اقتصاد ربوی علیه اقتصاد مقاومتی

بسم الله الرحمن الرحیم

اقتصاد مقاومتی، اقتصادی قائم به ذات خود، مقاوم در برابر فشارهای داخلی و خارجی، مانا و پویا، متغیر ثابت، عامل پیشرفت و توسعه متوازن و فراگیر است؛ چنین اقتصادی اگر بخواهد شکل گیرد یا به حیات خود ادامه دهد باید ملزومات و مقتضیات آن فراهم آمده و موانعش برطرف شود. یکی از مهم ترین و اصلی ترین موانع اقتصاد مقاومتی، اقتصاد ربوی است. نویسنده با مراجعه به آموزه های قرآنی درباره نقش منفی اقتصاد ربوی در اقتصاد مقاومتی سخن به میان آورده که با هم آن را از نظر می گذرانیم.

بسترهای آلوده و دست های ناپاک

اگر بخواهد آب چشمه های زلال، صاف و روشن، به همان حال در دسترس مصرف کنندگان قرار گیرد، باید در بستری صاف و تمیز جاری شود و یا در بطری و ظرف های تمیز قرار گیرد؛ اگر لوله ، کانال و ظرفی که این آب را به دست مصرف کنندگان می رساند آلوده ، کثیف و میکروبی باشد، بهترین، زلاترین ، شفاف ترین و پاک ترین آب نیز آلوده و غیر قابل مصرف خواهد شد.

از نظر آموزه های وحیانی اسلام، اقتصاد ربوی، همان بستر آلوده و ناپاکی است که رزق و روزی پاک و طیب الهی را به ناپاک ترین و آلوده ترین روزی تبدیل می کند، به طوری که اقتصاد این مایه قوام جامعه (نساء، آیه 5) را تبدیل به مایه نکبت و نقمت جامعه می کند.

فعالیت های اقتصادی دارای ابعاد و زوایای گوناگونی است که به حوزه های تولید، توزیع و مصرف باز می گردد. هر یک از این فعالیت ها باید به درستی انجام گیرد تا بتوان از یک اقتصاد سالم و سازنده سخن گفت. یکی از مهم ترین سه گانه در حوزه فعالیت های اقتصادی، حوزه توزیع ثروت و کالا است که به یک معنا فعالیت خدماتی شمرده می شود. فعالیت توزیع اقتصادی به یک معنا همانند شریان ها و رگ های حیاتی عمل می کنند. این فعالیت های اقتصادی کمک می کند تا ثروت و یا کالا به درستی در همه جامعه به جریان در آید و نیازهای هر یک از افراد جامعه به عنوان سلول های حیاتی از آن برخوردار گردد. اگر این شریان های حیاتی آلوده و ناپاک باشد، همه ثروت و کالایی که در این چرخه انتقالی قرار می گیرد، آلوده و ناپاک می شود. این گونه است که بهترین کالا و پاک ترین ثروت، در چرخه جا به جایی و انتقال به آلوده ترین کالا و ناپاک ترین ثروت تبدیل می شود و به جای آن که موجب حیات سالم افراد جامعه شود موجبات بیماری و مرگ آنان را فراهم می آورد.

از نظر قرآن، فعالیت های اقتصادی ربوی در حکم همین شریان های ناپاک و آلوده ای هستند که اقتصاد جامعه را آلوده و افراد آن را به مرگ و تباهی سوق می دهند. از این روست که هر گونه فعالیت اقتصادی ربوی به عنوان یک فعالیت بیماری زا و آلوده کننده و ویروسی و میکروب زا شناخته و با آن به شدت مقابله و مبارزه می شود و عاملین و فعالین در عرصه فعالیت های ربوی به عنوان کسانی که به طوری علنی و رسمی به جنگ خدا رفته و اعلان جنگ نموده، شناخته و معرفی می شوند.(بقره، آیه 279)

پس اگر ما بخواهیم از نعمت و ثروت و رزق پاک و طیب الهی هم چنان برخوردار شده و از آن برای افزایش تولید و بهره مند از برکات الهی شویم، باید بسترهای انتقال و جابه جایی این ثروت را از هر گونه ناپاکی و آلودگی ربوی پاک ساخته و دست های فعالین اقتصادی را از این آلودگی طاهر و مطهر سازیم؛ زیرا با دست ها و بسترهای ناپاک و آلوده نمی توان سخن از اقتصاد پاک و اقتصاد سالم مقاومتی داشت که بتواند هم بر پاهای خود بیایستد و هم بتواند در برابر فشارهای گوناگون داخلی و خارجی از تحریم ها و دشمنی ها مقاومت نماید.

این در حالی است که خداوند بارها در قرآن به این نکته توجه داده که عامل رشد و شکوفایی و نزول برکات آسمانی ، چیزی جز پاکی و طهارتی نیست که با ایمان و تقوا به دست می آید.(اعراف، آیه 96؛ طلاق، آیات 2 و 3؛ نحل، آیه 112؛ سباء، آیات 14 تا 16 و آیات دیگر)

نظام ربوی، مانع اقتصاد مقاومتی

در جهان امروز، بانک به گونه ای عمل می کنند که می تواند گفت شریان های اقتصادی جامعه را در اختیار دارند. اگر نظام بانکی، ربوی باشد، می بایست گفت که تمام اقتصاد آلوده به چیزی است که نه تنها جنگ با خدا و پیامبرش دانسته شده است(بقره، آیه 279)، بلکه همه طیبات رزق و روزی مردم را ناپاک و خبیث می سازد و مانع جدی بر سر راه اقتصاد سالمی می شود که رشد و شکوفایی و پیشرفت جامعه به آن وابسته است.

واژه ربا به معنای بلندی است. در آیه 265 سوره بقره واژه «ربوة» به معنای زمين بلند و «تپّه» به کار رفته است. از آن جایی که در معاملات ربوی اگر خرواری از گندم داده می شد، به شکل برآمده و بلندتر از آن در کیل و پیمانه، چیزی به عنوان زیاده داده می شد، به این نوع معاملات ربا می گویند؛ زیرا بلندتر از اصل، میزانی از گندم و جو و خرما و مانند آن بازگردانده می شد و به یک معنا پیمانه سرریز می شد. از همین رو به معنای مجاز به هر زیادی، ربا اطلاق می شود.

البته از نظر قرآن، ربای واقعی این گونه رخ نمی دهد؛ زیرا رباخواری و زیاده طلبی موجب می شود تا نظام اقتصادی سست بنیاد شده و رشد و شکوفایی واقعی در آن رخ ندهد. از این روست که باید رباخواری را همان نزول خواری دانست که این زیادی خواهی در اصل سرمایه رباخوار تاثیرمنفی گذاشته و سرمایه اش را نازل کرده و کاهش می دهد.

از نظر قرآن، ربای واقعی در انفاق و صدقات است که به ظاهر مالی از دست می رود، ولی به برکت الهی همان اصل سرمایه رشد و زیادتی می کند که چشم پرکن است؛ زیرا خداوند در آیه 265 سوره بقره درباره این افزایش برکتی سرمایه در صورت انفاق بخشی از آن می فرماید: و مَثَل صدقات‏ كسانى كه اموال خويش را براى طلب خشنودى خدا و استوارى روحشان انفاق مى‏كنند، همچون مَثَلِ باغى است كه بر فراز پشته‏اى قرار دارد كه اگر رگبارى بر آن برسد، دو چندان محصول برآورد، و اگر رگبارى هم بر آن نرسد، بارانِ ريزى براى آن بس است‏، و خداوند به آنچه انجام مى‏دهيد بيناست.

به هر حال، رباخواری به هر شکلی نه تنها موجب افزایش ثروت جامعه نمی شود، بلکه بستر تباهی اقتصاد سالم و رشد و شکوفایی آن است. بر اساس اصطلاحات فقه اسلامی(جواهرالكلام، ج 23، ص 334) رباخواری دو گونه است: 1. رباى معاملى همچون فروختن دو جنس مشابه هم به يكديگر، به شرط آنكه مكيل و يا موزون باشد و درخواست زياده شود؛ 2. رباى قرضى به معناى قرض دادن، به شرط زياده، هر چند مكيل و يا موزون نباشد، مثل آنكه يك درهم قرض بدهد و شرط كند كه دو درهم بگيرد.( التّبيان، ج 2، ص 359؛ جواهرالكلام، ج 23، ص 334)

با نگاهی به آثار رباخواری می توان دریافت که چگونه می تواند اقتصاد ربوی به عنوان مانع جدی بر سر راه اقتصاد مقاومتی باشد. خداوند برای رباخواری آثار چندی را بیان کرده که شامل موارد زیر است:

1. بى بركتى: از نظر قرآن، رباخوارى، موجب بى بركتى مال رباخوار خواهد شد. پس اگر جامعه اسلامی در نظام بانکی خود از نظام ربوی سود برد، همه اموالی که در این چرخه و بستر در حرکت خواهد افتاد، آلوده شده و برکت خود را از دست می دهد و به جای آن که فعالیت اقتصادی موجب شکوفایی و رشد و بستری برای کمال یابی باشد، بستری برای فروپاشی اقتصاد و اخلاق جامعه خواهد شد که در ادامه به آن نیز پرداخته خواهد شد؛ زیرا خداوند در مال ربوی و آن چه در نظام بانکی ربوی در جریان است، برکتی قرار نمی دهد و آن را نیست و تباه می سازد.(بقره؛ آیه 276؛ روم، آیه 30)
2. تحريم حلال: رباخوارى، موجب خشم الهی می شود و خداوند برای تنبیه و مجازات رباخواران و جامعه ربوی برخی به تحريم برخى از حلالها خواهد پرداخت. این تحریم حلال در جامعه یهودی به شکل تشریعی بوده است(نساء، آیات 160 و 161) ولی در جوامع دیگر شاید به شکل دیگر یعنی تکوینی نمود پیدا کند. بنابراین، جامعه باید مواظب باشد که اگر رباخواری در آن نهادینه شود، حلال از دست برود و دسترسی مردم به حلال سخت یا ناشدنی باشد.
3. عدم اعتدال و تعادل روانی و شخصیتی: رباخوارى، موجب عدم تعادل شخصیتی و روانی افراد جامعه ای می شود که در نظام ربوی رشد و تغذیه و ارتزاق می کنند. خداوند با همانند سازی جامعه ربوی به برخاستن آنان از گور خويش، همانند انسان شيطان زده و مجنون و پريشان حال بر آن است تا تاثیر منفی ربا را بر روح و روان افراد و شخصیت ایشان تبیین و روشن ساخته و آنان را از هر گونه فعالیت ربوی یا در نظام و سیستم ربوی باز دارد. (بقره ، آیه 275) خداوند در همین آیه بر عدم اعتدال در رفتار، به عنوان پيامد رباخوارى توجه می دهد و مردم را از این گونه فعالیت ربوی یا در نظام ربوی باز می دارد.
4. عدم رستگارى: رباخوارى، موجب عدم رستگارى فرد و جامعه است و آن جامعه ای که به رباخواری رو آورده نمی بایست انتظار رستگاری دنیوی و اخروی را داشته باشد. از آن جایی که آسایش و آرامش نمادی از رستگاری است، جامعه ای که بر اساس اصول ربوی فعالیت های اقتصادی خود را سامان داده نمی بایست انتظار داشته باشد که به آرامش و آسایش دست یابد؛ زیرا خداوند در همین آیات پیشین بیان داشته که فعالیت ربوی تعادل رفتاری و شخصیتی رباخوار را به هم می زند و آرامش را از وی سلب می کند. در آیه 130 سوره آل عمران نیز به صراحت بیان می کند که با ترک رباخواری است که جامعه به فلاح و رستگاری می رسد. پس باید رباخواری را مهم ترین عامل در بدبختی جوامع بشری در دنیا و آخرت بر شمرد؛
5. كفر: رباخوارى، موجب كفر و قرار گرفتن در زمره كافران است. در حقیقت کفران نعمتی که در نظام ربوی پدید می آید در نهایت جامعه اسلامی را به کفر و بی ایمانی سوق می دهد؛ زیرا لقمه حرام ، فکر و پندار پلید را موجب می شود. (آل عمران ، آیات 130 و 131)
6. گناه: رباخوارى، موجب گناهكارى است. در حقیقت کفر و فجور بر آمده از لقمه های حرامی است که از رباخواری بر می آید. (بقره ، آیه 276)
7. محاربه با پيامبر(صلى الله عليه وآله): رباخوارى، موجب قرار گرفتن رباخوار و افراد جامعه ربوی در زمره محاربان با پيامبر(صلى الله عليه وآله) است؛ یعنی کسانی که به صراحت علیه پیامبر(ص) اعلان جنگ داده اند. این بدان معناست که جامعه ربوی یک جامعه ضد خدایی، ضد پیامبری و ضد اسلامی است و نمی توان جامعه ربوی که نظام بانکی آن نیز بر ربا است و فعالیت های اقتصادی ربوی در چنین شریانی در جریان است، یک جامعه اسلامی بر شمرد؛ زیرا بر خلاف سنت و سیره آن حضرت(ص) رفتار و عمل می کنند. (بقره ، 278 و 279)
8. محاربه با خدا: رباخوارى، موجب قرار گرفتن در زمره محاربان با خدا است. پس نمی بایست امید داشت جامعه اسلامی که به جنگ خدا رفته یک جامعه ایمانی و اسلامی باشد، بلکه مدعیان دروغین و دروغگویی هستند که ادعای اسلامی و اسلامیت دارند. اینان جزو نیروها و لشکریان شیطان هستند که لباس اسلامیت به تن کرده اند.(بقره، 278 و 279)
9. محروميّت از رحمت: رباخوارى، موجب محروميّت از رحمت الهى است.(آل عمران ، آیات 130 و 132)
10. محروميّت از طيّبات: رباخوارى يهود، از جمله عوامل تحريم برخى طيّبات بر آنان، از جانب خداوند شد. این هشداری است از سوی خداوند به مومنان که اگر چنین کنند خداوند طیبات را از سر سفره های آنان بیرون برده و به جای آن لقمه های حرام و خبیث جایگزین می شود.(نساء، آیات 160 و 161)
11. محروميّت از محبّت الهى: رباخوارى، موجب محروميّت از محبّت خداوند است.(بقره ، آیه 276)
12. ناسپاسى: رباخوارى، باعث کفران و ناسپاسى شديد نعمت و گناهكارى است. (بقره، آیه 276)

با نگاهی به این آثار و آثار دیگری که در روایات بیان شده به سادگی می توان دریافت که نظام اقتصادی که بر اساس اقتصاد ربوی شکل گرفته و در جریان است، هرگز نمی تواند عامل رشد و شکوفایی اقتصادی باشد و اقتصاد مقاومتی را ایجاد و تقویت نماید.

اقتصاد ربوی علیه اقتصاد قسطی

اصولا اقتصادی ربوی بر اقتصاد ظالمانه ای سامان یافته است که به هر دو طرف گیرنده و دهنده ضربه می زند. این اقتصاد به طور طبیعی نمی تواند بر پایه عدالت و در راستای اجرا و برپایه نظام قسط باشد. بنابراین، می توان گفت که اقتصاد ربوی علیه فلسفه بعثت پیامبران خواهد بود؛ زیرا بر اساس آیه 25 سوره حدید بعثت پیامبران برای اجرای جهانی عدالت قسطی است. پس اگر اقتصاد ربوی علیه اقتصاد قسطی باشد می توان گفت که علیه فلسفه بعثت نیز خواهد بود.

از نظر قرآن حتی در شرایطی که انسان بخواهد بهره ای کمی بگیرد که شخص گیرنده داوطلبانه می دهد، چنین بهره و زیادتی که از پیش تعیین نشده و شخص گیرنده داوطلبانه می دهد و از نظر قرآن و روایت حلال است(روم، آیه 39)، برکتی ندارد و انسان بهتر است آن را نگیرد.

گفتنی است امام صادق(عليه السلام) فرموده است: ربا بر دو قسم است: يكى حلال و ديگرى حرام. رباى حلال آن است كه كسى به برادرش قرض دهد در حالى كه اميد دارد بيشتر از آنچه قرض داده به او برگردانده شود (الكافى، ج 5، ص 145، ح 6 ؛ تفسير نورالثقلين، ج 4، ص 189، ح 73) ولى هيچ گونه شرط زياده نكرده باشد، در اين صورت اگر قرض گيرنده چيزى بيشتر از آنچه گرفته است به قرض دهنده بدهد مباح است. (تفسير قمّى، ج 2، ص 159؛ تفسير نورالثقلين، ج 4، ص 189، ح 75)

اما قرض دهنده بهتر است همین میزان اندک و حلال را نیز نگیرد، زیرا اگر نگیرد خداوند به مالش برکت می دهد. پس با این تفاصیل چگونه می توان به دفاع از اقتصاد ربوی پرداخت که خلاف فلسفه و هدف بعثت پیامبران و اصول آنان است و مایه تباهی جامعه و اخلاق و اقتصاد می شود؟!

نظام بانکی ربوی زیرساخت باطل اقتصاد مقاومتی

با نگاهی به نظام بانکی که امروز در جهان متداول است می توان گفت که چنین نظامی نمی تواند پایه و بستری برای اقتصاد مقاومتی باشد که بر اساس اصول و قواعد اقتصاد اسلامی و مبانی و اهداف آن شکل گرفته است.

امروز در ایران اسلامی اگر منتظر تحولی اساسی در ساختار اقتصادی در قالب اقتصاد مقاومتی هستیم، باید نظام بانکی را از اقتصاد ربوی نجات دهیم. تا کنون بیش تر تلاش های انجام شده در راستای اقدام و عمل در اقتصاد مقاومتی با شکست یا آثار اندک و کم مواجه شده است؛ زیرا بستری که اقتصاد طیب باید در آن جاری و روان شود، بستری الوده با نظام بانکی ربوی یا دست کم شبه روی است که اعتراض بسیاری از فقهیان و مراجع عظام را در آورده است. تلاش هایی که برای رهایی از نظام ربوی شده کم اهمیت یا کم تاثیر بوده است و به همین میزان تاثیر فعالیت های بخش های خصوصی و دولتی برای ایجاد اقتصاد مقاومتی نیز کم اهمیت و کم تاثیر بوده است.

به هر حال نمی توان امید داشت اقتصاد مقاومتی را در نظام و شریانی به اجر در آورد که آلوده به ربا و شبه ربا است.