دعا مهم‌ترین و اساسی‌ترین ابزاری است که انسان می‌تواند با آن از خدا بخواهد تا عنایتی به وی کرده و مقدرات در ام‌الکتاب را تبدیل نماید و سرنوشت شقاوت دوزخی او را به سعادتمندی بهشتی بدل کند. اجابت دعا شرایط و آدابی دارد که توجه و عنایت به آنها می‌تواند در استجابت دعا بسیار موثر و کارساز باشد. نویسنده در این مطلب درباره اهمیت دعا و تضرع در تغییر سرنوشت و نقش دعای دسته جمعی در اجابت دعا و تاثیر آن سخن گفته است.
***
استعانت از دعا و تضرع
قرآن می‌فرماید اگر دعا و درخواست مردم به پیشگاه خدا نبود، خدا هیچ اعتنایی به آنان نمی‌کرد و هیچ تغییر و تبدیل وضعیتی نمی‌داد (فرقان، آیه 77)، با آنکه خدا رحمان و رحیم است و اصولا خلقت خدا بر اساس رحمت الهی است.(هود، آیه 119)
خدای رحمان خلقت را بر اساس رحمت انجام داده تا این‌گونه بر مخلوقات خویش رحم آورد؛ بنابراین، هرگز شقاوت و رنج مخلوقی را نمی‌پسندد. پس اگر شقاوتی برای کسی رقم می‌خورد، به سبب ظلم شخص به خویشتن است؛ زیرا خدا هدایت باطنی – فطری را برای هر مخلوقی قرار داده تا او را به کمال بایسته‌اش برساند.(طه، آیه 50) بنابراین، همه مخلوقات بر اساس همین برنامه فطری به سوی کمال خویش می‌روند بی‌آنکه شقاوتی را تحمل کنند.
انسان و جن به دلیل جایگاه عالی و برتری‌شان بر فرشتگان و مخلوقات دیگر، دارای اراده و حق انتخابی آزاد و مختار هستند و باید در جایگاهی قرار گیرند که برتر از همه آفریده‌ها است. این برتری نیازمند ایجاد شرایطی خاص است که از جمله مهم‌ترین آنها اراده است که به آنان این امکان را می‌دهد تا میان بالا و پست و صعود و سقوط یا به تعبیر دیگر، ایمان و کفر، سعادت و شقاوت و شکر و کفران یکی را انتخاب کنند.
با آنکه برای انس و جن نیز هدایت فطری تکوینی قرار داده شده تا حق و مصادیق آن را بشناسند و بدان گرایش یابند؛ اما این امکان ارادی حق انتخاب نیز داده شده که سپاسگزار باشند یا کفران نعمت کنند. (انسان، آیه 3) و به انتخاب خویش سعادتمند یا یا شقی شوند.
بنابراین، خدای رحمان با رحمت خویش حتی برای انسان و جن، تقدیر کلی و اصلی را سعادت قرار داده و ابزار باطنی و تکوینی با برنامه دقیق کامل را در اختیار آنان گذاشته است؛ اما انسان به انتخاب ارادی و اختیاری خویش می‌تواند با ظلم به خویشتن و کفر و کفران به جای عدالت و شکر و ایمان، به شقاوت بیفتد. ممکن است انسان در دنیا مورد ابتلائات گوناگون از خیر و شر قرار گیرد(انبیاء، آیه 35؛ بقره، آیه 15)، ولی این هرگز به معنای شقاوت نیست؛ بلکه مصیبتی است که می‌آید و می‌رود تا جایی که اگر در مصیبت‌ها صبر پیشه کند، بر ظهور کمالات و ارزش جایگاهی خویش می‌افزاید.(بقره، آیات 155 تا 157) بر اساس تعالیم قرآن، هر انسانی اگر بخواهد افزون بر تفضل کرامتی ابتدایی(اسراء، آیه 70)، از تفضلات کرامتی ثانوی نیز برخوردار شود، باید راه تقوای الهی بپیماید.(حجرات، آیه 13) البته این راهی سخت و با تکلف الهی است که شخص باید انجام دهد تا به مقصود در مقصد برسد و خوشبختی را به دست آورد وگرنه با فجور و بی‌تقوایی، خود را تباه می‌سازد و نور الهی را در فطرت خویش مدفون می‌سازد.(شمس، آیات 7 تا 10)انسان در دنیا نیازمند استعانت الهی است تا معبود خویش را درک کرده و اسماء‌الله را در خویش ظهور بخشد و در راه مستقیم کمال قرار گیرد و به جایگاه خلافت الهی برسد و از گمراهی و غضب و شقاوت برهد.(فاتحه، آیات 5 تا 7) خدا ابزارهایی برای استعانت قرار داده که نماز و صبر (بقره، آیه 45) از جمله آنها است. همچنین انسان با استعانت از دعا که در نماز انجام می‌شود می‌تواند خود را در شرایطی قرار دهد که مورد عنایت خاص الهی قرار گرفته و مشکلات خویش را به دست الهی برطرف کند.(فرقان، آیه 77) در حقیقت دعا در هر زمان به ویژه در نماز موجب می‌شود تا شرایط خاصی ایجاد شود و عنایت الهی نسبت به بندگان خصوصا خطاکاران و مبتلایان افزایش یابد و خدا نگاهی خاص به آنان داشته باشد. این چنین است که شخص با عنایت الهی از ابتلائات سربلند بیرون می‌آید و توفیق الهی رفیق راه او دردنیا می‌شود تا سعادت را در آخرت به دست آورد.
ارزش و اهمیت اسباب معنوی در کائنات
اصولا هر چیزی دارای شرایطی است که شناخت آن می‌تواند بسیار موثر باشد. البته در کائنات بسیاری از امور است که ما شناختی نسبت به آنها نداریم یا اگر داشته باشیم، شناختمان جامع نیست، بلکه محدود و حتی ظنی است و به درجه علم و یقین نمی‌رسد. دعا و صدقه در کائنات بسیار موثر است تا جایی که با این امور می‌توان بیماری‌های سخت درمان یا بی‌درمان را علاج کرد؛ زیرا این امور در ام‌الکتاب اثر می‌گذارد که فراتر از علل مادی است. البته اکثریت مردم حتی مومنان یا باور به چنین چیزی ندارند یا سست باور هستند یا با اما و اگر با آن مواجه می‌شوند. از این رو نقش دعا و صدقه در عموم مردم کم‌رنگ‌تر از نقش دارو و پزشک یا دیگر اسباب مادی است ، اما محاسبه این امور مادی نباید به معنای عدم محاسبه امور معنوی از جمله دعا و صدقه و توسل به اهل بیت عصمت و طهارت(ع) باشد. در کائنات اموری هست که نقش و تاثیر به‌سزایی در وضعیت و سرنوشت انسان دارد که یکی از آنها چشم زخم یا سحر است و در زندگی نقش دارد اما خیلی‌ها آن را قبول ندارند یا آن را کم اهمیت جلوه می‌دهند؛ در حالی که حضور شیاطین جنی در زندگی بشر خیلی زیاد است تا جایی که اکثریت مردم به دعوت شیطان به دوزخ می‌روند و دنیا و آخرت خود را تباه می‌کنند. بسیاری از مردم گرفتار انواع ابتلائات هستند که به سبب گناه یا همراهی با شیطان است. برخی از آنان به عنوان اولیای شیطان و حزب او در خدمت هستند. به سخن دیگر، گاه انسان با یک «ماشاءالله» گفتن در هنگام دیدن چیزهای زیبا و مفید و شگفت‌انگیز می‌تواند آن را از نابودی نجات دهد، یا کاری را با «ان‌شاء‌الله» پیش برد، اما به این دو کلمه کلیدی توجهی نمی‌کند و این‌گونه است که گرفتار بلایا می‌شود و کارها آن طور که محاسبه کرده پیش نمی‌رود. از جمله اموری که باید به آن توجه داشت، مسئله استعاذه و پناهجویی به خدا در همه حال به ویژه هنگام مواجهه با ابتلای خود یا حتی ابتلای دیگران است. از همین رو در آیات قرآن از مومنان خواسته شده تا از شر شیطان رجیم به خدا «استعاذه» بجویند(غافر، آیه 56؛ فصلت، آیه 36؛ اعراف، آیه 200)
شرایط و آداب استجابت دعا
برای استجابت دعا و تضرع از سوی خدا شرایط و آدابی است که از جمله آنها، استغفار، صدقه، توسل، اخلاص، توبه، اصلاح امر فاسد ومانند آنها است که در قرآن به آنها اشاره شده است. همچنین بیان شده که دعا بهتر است همراه با تضرع و انابه و گریه و زاری باشد. گاه لازم است تا همراه با اقرار و اعتراف به گناه و عذرخواهی باشد و گاه لازم است تا نهان باشد و گاه دیگر آشکار.
همچنین بهتر است که دیگران را وسیله قرارداد و آنان را به شفاعت خواست یا التماس دعا از دیگران داشت تا آنان برایش دعا کنند که دعای دیگران در حق افراد مستجاب است.(انعام، آیه 63؛ اعراف، آیات 29 و 55 و 56 و 180 و 205؛ غافر، آیه 65؛ زمر، آیه 8) دعا در نماز بهتر است و در سجده بسیار مطلو‌ب‌تر است؛ زیرا نهایت خشوع و خضوع و نزدیک‌ترین حالت انسان به خدا است. درباره آداب و شرایط دعا بسیار گفته و نوشته شده و چون هدف این مقاله بیان آنها نیست، به همین کلی گویی در این‌جا بسنده می‌شود.
اجابت الهی در دعای دسته جمعی
در سنت و سیره امام باقر(ع) چنان‌که امام‌صادق(ع) نقل می‌کند، دعای دسته جمعی مطرح می‌شود؛ زیرا آن را عاملی برای اجابت دعا می‌داند. امام صادق(ع) می‌فرماید: کان ابی اذا حزنه امر جمع النساء و الصبیان ثم دعا و آمّنوا؛ هرگاه امری پدرم را محزون می‌کرد، زنان و کودکان را جمع کرده و دعا می‌خواند و آنان آمین می‌گفتند.
(کافی، ج 2، ص 487، روایت 3) البته جمع کردن کودکان و زنان ویژگی خاصی دارد؛ زیرا کودکان عموما بی‌گناه هستند. زنان نیز به عنوان اهل خانه وقتی دعا می‌کنند، به نوعی دست از استکبار برداشته و توبه و استغفار می‌کنند و همین امر موجب می‌شود تا بلا از خانه دور شود و صاحبخانه نیز از بلا دور گردد. شکی نیست که «آمین» گویی دیگران نسبت به دعای شخص نوعی توسل جویی است؛ زیرا نوعی التماس دعای عملی است و مداخله دیگران در دعا موجب می‌شود تا خدا حرمت جمع را نگه دارد و به شخص عنایت ویژه کرده و او را ببخشد و حزن و اندوه و عامل آن را از میان بردارد.
براساس سنت‌های قرآنی و شعائر الهی نماز جماعت و حرکت‌های جمعی بسیار مهم و اساسی است.(بقره، آیه 238؛ سباء، آیه 46) از این رو خدا فرمان می‌دهد تا برای حضور در صحرای عرفات و دعای جمعی در آنجا با هم حرکت کنید و شخص با توده مردم همراه و همگام باشد.(بقره، آیه 199) خدا به حضرت مریم(س) فرمان می‌دهد تا شعائر را جمعی به جا آورد و با اهل نماز به رکوع برود: یا مریم اقنتی لربک و اسجدی و ارکعی مع الراکعین؛ای مریم فروتنانه برای پروردگارت به طاعت برخیز و سجده به جای آور و با رکوع‌کنندگان رکوع کن!(مریم، آیه 43) دعای دسته جمعی موجب می‌شود تا خدا به حکم «یدالله مع الجماعه؛ دست خدا با جماعت است»، عنایت خاصی به این جمع داشته باشد؛ زیرا تغییرات اساسی زمانی می‌تواند شکل گیرد که جماعت و جمعیت هماهنگ باشد؛ اگر مجموعه افراد سالم در یک جا جمع شوند و از خدا چیزی بخواهند خدا به آنان توجه ویژه‌ای خواهد کرد و نعمت‌هایش را بر آنها ارزانی می‌دارد(اعراف، آیه 96)؛ زیرا وقتی جمعی به اصلاح خویش بپردازد و با هم دعا و تضرع داشته باشد، خدا به آنان توجهی خاص خواهد کرد.(همان؛ انفال، آیه 53؛ نحل، آیه 112)
