند.(بحار الانوار، ج 77، ص 224)
5. یقین: ریشه و خاستگاه زهد یقین نسبت به خدا و آخرت و امور دیگر است. امام علی – ع – فرمود: اصل الزُّهدِ الیقینُ؛ ریشه و اساس زهد، یقین است. (غرر الحكم، ص 275، ح 6058)
6. مرگ: یکی از عواملی که در زهدورزی بسیار نقش دارد، مرگ است. در قرآن از مرگ به یقین نیز تعبیر شده است.(حجر، آیه 99) شاید مراد امام علی(ع) نیز از یقین همین مرگ بود که آن را اساس زهد دانسته است. امام كاظم – ع- هنگامی که بر سر قبری حضور یافتند، فرموده است: انّ شیئاً هذا آخِرُهُ لَحَقِیقٌ أن یُزهَدَ فی أوّلِهِ؛ همانا دنیایی كه نهایت و آخرین منزلش این است، پس سزاوار است كه از ابتدا نسبت به آن زهد ورزیده شود.(بحار الانوار، ج 78، ص 320)
7. معرفت: معرفت و شناخت نسبت به حقایق هستی از جمله ارزش دنیا و آخرت موجب می‌شود تا انسان گرایش به زهد نسبت به دنیا پیدا کند. از نظر امام علی(ع) حتی داشتن اندکی از معرفت نیز می‌تواند این زهد را بیافریند. ایشان فرموده است: یسیرُ المعرفهً یوجبُ الزّهد فی الدّنیا؛ داشتن اندکی از معرفت و شناخت، موجب بی‌رغبتی نسبت به دنیا خواهد شد.(غرر الحكم، ص 63، ح 765) آن حضرت(ع) در جایی دیگر می‌فرماید: كیف یزهدُ فی الدّنیا من لا یعرفُ قدر الآخرهًْ؛ چگونه می‌شود كسی كه شناخت و معرفتی نسبت به آخرت ندارد، در مورد دنیا زهد ورزیده و بی‌رغبت باشد. (غرر الحكم، ص 146، ح 2652)
8. مرگ شهوت: انسان باید به گونه‌ای عمل کند که شهوت‌های نفسانی بر روان وی چیره نباشد و به نوعی شهوت در دلش مرده باشد تا بتواند زاهد شود. امام علی – ع – فرموده است: كیف یصل الی حقیقهً الزّهد من لم تمُت شَهوته؛ چگونه می‌شود انسانی كه شهوت (و خواسته‌های نفسانی) را در درون خود از بین نبرده است، به حقیقت زهد دست پیدا كند؟(غرر الحكم، ص 276، ح 6064)
9. بریدن از دنیا: رسول خدا – ص – فرموده است: كیفَ یَعملُ الآخرهًْ من لا ینقطعُ من الدّنیا رغبتهُ؛ چگونه انسانی كه میل و رغبتش به دنیا قطع نشده، برای آخرت خویش كار كند. (بحارالانوار، ج 77، ص 182)
چیستی زهد
زهد در منازل سیر و سلوک به معنای رهایی از رغبت به دنیا و هر چه غیر خدا است. در حقیقت انسان باید نخست هر گونه رنگ تعلق به دنیا را از خود تخلیه کند تا قلب بالجمله و به تمام معنا رنگ خدایی بگیرد. پس رهایی از رغبت منفی گام نخستی است که انسان را برای رغبت مثبت به سوی خدا آماده می‌کند.
از نظر قرآن، کسی می‌تواند در منزل زهد در آید که به مالکیت، ربوبیت خدا، قضا و قدر الهی ایمان داشته باشد و هر چیزی که به او و دیگران می‌رسد را از ناحیه خدا بداند و به داشته‌هایش دل نبندد و نسبت به از دست داده‌ها تاسف نخورد. از این رو امیرمومنان علی(ع) و نیز امام صادق(ع) در تعریف زهد می‌فرمایند: الزُّهْدُ کُلُّهُ بَیْنَ کَلِمَتَیْنِ مِنَ الْقُرْآنِ قَالَ الله سُبْحَانَهُ لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلى ما فاتَکُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ(حدید، آیه 23) وَ مَنْ لَمْ یَأْسَ عَلَى الْمَاضِی وَ لَمْ یَفْرَحْ بِالْآتِی فَقَدْ أَخَذَ الزُّهْدَ بِطَرَفَیْه؛ تمام زهد در دو جمله از قرآن است که می‌فرماید: تا برای آنچه از دست داده‌اید تأسف مخورید و به آنچه به شما داده است، سرمست و فرحناک مباشید؛ و هر کس بر رفته‌ها تأسف نخورد و به آنچه می‌آید سرمست و فرحناک نشود، زهد را تمام و کمال به دست آورده است.»(نهج‌البلاغه ، فیض‌الاسلام، حکمت ۴۳۱؛ تفسير قمى، ج 2، ص 146؛ بحارالانوار، ج 70، ص 52)
از این مطلب دانسته می‌شود که زهد، نداشتن و مالک نبودن چیزی نیست، بلکه معنای زهد آن است که چیزی مالک قلب او نشود، بلکه خدا را مالک قلب خود دانسته و آن را عرش الهی قرار دهد: قَلْبُ الْمُؤْمِنِ عَرْشُ الرَّحْمَنِ.(بحارالأنوار، ج55، ص39) و بگذارد تا خدا با تمام صفات خویش در آن تجلی کند؛ زیرا هیچ یک از آیات الهی از این ظرفیت و سعه وجودی برخوردار نیست تا خدا به تمام در آن تجلی کند و تنها این قلب مومن است که چنین سعه وجودی را دارا است و می‌تواند آینه تمام نمای صفات الهی باشد، چنانکه در حدیث قدسی آمده است: لَا یَسَعُنِي أرْضِي وَلا سَمائِي وَلکِن یَسَعُنِي قَلْبُ عَبْدِيَ الْمُؤْمِنِ.(عوالي‌اللآلي، ج4 ، ص 7)
زهد آن نیست که تو صاحب چیزی نشوی
زهد آن است که چیزی نشود صاحب تو
معنا و مفهوم زهد عرفانی
چنانکه گفته شد زهد در لغت ضدّ رغبت و حرص بر دنيا است(لسان العرب، ج 6 ، ص 97، «زهد».) واژه زهد در قرآن به کار نرفته است؛ اما عباراتی در قرآن به کار رفته که دلالت بر مفهوم زهد دارد و در روایات معصومان (ع) این آیات به معنای زهد معنا شده است. چنانکه امیرمومنان(ع) آیه 23 سوره حدید را به معنای زهد گرفته است و همچنین پيامبر اکرم صلى الله عليه وآله فرمود: قول الله تعالى «ليبلوكم ايّكم احسن عملاً»؛ يعنى كدام‌يك از شما در دنيا زاهدتر است.(مكارم‌الاخلاق، ص 447؛ بحارالانوار، ج 74، ص 93، ح 1)
در اصطلاح اخلاقی و عرفانی، زهد به معنای پشت كردن به دنيا و روى آوردن به آخرت، بلكه قطع نظر كردن از غير خدا و رو آوردن به خدا است که اين بالاترين درجات زهد است.(معراج السّعاده، ص 335؛ التّحقيق، ج 4، ص 311، «زهد».)
خواجه عبدالله انصاری در تعریف زهد از منظر عرفان می‌نویسد: الزهد إسقاط الرغبه عن الشیء بالکلّیّه؛ زهد آن است که شما به‌طورکلی میل و رغبتت را از هر چه غیر خداست ساقط کرده و فقط دل را به خدا بدهی.(منازل السائرین، منزل 16)
بوعلى سینا در تعریف زاهد می‌نویسد: آن كه از تنعم دنیا رو گردانده، زاهد است.(الاشارات، نمط نهم، فصل مقالات العارفین)
باید دانست که در مکتب قرآنی، زهد، دست کشیدن از دنیا نیست، بلکه پر نکشیدن دل به سوى دنیاست. اى بسا فقیر، راغب به دنیا و چه‌بسا غنىّ، زاهد از دنیا باشد. پس شاخص زهد و بی‌رغبتى به دنیا این است که بود و نبود آن، در روح شخص اثر نگذارد و آن را متلاطم نکند؛ چنانکه از آیه 23 سوره حدید و تفسیر معصوم(ع) بر می‌آید. از این رو در روایات زهد به معنای بی‌رغبتی به دنیا و گرایش به آن است، به طوری که بی‌رغبتی به دنیا او را به تقوای الهی و ورع در مرتبه بالاتر سوق دهد و از هر گونه حرام و گناه باز دارد. امام حسن مجتبی – ع – فرمود: (الزُّهدُ) الرّغبهً فی التّقوی و الزّهادهً فی الدّنیا؛ زهد، میل به تقوی و پرهیزکاری و بی‌رغبتی نسبت به دنیا است.(تحف العقول، ص 254)
رسول خدا – ص – فرمود: الزُّهدُ فی الدّنیا قصرُ الأمل و شكرُ كلِّ نعمهًٍْ و الورعُ عن كلّ ما حرَّم الله؛ زهد در دنیا عبارت است از: كوتاه کردن آرزو، شكر همه نعمت‌ها و ورع و اجتناب از هر چه که خداوند آن را حرام کرده است. (بحارالانوار، ج 77، ص 161)
از روایات به دست می‌آید که عدم بهره‌گیری از طیبات و نعمت‌های الهی به معنای زهد نیست؛ بلکه چنانکه خدا در قرآن فرموده است مومنان باید از نعمت‌های طیب دنیا استفاده کنند، ولی اجازه ندهند که قلب بدان تعلق خاطر پیدا کند: اى پيامبر بگو: زینت‌ها و زيورهايى را كه خدا براى بندگانش پديد آورده و نيز روزي‌هاى طیب و پاكيزه را چه كسى حرام گردانيده است؟! بگو: اين نعمت‌ها در زندگى دنيا براى كسانى است كه ايمان آورده‌اند؛ و روز قيامت نيز خاص آنان است. ما اين گونه، آيات خود را براى گروهى كه مىدانند به‌روشنى بيان مى‌كنيم.(اعراف، آیه 32)
از این رو رسول خدا – ص – نسبت به ریاضت غیرشرعی و حرام کردن حلال خدا هشدار داده و فرموده است: الزّهدُ لیس بتحریم الحلال و لكن أن یكونَ بما فی یدی الله أوثق منهُ بما فی یده؛ زهد، این نیست كه انسان حلالِ خدا را بر خود حرام كند، بلكه زهد این است كه انسان به آنچه در دست خداست اعتماد و اطمینان بیشتری داشته باشد تا به آنچه در دست خود و در سیطره قدرت محدود بشری است. (بحارالانوار، ج 74، ص 172)
خصوصیات زاهدان و آثار زهدورزی
کسی که نسبت به دنیا رغبت و دلبستگی ندارد و با آنکه از آن استفاده می‌کند نسبت به داشته‌ها و از دست رفته‌ها با فرحناکی و افسوس نمی‌نگرد، دارای ویژگی‌ها و خصوصیاتی می‌شود که آثار و برکات آن در زندگی دنیوی و اخروی پدیدار می‌شود. در آیات و روایات به این خصوصیات زاهدان و آثار زهدورزی اشاره شده است. از مهم‌ترین ویژگی‌های زاهدان و آثار زهد می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. ترک افسوس : براساس تفسیر امام علی(ع) از آیه 23 سوره حدید که آن را به زهد معنا کرده باید گفت افسوس نخوردن بر از دست داده‌ها، از اوصاف زاهدان است.
2. ايثارگرى: ايثارگرى و ترجيح ديگران بر خويشتن، در عين نيازمندى، از اوصاف زاهدان است.(حشر، آیه 9)
3. ترك فرحناکی: ترك شادى مستانه که از آن به فرح یاد شده به هنگام بهره‌مندي‌ها و به دست آوردن مواهب دنيوى و عدم فخرفروشى به داده‌هاى الهى، از اوصاف زاهدان است.(حدید، آیه 23)
4. صبر: صبر و شكيبايى، از اوصاف زاهدان مؤمن و داراى عمل صالح است.(قصص، آیات 79 و 80)
5. عفّت: عفّت نفس و اجتناب از اظهار فقر و مسكنت در عين نيازمندى، از اوصاف زاهدان است.(بقره، آیه 273)
6. مزد نخواستن: مزد نخواستن براى اجراى رسالت و هدايت مردم و تبلیغ همانند پيامبران از نشانه‌های زهدورزی است.(انعام، آیه 90؛ هود، آیات 25 و 29 و 51؛ یوسف، آیه 104)
7. محبّت به مهاجران: محبّت و دوستى نسبت به مهاجران، از نشانه‌هاى زهد مومنان است.(حشر، آیه 29)
8. هدايت: هدايت خاص الهی و بهره‌مندی از رستگارى، از اوصاف زاهدان است.(یس، آیه 21)
9. آخرت‌گرایی در دنیا: امام علی – ع – در وصف زاهدان فرموده است: كانوا قوماً من أهل الدّنیا و لیسُوا من أهلها فكانوا فیها كَمَنْ لیس منها، عملوا فیها بما یبصرون؛ گروهی هستند كه گرچه (در ظاهر) اهل دنیا هستند، ولی (در باطن) از اهل دنیا نیستند، در دنیا هستند مانند كسی كه در آن نیست، عمل آنها در دنیا به آن چیزی است كه بعد از مرگ می‌بینند و برای دفع عذاب خدا از خود، شتابان به وظائف خود عمل می‌كنند. (بحار الانوار، ج 67، ص 320)
10. دل‌های گریان و چهره‌های خندان: از دیگر صفات زاهدان واقعی است. امام علی – ع- فرمودند: انّ الزّاهدین تبكی قلوبُهُم و إن ضحِكُوا؛ انسانهای زاهد گرچه (در ظاهر) خندان و متبسّم هستند، لكن قلب‌های آنها گریان است. (نهج‌البلاغه، خطبة 112) و نیز امام علی – ع – فرمود: انّ الزّاهدین… یَشتَدُّ حزنُهم و اِن فَرِحُوا؛ انسانهای زاهد، حزن و اندوهشان شدید است؛ گرچه (در ظاهر) خوشحال هستند. (نهج‌البلاغه، خطبة 112)
11. صبر در معصیت و شکر در نعمت: از دیگر صفات زاهدان است که امام علی(ع) فرموده است: الزّاهد فی الدّنیا من لم یغلبِ الحرامُ صبرَهُ و لم یشغَلِ الحلالُ شكرهُ؛ زاهد در دنیا، كسی است كه حرام بر صبر او غالب نشود و در مقابل محرّمات، صبر خویش را از دست ندهد و استفاده از حلال الهی نیز او را از شكر پروردگار باز ندارد. (بحار الانوار، ج 78، ص 37)
12. اجتناب از حرام: شاید سخت‌ترین کار آن است که انسان بتواند از حرام چشم بپوشد در حالی که می‌تواند انجام دهد. در صفات زاهدان، پیامبر(ص) می‌فرماید: أزهدُ الناس من اِجْتَنبَ الحرام؛ زاهدترین مردم، كسی است كه از حرام اجتناب كند.(بحار الانوار، ج 77، ص 112)
13. دارای صفات پیامبران: زهد صفت پیامبران است. رسول خدا – ص – فرمود: ما اتّخذ اللهُ نبیّاً الاّ زاهداً؛ خداوند هیچ بنده‌ای را به پیامبری انتخاب نكرد، مگر اینكه زاهد و بی‌میل نسبت به دنیا بود.(مستدرك الوسائل، ج 2، ص 333)
14. کلید خیر: از نظر آموزه‌های وحیانی هر کسی خیر می‌جوید باید خزائن آن را با کلید زهدورزی باز کند و از همه خیر بهره گیرد. امام صادق – ع – فرموده است: جُعل الخیرُ كلُّه فی بیتٍ و جُعلَ مفتاحُه الزّهدُ فی الدّنیا؛ تمام خوبی‌ها در خانه‌ای قرار داده شده و كلید آن زهد و بی‌رغبتی نسبت به دنیا است.(بحار الانوار، ج 73، ص 52)
15. دستیابی به اساس دین: اساس و بنیاد دین را می‌توان از طریق زهدورزی به دست آورد؛ زیرا امام علی – ع – فرموده است: الزّهدُ اصل الدین؛ زهد، اصل و اساس دین است.(غرر الحكم، ص 275، ح 6046)
16. کلید آخرت و رهایی از دوزخ: همان طوری که گفته شد، کلید هر خیری از جمله بهشت و آخرت در زهدورزی است؛ همچنین از روایات به دست می‌آید که شخص با زهد است که می‌تواند خود را از دوزخ و آتش آن برهاند. امام صادق – ع – ضمن بیان فایده و آثار زهدورزی به تعریف آن نیز پرداخته و می‌فرماید: الزُّهدُ مِفتاحُ الاخرهًْ و البراءهًْ من النّارِ و هوَ تركُكَ كلَّ شئٍ یَشغَلُكَ عن الله من غیرِ تأسُّفٍ علی فَوتِها؛ زهد، كلید آسایش در جهان آخرت و رهایی از آتش جهنم است و زهد عبارت است از اینكه انسان هر چیزی كه او را از یاد پروردگارش باز می‌دارد، كنار بگذارد، بدون اینكه برای از دست دادن آن افسوس بخورد. (بحار الانوار، ج 70، ص 315) در این حدیث امام (ع) به این نکته توجه می‌دهد که زاهد باید از هر چه او را از خدا باز می‌دارد و به خود مشغول می‌دارد، اجتناب کند. همچنین ایشان ناظر به آیه 23 سوره حدید، به مسئله تاسف خوردن نسبت به از دست رفته‌ها توجه می‌دهد که خود بیانگر آن است که شخص تعلق خاطر نسبت به چیزی دارد که نباید داشته باشد.
17. میل به خدا و نیکی‌هایش: زهد، انسان را به سوی خدا و هر چه در نزد اوست متمایل و راغب می‌گرداند. امام علی – ع – فرموده است: اصلُ الزُّهد حُسنُ الرِغبهًْ فیما عِندَ اللهِ؛ اساس زهد به این است كه انسان به نیکویی نسبت به آنچه در نزد خداوند است، میل و رغبت داشته باشد. (غرر الحكم، ص 275، ح 6058)
18. حساب‌گرایی: از آثار زهد آن است که انسان حسابگر می‌شود و هیچ کاری را بدون در نظر گرفتن خدا انجام نمی‌دهد: امام صادق(ع) فرموده است: (الزّاهد) الّذی یترك حلالها مخافهًْ حسابِهِ و یتركُ حرامها مخافهًْ عذابِهِ؛ زاهد، كسی است كه به جهت ترس از حسابرسی پروردگار، از حلال دنیا می‌گذرد و به جهت ترس از عذاب او نزدیك حرام نمی‌شود. (بحار الانوار، ج 70، ص 311) حضرت علی(ع) درباره دنیا می‌فرمایند: «الدنیا حلالها حساب و حرامها عقاب؛ آنچه در این دنیاست یا حرام است که اگر انسان بخواهد مرتکب بشود باید عِقاب الهی را متحمل بشود یا حلال است که باید حساب آن را پس بدهد.(کافی، ج ۲ ص ۴۵۹، ح ۲۳)
19. بی توجهی به مادیات دنیا: امام علی(ع) (به یكی از اصحابشان) فرمود: یا نُوفُ، طوبی للزّاهدین فی الدّنیا الرّاغبین فی الآخرهًْ اولئك قومٌ اتّخذو الأرضَ بساطاً و ترابها فراشاً؛ امام علی(ع) (به یكی از اصحابشان) فرمود:ای نوف، خوشا به حال كسانی كه نسبت به دنیا زهد ورزیده و بی‌میل شدند و رغبت به آخرت دارند، آنان كسانی هستند كه زمین را فرش، خاك آن را بستر و آب آن را شربت گوارا قرار دادند. (بحارالانوار، ج 67، ص 319)
20. تلاش و تکلف بسیار برای آخرت: امام صادق – ع – فرمود: الزّاهد الّذی یختارُ الآخرهًْ علی الدّنیا و الذُّلَّ علی العزِّ و الجهدَ علی الرّاحهًْ و الجوعَ علی الشیَّع؛ انسان زاهد كسی است كه آخرت را بر دنیا برگزیده، خواری را بر عزّت (ظاهری) ترجیح داده، تلاش و كوشش خستگی ناپذیر را بر راحتی و آسایش و گرسنگی را بر سیری مقدّم دانسته است. (بحار الانوار، ج 70، ص 315)
21. معاونت در دینداری: کسی که بخواهد در کار دین خویش موفق باشد باید از زهد به عنوان یاری‌گر بهره گیرد. امام علی – ع – فرموده است: علیك بالزّهدِ فانّهُ عون الدّین؛ بر شما باد به زهد و بی‌رغبتی نسبت به دنیا، بدرستی كه زهد، یاری‌گر و همراه دین است.(غرر الحكم، ص 275، ح 6042)
22. برترین شیوه بندگی خدا: رسول خدا – ص – فرموده است: ما عُبِدَ الله بشئٍ أفضلُ من الزّهد فی الدنیا؛ بندگی و عبادت پروردگار، با چیزی بالاتر و برتر از زهد و بی‌رغبتی نسبت به دنیا، صورت نگرفته است. (مستدرك الوسائل، ج 2، ص 333)
23. صفت متقین : امام علی – ع – فرموده است: الزّهدُ شیمهً المتّقین؛ زهد و بی‌رغبتی به دنیا، خصلت و روش انسانهای با تقوا است. (غررالحكم، ص 275، ح 6034)
24. فروتنی: از آثار زهد فروتنی است. امام علی(ع) فرمود: لا یكونُ زاهداً حتّی یكون متواضعاً؛ هیچ شخصی زاهد نیست مگر اینكه (نسبت به دیگران) متواضع باشد. (بحار الانوار، ج 78، ص 8)
25. تظاهر به تزهد: رسیدن به زهد واقعی نیازمند گذر از مراحلی است که گام نخست آن تظاهر به زهد است. امام علی – ع – فرمود: اوّل الزّهد التّزهّد؛ ابتدا و شروع زُهد و بی‌رغبتی نسبت به دنیا، با تظاهر به زهد محقق می‌شود. (غرر الحكم، ص 275، ح 6055)
26. رویش حکمت: از آثار زهدوروزی رویش حکمت و کسب نورانیت آن است. پیامبر اكرم – ص – فرمود: یا أباذر! ما زَهَد عبدٌ فی الدّنیا الاّ أنبتَ اللهُ الحكمهً فی قلبه و أنطقَ بها لسانهُ و یُبَصِّرُهُ عیوبَ الدّنیا و داءَها و دواءَها؛ای اباذر، هیچ بنده‌ای نسبت به دنیا زهد نورزد، مگر اینكه خداوند حكمت را در قلبش می‌رویاند و به واسطه آن زبانش را به كلمات حكیمانه گویا می‌كند و او را نسبت به عیوب دنیا بصیرت داده، درد و داروی آن را به او می‌شناساند. (بحار الانوار، ج 77، ص 80) همچنین امام علی – ع – فرمود: بالزّهدِ تُثمرُ الحكمهًْ؛ ثمره و نتیجهًْ حكمت با زهد و بی‌رغبتی نسبت به دنیا حاصل می‌شود. (غررالحكم، ص 276، ح 6089)
27. آسایش برتر: برای کسب آسایش برتر در آخرت باید نسبت به دنیا زهد داشت. امام علی(ع) فرمود: الزّهدُ فی الدّنیا الرّاحهً العظمی؛ زهد و بی‌رغبتی نسبت به دنیا، آسایشِ برتر و بزرگتر است.(غررالحكم، ص 276، ح 6077)
28. سعادت: از آثار زهدورزی کسب سعادت دنیا و آخرت است. امام علی(ع) فرمود: أعظَمُ النّاس سعادهً أكثَرُهُم زَهادَهً؛ سعادتمندترین مردم، كسانی هستند كه بیشتر از دیگران نسبت به دنیا زهد می‌ورزند. (غررالحكم، ص 276، ح 6086)
29. برخورداری از رحمت الهی: امام علی – ع – فرمود: اِزهَدْ فی الدّنیا تنزِلْ علیكَ الرّحمهًْ؛ در دنیا زاهد باش تا رحمت پروردگار بر تو نازل شود. (غرر الحكم، ص 276، ح 6084)
30. بی‌نیازی: امام علی – ع – فرمود: لَن یَفتَقِرَ مَنْ زَهَدَ؛ زاهد، هرگز محتاج و فقیر نمی‌شود. (غررالحكم، ص 276، ح 6093)
31. بهشت: امام علی – ع – فرمود: ثمن الجنّهًْ الزّهدُ فی الدّنیا؛ بهای بهشت، زهد در دنیاست.(غررالحكم، ص 276، ح 6090)
32. رهایی از بند نفس و کسب رضایت الهی: امام علی – ع – فرمود: من زَهَدَ فی الدّنیا أعتَقَ نَفْسَهُ و أرضی ربَّهُ؛ كسی كه نسبت به دنیا زهد بورزد، نفس خویش را آزاد كرده و پروردگارش را راضی ساخته است.(غررالحكم، ص 277، ح 6100)
33. راه سلامت: زهد راه سلامت است که انسان باآن به سلامت از دنیا خارج می‌شود. (مریم، آیه 19) امام علی – ع – فرموده است: اَلا و انّ الدّنیا دارٌ لا یُسلَمُ منها الاّ بالزُّهد فیها؛ آگاه باشید كه همانا دنیا خانه‌ای است كه انسان سالم از آن خارج نمی‌شود مگر با زهد و بی‌رغبتی نسبت به دنیا. (غررالحكم، ص 138، ح 2431)
34. پرهیز از خیالبافی: زاهدان انسان‌هایی منطقی و عقلی هستند و از خیالبافی به دور؛ پس هر چه دارند را از خدا می‌دانند و اگر چیزی را بر اثر مصیبتی از دست دادند به حکمت الهی و مصلحت خویش می‌دانند.(حدید، آیات 22 و 23)
35. پرهیز از فخرفروشی: زاهدان اگر دارایی دارند از خدا دانسته و نسبت به آن به دیگران فخر نمی‌فروشند و تفاخر نمی‌ورزند.(همان)
36. بخشندگی و پرهیز از بخل: از دیگر صفات آنان این است که بخشنده بوده و از بخل پرهیز می‌کنند.(حشر، آیه 9)
37. اخلاص کامل: زاهدان انسان‌هایی هستند که در هرکاری با اخلاص کامل وارد می‌شوند و خلوص از همه اعمال ایشان متجلی است.(ص، آیه 46)
راه‌های کسب زهد و عوامل آن
زهدورزی نیازمند زمینه‌هایی است که از آن به عنوان راه‌ها و عوامل زهد یاد می‌شود. از مهم‌ترین این زمینه‌ها و عوامل می‌توان به موارد زیر‌اشاره کرد:
1. ایمان به خدا: ايمان به خداوند، زمينه ساز زهد و بى نيازى و انقطاع از مردم و پیوستن به خدا است.(هود، آیه 51؛ شعراء، آیات 109 و 127)
2. ایمان به تقدیرات الهی: ايمان و اعتقاد به تقدير الهى یعنی نوشته شدن هر چيزى براى انسان از قبل از خلقت، زمينه زهدورزى و عدم شادى بر برخورداريها و عدم ناراحتى در از دست دادن‌ها است.(حدید، آیات 22 و 23)
3. ایمان به پاداش الهی: ايمان به برترى پاداشهاى الهى براى مؤمنان و صاحبان عمل صالح، زمينه ساز زهدورزى آنان است.(هود، آیات 45 و 49 و 51؛ شعراء، آیات 106 و 109 و 127)
4. یادکرد بسیار آخرت: از وصیت‌های امام علی(ع) به فرزندش امام حسن – ع – این است: أكثِر ذكرَ الآخرهً و ما فیها من النّعیم و العذابَ الألیم یُزّهِدُكَ فی الدّنیا و یُصغّرُها عندك؛ بسیار به یاد آخرت و نعمت‌های آن و عذاب دردناكی كه در آن است باش که یادآوری این امور تو را نسبت به دنیا بی‌رغبت نموده و دنیا را در نظر تو كوچك می‌كند.(بحار الانوار، ج 77، ص 224)
5. یقین: ریشه و خاستگاه زهد یقین نسبت به خدا و آخرت و امور دیگر است. امام علی – ع – فرمود: اصل الزُّهدِ الیقینُ؛ ریشه و اساس زهد، یقین است. (غرر الحكم، ص 275، ح 6058)
6. مرگ: یکی از عواملی که در زهدورزی بسیار نقش دارد، مرگ است. در قرآن از مرگ به یقین نیز تعبیر شده است.(حجر، آیه 99) شاید مراد امام علی(ع) نیز از یقین همین مرگ بود که آن را اساس زهد دانسته است. امام كاظم – ع- هنگامی که بر سر قبری حضور یافتند، فرموده است: انّ شیئاً هذا آخِرُهُ لَحَقِیقٌ أن یُزهَدَ فی أوّلِهِ؛ همانا دنیایی كه نهایت و آخرین منزلش این است، پس سزاوار است كه از ابتدا نسبت به آن زهد ورزیده شود.(بحار الانوار، ج 78، ص 320)
7. معرفت: معرفت و شناخت نسبت به حقایق هستی از جمله ارزش دنیا و آخرت موجب می‌شود تا انسان گرایش به زهد نسبت به دنیا پیدا کند. از نظر امام علی(ع) حتی داشتن اندکی از معرفت نیز می‌تواند این زهد را بیافریند. ایشان فرموده است: یسیرُ المعرفهً یوجبُ الزّهد فی الدّنیا؛ داشتن اندکی از معرفت و شناخت، موجب بی‌رغبتی نسبت به دنیا خواهد شد.(غرر الحكم، ص 63، ح 765) آن حضرت(ع) در جایی دیگر می‌فرماید: كیف یزهدُ فی الدّنیا من لا یعرفُ قدر الآخرهًْ؛ چگونه می‌شود كسی كه شناخت و معرفتی نسبت به آخرت ندارد، در مورد دنیا زهد ورزیده و بی‌رغبت باشد. (غرر الحكم، ص 146، ح 2652)
8. مرگ شهوت: انسان باید به گونه‌ای عمل کند که شهوت‌های نفسانی بر روان وی چیره نباشد و به نوعی شهوت در دلش مرده باشد تا بتواند زاهد شود. امام علی – ع – فرموده است: كیف یصل الی حقیقهً الزّهد من لم تمُت شَهوته؛ چگونه می‌شود انسانی كه شهوت (و خواسته‌های نفسانی) را در درون خود از بین نبرده است، به حقیقت زهد دست پیدا كند؟(غرر الحكم، ص 276، ح 6064)
9. بریدن از دنیا: رسول خدا – ص – فرموده است: كیفَ یَعملُ الآخرهًْ من لا ینقطعُ من الدّنیا رغبتهُ؛ چگونه انسانی كه میل و رغبتش به دنیا قطع نشده، برای آخرت خویش كار كند. (بحارالانوار، ج 77، ص 182)
