بسم الله الرحمن الرحیم
بندگی خدا و عبودیت او مهم ترین دعوت الهی است؛ اما هماره گروهی به افراط و تفریط کشیده شده و از صراط مستقیم عبودیت خارج شده و از خط اعتدال و استوا و وسط بیرون می روند. این گونه است که اهل افراط در بندگی چنان به بیراهه می روند که گرفتار رهبانیت می شوند که بدعتی در دین اسلام و شرایع آن است، و گروهی دیگر، چنان گرفتار تفریط می شوند که اسلام را تنها محبت قلبی بدون عمل به شریعت دانسته و به همین حد و اندازه از بندگی بسنده می کنند.
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، عبودیت و بندگی می بایست در چارچوب معروف باشد که اکثریت اهل شریعت بدان عمل می کنند؛ زیرا اکثریت هماره راه میانه و وسط را در پیش گرفته و در اطاعت و بندگی از آن خارج نمی شوند؛ بنابراین، اگر کسی بخواهد اطاعت و بندگی خدا و رسول الله(ص) را به نمایش بگذارد و بنده خوب خدا باشد، می بایست عرف اطاعت و بندگی را بشناسد که شیوه و روش توده مردم اهل شریعت است.
نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن، بر آن است تا این چارچوب عرفی در اطاعت و عبودیت و عبادت را تبیین کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
امت شاهد، امت وسط و میانه رو
از نظر قرآن، خدا نفس انسان را در حالت استوا و اعتدال آفریده است.(شمس، آیه 7؛ انفطار، آیه 7) بنابراین، نفس انسانی به طور فطری گرایش به اعتدال و استوا داشته و از هر گونه افراط و تفریط گریزش دارد.
هم چنین در ساحت رفتار اجتماعی نیز، نفس انسانی گرایش به «وسط»(بقره، آیه 143) داشته و از خط وسط و میانه خارج نمی شود؛ زیرا وقتی نفس در ساختار فطری خویش باقی باشد، در رفتارهای فردی و اجتماعی یکسان عمل می کند؛ زیرا «قوام» و ایستادگی را در «وسط» می یابد(فرقان، آیه 67) و هر گونه «رکون» به افراط و تفریط را به معنای سقوط می یابد؛ زیرا خدا را «قایم» دانسته و در مسائل فردی و اجتماعی، شخصی و جمعی، با توکل بر خدا، بر هر کاری قیام می کند.(سباء، آیه 46) پس هرگز گرایشی به غیر خدا نداشته و غیر خدا را هر چه باشد، رکن خویش قرار نمی دهد تا بدان رکون یابد.(هود، آیات 112 و 113)
این در حالی است که نفس تغییر یافته و دفن و دسیسه شده، گرایش فطری خویش را از دست می دهد و از خط وسط و اعتدال و استوا خارج می شود و به جای خدا، دیگران را رکن خویش قرار می دهد؛ چنان که فرعون، سپاه خویش را رکن خویش قرار داده و علیه خط الهی قیام کرد و خود را گرفتار عذاب دنیوی و اخروی کرد.(ذاریات، آیات 39 و 40)
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، مومنان به سبب همان ساختار فطری در هر امری «قوام» کارها را در اعتدال، استوا و وسط می دانند و این گونه است که در انفاق مثلا نه اسراف افراطی دارند و نه بخل تفریطی(فرقان، آیه 67) و نه دست باز و گشاده دست هستند و نه دست بسته.(اسراء، آیه 29)
از نظر قرآن، وسط و میانه همان خط اعتدال و استوا است. از آن جایی که امت اسلام در میان امت های شرایع اسلامی، در اعتدال و استوای نفسانی هستند، به عنوان امت وسط شناخته می شوند.(بقره، آیه 143) البته باید توجه داشت بر اساس روایات تفسیری و حتی آیات شاهد که «مثانی» و تکیه گاه برای فهم دقیق این آیه است، امت وسط همان معصومان(ع) هستند که در تمامیت استوا و اعتدال نفسانی هستند و در رفتار اجتماعی آن را بروز و ظهور می دهند. آنان همان گونه که در عدالت قسطی «قوامین» هستند و شاهدان الهی(مائده، آیه 8؛ نساء، آیه 135)، هم چنین نسبت به توده مردم مسلمان شاهدان الهی هستند. بنابراین، مصداق اتم و اکمل، امت وسط را می بایست همین معصومان(ع) دانست و در مرتبه دوم کسانی دانست که شیعیان ایشان در سنت و سیره هستند و فلسفه و سبک زندگی خویش را با آنان همسان کرده اند.
اطاعت عرفی در ساختار عبودیت ایمانی
خدا بر اساس اصل اصیل استوا و اعتدال و وسط، بندگی و عبودیت ایمانی را در چارچوب اطاعت عرفی تعریف کرده و به نقد رفتارهای دیگر در ساحت اطاعت پرداخته است. از نظر قرآن، مومنان در برابر دعوت الهی و رسول خدا(ص) بر اساس عرف معروف عمل می کنند که رفتاری پسندیده و شناخته شده برای همگان از اهل شریعت است. آنان در برابر دعوت می گویند: سمعنا و اطعنا؛ شنیدیم و اطاعت کردیم.(نور، آیه 51)
از نظر قرآن مومنان که رنگ فلاح و رستگاری و پیروزی و موفقیت را در آخرت خواهند دید، با اطاعت از خدا و رسول الله (ص) نشان می دهند که نسبت به خدا خشیت و ترس عالمانه دارند و برای آنان تقوای الهی اهمیت دارد و اصل اساسی است و کاری نمی کنند که خلاف حکم الله و رسول الله (ص) باشد.(نور، آیات 51 و 52)
این در حالی است که برخی از مدعیان دروغین ایمان و اسلام در برابر دعوت الهی با «قسم» می گویند که «جهد ایمان» داشته و تمام تلاش مومنان خویش را برای انجام مسئولیت انجام خواهند داد، اما در عمل خلاف آن رفتار می کنند و میان قول و فعل آنان تضاد بلکه تناقض وجود دارد. از نظر قرآن، انسان به جایی آن که سوگند و قسم بر انجام کاری بکند، بهتر است که کارش را درست انجام دهد. پس به جای آن که قسم و سوگند بخورد بهتر است که «طاعه معروفه» داشته باشد.(نور، آیه 53)
از مجموعه این آیات و آیات دیگر به دست می آید که اطاعت در مقام بندگی را می توان به سادگی و آسانی به نمایش گذاشت، بی آن که کسی خود را به رنجی افکند که بیش تر می تواند ادعا باشد تا حقیقت؛ زیرا خدا از مردم تکلیف «مالایطاق» و بیرون از طاقت نخواسته است، بلکه اطاعت و بندگی را در سایه و چارچوب استطاعت و توانی دانسته که مبتنی بر «وسعت» و توان توسعه یافته و «طوع» و رغبت باشد که نفس به آن گرایش دارد(بقره، آیه 286)؛ شکی نیست که نفس انسان در ساختار استوا و اعتدال، گرایش به حد وسط و میانه دارد و از هر گونه تلاش فراتر از طاقت و طوع گریزش دارد، مگر آن که تحت فشار سنگین قرار گیرد که «عسر و حرج» است.(طلاق، آیه 7)
پس خدا از مومنان تکالیف را در حد متعارف می خواهد که بدون عسر و حرج باشد و خارج از طاقت شخص نباشد، بلکه استطاعت و وسعت انجام آن را داشته باشد.
به نظر می رسد که این حد متعارف را می توان از رفتار عموم اهل شریعت به دست آورد؛ زیرا توده اهل شریعت از نظر توان و وسعت و طاقت یکسان نیستند، ولی یک حد وسطی را همگی مراعات می کنند که در میان آنان «عرف» و «معروف» می شود؛ یعنی همه آن را می شناسند و توان انجام آن را دارند؛ این در حالی که رفتار افراط و تفریطی، «منکر» و ناشناخته و انسان نسبت به آن کراهت دارد؛ زیرا بیرون از حد توان و وسعت آنان است و تنها برخی از مردم می توانند آن را انجام دهند؛ اما توده اهل شریعت به حکم اعتدال و وسط و استوا ، کاری را انجام می دهند که بدون عسر و حرج باشد.
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، انجام اعمال عبادی و مناسک را می بایست به گونه ای انجام داد که توده مردم اهل شریعت آن را می توانند بدون عسر و حرج انجام دهند؛ از همین روست که احکام و مناسک عبادی در اسلام در چارچوبی سامان یافته که در حد توان توده و اکثریت مردم باشد و به قدرت و توان اقلیت نگریسته نمی شود که ممکن است کاری که برای توده مردم عسر و حرج باشد آنان به سادگی انجام می دهند.
خدا در آیات بسیاری در تبیین احکام به این نکته توجه می دهد که در مسائل و امور حد وسطی را در نظر گرفته که در توان توده مردم است. از همین روست که در بیان انجام مناسک حج می فرماید: ثم افیضوا من حیث افاض الناس و استغفروا الله ان الله غفور رحیم؛ سپس از همان جایی که مردم روانه می شوند، روانه شوید؛ و از خدا آمرزش و استغفار بخواهید؛ زیرا خدا آمرزنده و رحیم است.(بقره، آیه 199)
بنابراین، عرف متشرعه و اهل شریعت خود می تواند مبنای برای رفتارهای اطاعت گونه مومنان باشد؛ زیرا اکثریت در این موارد سعی می کنند بهترین و ساده ترین و آسان ترین و کوتاه ترین را برگزیند. از این روست که این رفتار و رویه معروف می شود و مورد پسند همگان است. حرکت جمعی با توده مردم از این جهت می تواند نوعی حفاظ را پدید آورد و مردم را از خطر گمراهی نیز حفظ کند.
خدا در بسیاری از احکام، شناخت موضوع یا کیفیت عمل را به عرف اجتماعی ارجاع داده و اتباع از معروف را خواسته است.(بقره، آیه 178) از جمله می توان به عرف اجتماعی و معروف در وصیت و انجام آن(بقره، آیه 180)، حق نفقه همسر(بقره، آیات 228 و 236 و 241)، مهریه و صداق(بقره، آیه 232؛ نساء، آیه 25)، حق عده(بقره، آیه 234)، معاشرت با زنان(نساء، آیه 19)
این که خدا از مومنان می خواهد تا بر اساس عرف اجتماعی و معروف عمل کرده و از منکر اجتناب کرده و در مقام ولایت متقابل توصیه بلکه امر به معروف و نهی از منکر کنند(آل عمران، آیات 110 و 104 و 114؛ اعراف، آیه 157؛ توبه، آیات 71 و 112؛ حج، آیه 41؛ لقمان، آیه 17) از همین باب این است که اطاعت را می بایست را در چارچوب عرف و معروف انجام داد که شناخته و پسندیده و مقبول اجتماعی است و اهل شریعت به آن گرایش دارند.
افراط و تفریط، خروج از عرف معروف
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، کسانی که نفس سالم و مستوی و معتدل خویش را تغییر می دهند، گرفتار افراط و تفریط می شوند؛ از همین روست که هر کسی به هر میزانی که نفس خویش را تغییر داده باشد، از ایمان و اطاعت عرفی و معروف که همان مستوی و متوسط و معتدل است، خارج شده و به افراط و تفریط اقدام می کند. این افراط و تفریط را می توان در کفر اعتقادی یافت که اصلا خدا و خالق را قبول ندارد که نوعی تفریط در این ساحت است، یا در شرک اعتقادی یافت که نه تنها خدا را قبول می کند بلکه با افراط در این امر برای هر چیزی خدایی قرار می دهد و معتقد به «ارباب» می شود و خدایان بسیاری را قبل می کند.(یوسف، آیه 40)
از نظر قرآن، حتی در میان مسلمانان در شرایع گوناگون می توان افرادی را یافت که در آخرت گرایی راه افراط را در پیش می گیرند و اگر دنیاگرایان، آخرت را به طور کلی و بالجمله کنار می گذارند، این افراد افراطی در میان مسلمانان دنیا را بالجمله می بوسند و کنار می گذارند و راه رهبانیت و ریاضت افراطی را در پیش می گیرند که بدعتی در دین است.(حدید، آیه 27)
از نظر قرآن، مومنان کسانی هستند که حسنات دنیا و آخرت را با هم می خواهند و این گونه نیستند که تنها آخرت را بخواهند یا دنیا را بطلبند.(بقره، آیات 200 و 201) البته آنان حسنات دنیا را برای آخرت به کار می برند. پس اگر ازدواج و خورد و خوراک و دیگر نعمت های الهی را به کار می گیرند برای آن است تا با آن اطاعت و بندگی خدا کرده و باقیات صالحات اخروی از مال و فرزند صالح برای خویش فراهم آورند.(کهف، آیه 46؛ مریم، آیه 76)
مومنان بر خلاف افراط گرایان و تفریط گرایان عمل و رفتار می کنند و حد وسط را نگه می دارند که معروف اجتماعی است و مبتنی بر قوام بودن است؛ این در حالی است که اهل افراط در آخرت، شهوت و غضب نفسانی را سرکوب می کنند، در حالی که غضب قوه دفاعی است و گاه لازم است تا برای سرکوب ظالمان و مستکبران برای حمایت مظلومان و مستضعفان از غضب برای قتال آنان استفاده شود که حکم الهی است(نساء، آیه 75)، شهوت قوه جاذبه است که بقای انسان و بلکه نسل نیز در آن است؛ زیرا شهوت غذایی موجب سلامتی و قدرت بر اعمال عبادی می شود؛ بنابراین سرکوب شهوت خواه جنسی خواه غیر جنسی نیز جایز نیست؛ زیرا سرکوب توانی است که انسان را برای خدمت توان می بخشد.
البته اهل افراط در دنیا به سبب گرایش شدید به نعمت های دنیوی به اسراف کشیده شده(یس، آیه 19) و در همه ساحات خلاف عرف و معروف عمل می کنند، خواه در استفاده از قدرت و غضب باشد و خواه در ساحت استفاده از شهوت جنسی باشد. و این گونه است که در مسائل جنسی نیز به هم جنس گرایی یا حیوان گرایی رو می آورند.(ذاریات، آیه 34؛ اعراف، آیات 80 و 81؛ عنکبوت، آیات 28 و 29)
به نظر می رسد که بهترین عرف و معروف را معصومان(ع) بدان عمل می کنند که هم مقبول عقلایی است و هم معقول فطری. از همین روست که می بایست آنان را در فهم و شناخت مصادیق عرف و معروف سرمشق قرار داد تا بهترین معروف را به جا آورد؛ از همین روست که در ادعیه از جمله در دعای آل یس که از ناحیه مقدسه امام زمان(عج) به سوی نایب خاص محمد حمیری صادر شده آمده است: المعروف ما امرتم به و المنکر ما نهیتم عنه؛ معروف هر چیزی است که شما بدان امر کردید و منکر هر چیزی است که شما از آن نهی کرده اید.
بی گمان منافقین که جریان خطرناک در میان امت اسلام است، برای آن که جایگاه خویش را در میان مردم تثبیت کنند از نظر قولی بسیار شریعت محور بلکه افراطی هستند، اما در عمل بسیار تفریطی و عمل گریز هستند؛ این گونه است که در قول خویش، به قول معروف کاتولیک تر از پاپ هستند و حتی به پیامبر(ص) نسبت به امور اعتراض می کنند که شریعت را به تمام معنا عمل نمی کند؛ این در حالی است که در عمل اصولا از انجام عمل گریزان هستند و میدان را برای دشمن خالی می کنند. این گونه است که در بیان و قول ، خویش سوگند و قسم بسیار می خورند که «جهد ایمان» داشته و همه تلاش خویش را برای انجام مقاصد خدا و رسول الله(ص) به کار می گیرند، اما وقتی در مقام عمل وارد می شوند، هیچ کاری نمی کنند و به اصطلاح دست مومنان را در پوست گردو می گذارند. از همین روست که خدا از آنان می خواهد نمی خواهد سوگند بخورند، بلکه بر اساس همان عرف معروف اهل ایمان عمل کنند و «طاعه معروفه» را مبنای خویش قرار دهند.(نور، آیات 51 تا 53)
گروه های افراطی در میان امت از جمله منافقین، از جهات گوناگون خطرناک هستند؛ زیرا آنان همان طوری که به سادگی خشم می شوند و با غضب خویش دیگران را سرزنش بلکه مجازات می کنند که ترک مستحبی کرده اند یا در میدان امر به معروف و نهی از منکر، موهای زنان را قیچی می کنند، به همان سادگی در شرایطی دیگر، حجاب از سر خویش و همسران و دختران خویش برمی دارند و منادی آزادی و زن می شوند؛ زیرا آنان «مذبذبین» هستند و هماره به راست و چپ گرایش دارند و هرگز در میدان اعتدال گام بر نمی دارند هر چند که مدعی اعتدال هستند و دیگران را سفیه و خود را عاقل می دانند و دیگران را فاسد و مفسد و خود را صالح و مصلح می شمارند.(بقره، آیات 7 تا 12؛ نساء، آیه 143)
