تضمین و تحصیل رزق از نظر قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

رزق هر عطا و بخشش جاری الهی است که در دنیا و آخرت به انسان داده می شود؛ از همین روست که از قدیم گفته اند: «روزی روز به روز» که به معنای استمرار و داوم رزق است. بنابراین، رزق محدود نیست به هر چه وارد شکم می شود، هر چند که برخی آن را مصداق اتم و اکمل دانسته اند؛ البته برخی رزق را به ضروریات زندگی تعبیر کرده اند؛ ولی به نظر می رسد که رزق الهی هر چیزی است که خدا به طور مستمر در زندگی دنیوی و اخروی از معنویات و مادیات می بخشد و عطا می کند. با این تفسیر از نظر آموزه های وحیانی قرآن، هر کسی از روزی و رزق زندگی چیزی را به دست می آورد که قسمت و مقدر او است. از این روست که می گویند، روزی تضمین شده است. اما پرسش این است که اگر روزی و رزق تضمین شده است، تحصیل روزی به چه معنا و مفهوم است؟ نویسنده با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن به این پرسش پاسخ می دهد. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

ارزش رزق از نظر قرآن

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، رزق الهی بخشش هایی اوست که از دو ویژگی «خیر و ابقی» یا برتری ارزشی و بقا و ماندگاری برخوردار است.(طه، آیه 131)

به نظر می رسد که از نظر قرآن، این نوع ارزش گذاری نسبت به رزق به معنای آن است که از نظر آموزه های قرآنی، رزق به هر نعمتی اطلاق نمی شود؛ بلکه به نعمتی ارزشی «خیر» و «ابقی» و ماندگار اطلاق می شود. بر همین اساس است که در همین آیه به چیزهایی از امور مادی به عنوان «متاع» یاد می کند و این متاع را هم چون «زهره الحیاه الدنیا» یعنی شکوفه های زندگی دنیوی معرفی می کند که زیبای زودگذر و ناپایدار است که ارزش ندارد تا انسان به آن چشم بدوزد و بدان فکر کند و دنبال آن برود.(طه، آیه 131)

از نظر قرآن، رزق الهی در مادیات دارای ویژگی هایی چون «حسن»(نحل، آیه 67؛ حج، آیه 58)، طیب(طه، آیه 81) و «حلال»(مائده، آیه 88) است. از همین روست که رزق الهی جزو نعمت های الهی نسبت به بندگان است که می بایست شاکر آن باشند و به درستی از آن بهره گیرند و بر خلاف اهداف الهی به کار نگیرند و ناسپاس نباشند.() بر این اساس، هر گونه اسراف در رزق و زیاده روی در هنگام استفاده از آن به معنای ناسپاسی و موجب غضب و خشم الهی در دنیا و هلاکت انسان می شود.(طه، آیه 81) بنابراین، انسان سپاسگزار کسی است که رزق الهی را در جای مناسب و حق به کار می گیرد و اسراف نمی کند و تقوای الهی را در آن مراعات می کند.(مائده، آیه 88)

از نظر قرآن، همگان در دنیا از رزق الهی طیب و حسن می توانند بهره مند شوند و فرقی میان کافر و مومن نیست؛ اما در آخرت رزق الهی طیب و حسن تنها برای مومنان است.(اعراف، آیه 32)

تضمین رزق از سوی خدا

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، رزق انسان ها در دنیا تضمین شده از سوی خدا است و همه انسان ها بلکه همه موجودات از رزق الهی بهره مند می شوند.(انعام، آیه 151؛ اسراء، آیه 31؛ طه، آیه 132؛ عنکبوت، آیه 60) بنابراین، هیچ کسی نمی بایست در امر رزق روزانه خویش بیمناک باشد و بر اساس آن رفتاری خلاف اصول عقل فطری انجام دهد و مثلا بخل ورزد یا سقط جنین کند یا فرزندان خویش را از ترس فقدان رزق به قتل برساند.(انعام، آیه 151)

از نظر قرآن، هر کسی بداند که خدا علیم و قدیر و غنی است، به این حقیقت می رسد که خدا نسبت به وضعیت همگان آگاه است و توانایی روزی رسانی به همگان را دارد و هرگز بخل نمی ورزد؛ کسی که غنی است و همه گنجینه ها و خزائن هستی را در اختیار دارد می تواند رزق همگان را تامین کرده و تضمین نماید.(شوری، آیه 12)

هم چنین آگاهی و علم به این حقیقت که خدای سبحان،  قوی و عزیز و لطیف نسبت به بندگان است، رزق و روزی را تضمین کرده است(شوری، آیه 19) انسان را از نسبت به این امر هرگز به شک و تردید نمی اندازد و هرگز امید خویش را به خدا از دست نمی دهد.

بسط و قبض در رزق

یکی از مهم ترین مسائل در امر رزق از نظر قرآن، مساله قسمت رزق است؛ به این معنا که رزق هر مخلوقی از قبل مشخص و مقدر و معین است. پس به هر کسی براساس آن قسمتی رزق می رسد که خدا در تقدیر او نگاشته و مکتوب است. از نظر قرآن، قسمت روزی هر کسی براساس حکمت الهی سامان یافته و مشیت و اراده الهی بر اساس آن حکمت به شخص می رسد.(زخرف، آیه 32)

بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، هر مخلوقی دارای یک اهداف مشخصی است که می بایست به آن برسد. البته انسان و جن دارای یک شرایط خاص است؛ زیرا به این مخلوق در سایه مشیت حکمت الهی، اراده انتخاب داده است تا عبودیت خویش را چنان که خود می خواهد سامان دهد.

به سخن دیگر، هدف و فلسفه خلقت انسان و جن، عبودیت الهی به اراده خود انسان است(ذاریات، آیه 56)؛ زیرا هر یک از جن و انس با اراده انتخابی خویش در سایه عبودیت خدا می توانند به کمالات بایسته و شایسته خویش برسند؛ چنان که انسان در سایه همین عبودیت می تواند اسماء الله را در خویش ظهور بخشد و به عنوان متاله و ربانی، خلیفه شده و مظهر ربوبیت خدا در هستی شود.(بقره، آیات 21 و 30 و 31؛ آل عمران، آیه 79)

البته بسیاری از انسان ها و جنیان بر خلاف حکمت الهی، به جای عبودیت خدا گرفتار عبودیت هواهای نفسانی یا عبودیت جنیان یا بتان و مانند آنها می شوند و این گونه حق عبودیت را چنان که باید به جا نمی آورند و به کمالات بایسته و شایسته نمی رسند و این گونه است که به جای صعود در درجات گرفتار سقوط در درکات فراق اسماء الله  ونور آن می شوند و در درکات دوزخ می روند.(شمس، آیات 7 تا 10؛ اعراف، آیه 179 و آیات دیگر)

بنابراین، خدا برای هر موجودی اهداف و غایتی قرار داده و نفس او را برای آن آماده ساخته و هدایت باطنی و فطری را در او سرشته است(طه، آیه 50)؛ بنابراین، هر نفس انسانی از قبل از خلقت در عالم امر برایش برنامه ای مشخص و مقدر کلی قرار داده شده است. این بدان معناست که اگر بسط و قبضی در روزی باشد، بر اساس برنامه های مشخص از قبل تعیین شده است؛ پس شخص نمی بایست در مساله قبض و بسط رزق یا در مساله داده ها و گرفته ها گرفتار حزن یا فرح شود.(حدید، آیات 22 و 23)

پس قبض و بسط روزی و رزق براساس مقدر و قسمت الهی است و خدا براساس قسمت و مقدرات کلی و جزئی قبض در روزی و بسط در آن را خواهد داشت. پس اگر توسعه در رزق در زمانی یا شرایطی است، ممکن است که در شرایطی دیگر به جای توسعه  و بسط رزق شخص با قبض رزق مواجه و بدان مبتلا شود. پس این امر در دست خدا است و بر اساس مشیت حکیمانه و قسمتی است که برایش مشخص شده است.(روم، آیه 37؛ زمر، آیه 52؛ رعد، آیه 26؛ اسراء، آیه 30) پس کسی نمی تواند گمان برد که می تواند در این امر دخالت مستقیمی داشته باشد و رزق خویش را افزایش یا کاهش دهد و قبض و بسط کند؛ هر چند که برخی از اعمال چنان که بیان می شود در افزایش و کاهش آن نقش دارد، ولی این نقش در کلیت رزق اصلی و قسمت ابتدایی نیست، بلکه چنان که گفته می شود در مساله به نام «فضل در رزق» است.

البته از نظر قرآن، مردم درباره منشا و خاستگاه قبض و بسط رزق ناآگاه هستند و علم و آگاهی ندارند که این کار از سوی خدا است.(سباء، آیه 36) بنابراین افرادی از این دست در این امور دنبال اسباب چنان می دوند که خسته می شوند و آخرش نیز به چیزی که می خواهند نمی رسند.

توسعه در رزق با تحصیل

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، توسعه رزق می تواند امری درست باشد، به شرطی که مراد از آن بهره گیری از دعا برای تغییر در تقدیر است؛ زیرا تقدیر قابل تغییر با دعا است و خدا در قالب محو و اثبات تقدیری را تغییر می دهد و آن چه را در ام الکتاب آمده به چیزی دیگر تبدیل کرده و جایگزین می کند.(رعد، آیه 39) از نظر قرآن، اگر دعا نبود، خدا هیچ اعتنایی به انسان نمی کرد؛ اما دعا موجب عنایت الهی به بندگان خویش می شود(فرقان، آیه 77)؛ زیرا دعاکننده اهل تواضع است و هیچ استکباری ندارد و خدا به این افراد که مضطر هم هستند عنایت کرده و دعای ایشان را اجابت می کند.(نمل، آیه 62؛ غافر، آیه 60) بنابراین اگر کسی بخواهد توسعه در رزق داشته باشد یکی از راه تحصیل آن همان دعا و نیایش به درگاه خدا است؛ زیرا رزق نیک از حسنات دنیا است که می توان از خدا خواست چنان رزق نیک در آخرت نیز این گونه است و مومنان از خدا حسنات دنیوی و اخروی را با هم می خواهند و در دعای خویش می طلبند.(بقره، آیات 200 و 201)

البته اگر مراد از رزق، شامل تفضلات الهی نیز باشد، در این صورت تحصیل رزق به معنای تحصیل فضل الهی فراتر از رزق مقسوم مجاز و مورد تایید است؛ زیرا خدا بخشی که به عنوان رزق مقسوم است را  تضمین کرده، اما فراتر از آن را به اموری چون تحصیل و دعا و نیز بهره گیری از اسباب متوقف کرده است. به عنوان نمونه یکی از راه های افزایش رزق و برخورداری از فضل الهی این است که انسان اهل تقوا و عمل صالح باشد تا خدا از جایی که گمان نمی برد و در محاسبات نمی آورد، رزق می دهد و مشکلات معیشتی او را برطرف می کند.(طلاق، آیات 2 و 3)

البته از نظر قرآن انسان ها متوجه این معنا باشند که رزق انسانها یکسان نیست و تفاوت ها و فرق هایی از نظر کمیت و کیفیت دارد؛ چنان که گاه بسطی در زمانی داده شده و گاهی دیگر قبضی صورت می گیرد(روم، آیه 37؛ زمر، آیه 52)  واین بسط و قبض نیز بر اساس خبرویت و بصیرت کامل الهی نسبت به بندگان است.(اسراء، آیه 30؛ عنکبوت، آیه 62)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، توسعه در رزق هماره به نفع انسان و خیر نیست؛ بلکه گاهی خود بلا و ابتلایی الهی است؛ زیرا گاه خدا به کسانی بسط رزق می دهد تا آنان دست به دعا نشوند یا پاداش اعمال نیک خویش را در دنیا به دست آورند؛ زیرا اعتقادی به آخرت ندارند(زخرف، آیات 32 تا 35) و گاه دیگر از باب خیریت است و خدا از روی رحمت توسعه در رزق افراد می دهد همانند زمانی که مردمی با تقوا و عمل صالح و استغفار به سوی خدا بروند و این گونه خدا آنان را بهره مند از رزق فراوان و زیاد می کند.(نوح، آیات 10 تا 12؛ نحل، آیه 112؛ مائده، آیه 66)

بر اساس آموزه های قرآنی، انفاق مال به دیگری حتی در زمان تنگدستی می تواند موجب گشایش رزق و افزایش آن شود؛ زیرا از نظر قرآن، عسر را می توان با انفاق به هر میزانی که توانش را دارد، موجب دست یابی به یسر و آسانی و گشایش شود.(طلاق، آیه 7) در حقیقت کسی که انفاق می کند، گویی بدی و زشتی حالت خویش را با نیکی تبدیل به نیکی می کند و خود را از شرور آن می رهاند و به آسایش و آرامش می رسد.(رعد، آیات 19 و 22)

رزق معنوی از نظر قرآن

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، رزق محدود به رزق مادی نمی شود، بلکه رزق معنوی نیز وجود دارد که آن نیز بر اساس قسمت الهی است. پس همان طوری که رزق مادی در دنیا بر اساس مشیت حکیمانه تقدیر می شود و هر کسی قسمت خویش را می گیرد، رزق معنوی نیز این گونه است و این خدا است که تقسیم کننده رزق معنوی و مادی است. از همین روست که خدا به کسانی که می گویند چرا نبوت به پیامبر(ص) رسیده نه به دو مرد بزرگ در مکه و طائف، خدا می فرماید که تقسیم رزق مادی و معنوی در دست خدا است و کسی را نرسد که خود حاکم بر قسمت باشد.(زخرف، آیات 31 و 32)

از نظر قرآن، مقام نبوت از رزق های معنوی « حسن» است که خدا به هر کسی بخواهد بدهد(هود، آیات 87 و 88)؛ زیرا مقصود از «رزقا حسنا» به مناسب مورد جز مقام نبوت و پیامبری نیست.(مجمع البیان، ج 5 و 6، ص 286) پس از نظر قرآن، هدایت و راهیابی به معارف الهی و بهره مندی از آن نیز از مصادیق رزق حسن الهی است که مصداق از رزق معنوی است.(هود، آیه 88 و مجمع البیان ذیل آیه)

از نظر قرآن، همان گونه که تجارت در امور مادی است ، در امور معنوی نیز تجارت معنا می یابد؛ از همین روست که تجارت علما و مجاهدان با خدا در جهاد نفس یا جهاد کبیر علمی و مانند آنها از مصادیق تجارت معنوی دانسته شده است.(توبه، آیه 111؛ فاطر، آیات 28 و 29) بنابراین، انفاق علما از سوی آنان تجارت نامیرا و پایداری است که باید آن را تجارت معنوی دانست؛ همان طوری که رزقی که به دست می آورند مراد تنها رزق مادی نیست، بلکه رزق معنوی است؛ زیرا عالمان از روزی که از سوی دریافت می کنند همان روزی علمی است که در راه خدا انفاق می کنند و عالمان به دیگران می بخشند.(فاطر، آیات 28 و 29)

بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، خود کتاب الله قرآن، رزق معنوی و عطای الهی به انسان ها است(واقعه، آیه 82؛ المیزان، ج 19 و 20، ص 138) ؛ از این روست که خدا مشرکان را نکوهش می کند که چرا از رزق معنوی قرآن بهره نمی گیرند و با تکذیب قرآن خود را از این معارف و رزق معنوی محروم می سازند.(همان)

زمینه های رزق از نظر قرآن

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، رزق مقسوم و معلوم است؛ اما برخی امور در بسط و قبض آن می تواند کمک کند، اگر کسی بخواهد به بسط رزق و روزی خویش بپردازد، می بایست بسترهایی را فراهم آورد که از جمله آنها، اخلاص در کارها(صافات، آیات 40 و 41)، اطاعت از خاضعانه از پیامبر(احزاب، آیات 30 و 31)، انفاق از روزهای مقسوم(انفال، آیات 3 و 4)، ایمان به خدا و آخرت(بقره، آیه 25؛ انفال، آیات 2 و 4)، پناهدهی به مهاجران(انفال، آیه 74)، رعایت تقوای الهی(بقره، آیه 212؛ مائده، آیه 88)، توبه(مریم، آیات 60 و 62)، جهاد در راه خدا(انفال، آیه 74)، زکات و پرداخت آن به مستحقان(نور، آیات 37 و 38)، شهادت در راه خدا(آل عمران، آیه 169)، عبادت خالصانه(آل عمران، آیه 37)، عمل صالح(بقره، آیه 25؛ حج، آیه 50)، نماز(انفال، آیات 3 و 4)، هجرت در راه خدا(انفال، آیه 74)، یاد خدا در همه حال(نور، آیات 37 و 38) و یاری دین خدا(انفال، آیه 74) است.

به هر حال، از نظر قرآن رزق و روزی زمانی بسط می یابد که انسان در مسیر متعالی حرکت کند و در صراط مستقیم بندگی قرار گیرد؛ رزق در اشکال گوناگون و انواع مادی و معنوی و نیز دنیوی و اخروی تنها به دست خدا است لا غیر.(ملک، آیه 21؛ یونس، آیه 31؛ سباء، آیات 23 و 24)