اهداف رسالت و پیامبری از نظر قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، اهداف و فلسفه پیامبری و رسالت از سوی خدا، همان اهداف الهی خلقت انسان است؛ زیرا پیامبران از جانب خدا فرستاده شده اند تا پیام الهی را به انسان منتقل کنند و آنان را به هدف خلقت آشنا ساخته و آنان را در همین مسیر هدف خلقت راهنمایی کنند.

البته از نظر قرآن، رسالت پیامبری تفصیل کاملی از همان هدایت فطری است که در ذات انسان به عنوان یک نرم افزار شناختی و گرایشی قرار داده است. بنابراین، محتوای پیام های پیامبران مطابق با همان هدایت فطری است.

هم چنین از نظر آموزه های وحیانی قرآن، فرشتگانی نیز به عنوان رسول الله رسالت الهی را به انسان منتقل می کنند که البته این رسولان الهی به طور مستقیم با همه انسان ها ارتباط برقرار نمی کنند، بلکه آنان مامور هستند تنها با پیامبران ارتباط برقرار کنند.

البته در برخی از موارد رسولان الهی با غیر پیامبران نیز ارتباط برقرار می کنند که البته اخبار و انباء آنان در این موارد، مربوط به شریعت نیست، بلکه در امور دیگر است.

به هر حال، از نظر آموزه های وحیانی قرآن، پیامبران الهی دارای رسالتی هستند که مربوط به شرایع اسلامی و بایدها و نبایدها و شاید و نشایدهای شرعی و تبیین حقایق هستی و بیان علوم غیبی است.

مهم ترین اهداف پیامبری از نظر قرآن

از نظر آموزه های وحیانی قرآن مهم ترین اهدافی که خدا برای پیامبری بیان کرده شامل موارد زیر است:

1. اتمام حجت: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، خدا به انسان اراده داده تا به اراده اختیاری خویش میان ایمان و کفر و شکر و کفران یکی را انتخاب کند.(انسان، آیه 3؛ نمل، آیه 40) البته همین وضعیت در انسان او را توانا می سازد تا به چیزهایی دست یابد که هیچ مخلوق و آفریده ای دیگر نمی تواند به آن برسد. از مهم ترین چیزها دست یابی به مقام خلافت و مظهریت در ربوبیت و تصرفات ربوبی و پروردگاری در سایر آفریده است.(بقره، آیات 30 و 31؛ آل عمران، آیه 79) از نظر قرآن، شرایطی که انسان در آن قرار می گیرد مقتضی انتخابی است که می تواند سعادت ابدی یا شقاوت ابدی را در جهان و سرای دیگر برایش رقم بزند؛ زیرا ایمان و شکر او را به بهشت ابدی و کفر و کفران او را به دوزخ ابدی می کشاند. از همین رو، انتخاب های انسان در مدت کوتاه عمر دنیوی او بسیار اساسی و حیاتی و سرنوشت ساز است. بنابراین، خدا برای آن که انسان انتخابی درست و صحیح داشته باشد و به خلافت الهی و ربوبیت و بهشت ابدی و سعادت آن برسد، افزون بر هدایت فطری باطنی و عقل فطری (طه، آیه 50)، بر انسان منت نهاده و پیامبرانی را با شرایع اسلامی فرستاده تا او را نسبت به حقایق هستی و عوالم غیب آگاه بخشیده و دستگیر و راهنمای انسان به سوی سعادت ابدی در سایه عبودیت الهی باشد.(بقره، آیه 38) از نظر آموزه های وحیانی قرآن، با آن که خدا هدایت درونی و باطنی فطری را در هر انسانی قرار داده تا حق و باطل را بشناسد و به سوی حق و مصادیق آن گرایش و نسبت به باطل و مصادیق آن گریزش داشته باشد(شمس، آیات 7 و 8)، اما باز بر انسان منت نهاده تا هیچ گونه بهانه ای نداشته باشد. از نظر آموزه های وحیانی اسلام از این دو هدایت به عنوان دو حجت باطنی و حجت ظاهری یاد می شود؛ زیرا حجت باطنی همان عقلانیت فطری و قدرت شناختی و گرایشی ذاتی انسان و حجت ظاهری همان پیامبران و شرایع اسلامی است.(کافی، ج 1، ص 11) پس با آن که برای انسانی حجت باطنی و هدایت فطری است، باز خدا به آن بسنده نکرده است؛ زیرا هواهای نفسانی درونی و وسوسه های شیطانی برونی دو دشمن اصلی هستند که راه را بر انسان برای دست یابی به سعادت ابدی می بندند؛ بنابراین، تا خدا بر مردمی حجت خویش را تمام نکند، کسی را عذاب نکرده و به دوزخ و شقاوت ابدی آن نمی افکند. از همین رو، از مهم ترین رسالت های پیامبران اتمام حجت نسبت به مردمان است تا هیچ عذر و بهانه ای نسبت به عدم آگاهی نسبت به سرنوشت ابدی نیاورند و مدعی این معنا نباشند که در مورد عوالم غیب و آینده خویش در آخرت علم و آگاهی نداشته اند. پس از وقتی پیامبران با علوم و معارف خویش و انداز و بشارت حقایق را بیان می کنند، حجت بر انسان تمام می شود و کسی دیگر نمی تواند عذر و بهانه ای برای حرکت های فجوری و بی تقوایی خویش بیاورد؛ زیرا خود کرده را تدبیر نیست و می بایست دوزخ را به عنوان پاداش و کیفر انتخاب خویش در دنیا به جان بخرد و در آن جاودانه بماند. به هر حال، از مهم ترین اهداف رسالت پیامبران اتمام حجت در کنار حجت باطنی است(نساء، آیه 165؛ مائده، آیه 19؛ انعام، آیات 130 و 131؛ یونس، آیه 13؛ نحل، آیه 36)؛ پس اگر کسی به دوزخ رفته به سبب ترک دو حجت الهی باطنی و ظاهری یعنی عقلانیت فطری و هدایت شرعی وحیانی نقلی است.(ملک، آیه 10) از نظر آموزه های وحیانی قرآن، حتی عذاب های دنیوی در دنیا منوط به اتمام حجت از سوی خدا است و تا خدا نسبت به اهل فجور و گناه و کافران و مشرکان اتمام حجت نکرده باشد، آنان را عذاب نمی کند؛ زیرا عذاب در دنیا منوط به اتمام حجت و انذار از سوی پیامبران الهی از جنس انسان است به سوی آن قوم گناهکار و کافر است.(یونس، آیه 13؛ نحل، آیه 36؛ طه، آیه 134؛ شعراء، آیه 208)
2. اجتناب از طاغوت و ولایتش: از نظر آموزه های قرآن، یکی از مهم ترین رسالت های پیامبران، پرهیز دادن از ولایت طاغوت است؛ زیرا از نظر قرآن، نسبت به میان ولایت الهی و ولایت طاغوت نسبت اضداد است که حالت سومی برای آن نیست؛ زیرا انسان یا تحت ولایت الله است یا تحت ولایت طاغوت است. از همین روست که از نظر قرآن، تولی نسبت به ولایت الله جز با تبری نسبت به ولایت طاغوت معنا ندارد؛ یعنی وقتی محبت ایمان در دلی قرار گیرد و اطاعت از ولایت الهی تحقق یابد، در برابرش کراهت و بغض نسبت به ولایت طاغوت و فسق و عصیان و کفر تحقق می یابد.(بقره، آیه 257؛ حجرات، آیه 7) از نظر آموزه های وحیانی قرآن، یکی از مهم ترین اهداف رسالت پیامبران دعوت به ولایت الله و مظاهرش و اجتناب از ولایت طاغوت و مظاهر آن است. بنابراین از فلسفه بعثت پیامبران و رسالت آنان می بایست پس از دعوت به عبودیت الهی که همان دعوت به ولایت الله است، اجتناب و پرهیز از طاغوت و ولایت طاغوت است.(نحل، آیه 36)
3. آزمون الهی: از اهداف رسالت پیامبران، آزمون الهی نسبت به انسان ها است تا هر کسی معلوم شود تا چه اندازه در چیزی که مدعی است راست و صادق است. از نظر قرآن، علم الهی به دو بخش علم ذاتی و علم فعلی تقسیم می شود. علم فعلی مربوط به عملکرد انسان است. خدا به صراحت می فرماید یکی از اهداف رسالت و پیامبری آوردن بینات و دلایل روشن است تا برای خدا معلوم شود چه کسی خدا و پیامبرانش را نصرت و یاری می رساند و در باطن و غیب نیز بر آن است و تنها در ظاهر مدعی ایمان و نصرت نیست؟(حدید، آیه 25) بنابراین از مهم ترین اهداف رسالت پیامبران کشف حقایق باطنی است که در زندگی انسان نهان است و رسالت پیامبران ابزاری برای کشف این حقایق باطنی است(فرقان، آیه 20)؛ زیرا مراد از جمله «جعلنا بعضکم… فتنه» همان آزمون انسان ها با رسالت و جدایی مومنان از هواپرستان است.(المیزان، ج 15، ص 194) از نظر قرآن، بیناتی که پیامبران می آورند به گونه ای است که این دلایل روشن و معجزات مومنان را به پذیرش رسالت می کشاند، ولی کافران و مشرکان بدان ایمان نمی آورند. هم چنین مومنان به سبب همین معجزات الهی، به نصرت خدا و دین اسلام بر می خیزند، ولی کافران و منافقان این گونه عمل نمی کنند. این گونه علم فعلی الهی تحقق می یابد؛ یعنی هر چند که خدا می داند چه کسی ایمان می آورد و چه کسی نمی آورد، ولی خدا بر اساس علم ذاتی خویش با مردم برخورد نمی کند، بلکه بر اساس علم فعلی عمل می کند. با این آزمون های الهی که از سوی پیامبران انجام می شود، دیگر حجت بر مردمان تمام می شود و کسی نمی تواند بگوید اگر معجزه ای بود به پیامبران و خدا و رسالت آنان ایمان می آوردم؛ زیرا وقتی معجزات آمد و ایمان نیاورند بر خدا به علم فعلی معلوم می شود که مدعی کیست و مومن کیست؟ پس در این صورت مجازات و کیفر و پاداش می تواند بر اساس علم فعلی انجام می شود و کسی نمی تواند بگوید از کجا معلوم اگر معجزه می آمد ما ایمان نمی آوردیم؟ زیرا معجزه آمد و کافران ایمان  نیاورده و به نصرت خدا و رسولان نرفتند، ولی مومنان ایمان آورده و به نصرت آمدند.(حدید، آیه 25)
4. انذار و هشدار الهی: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، از مهم ترین رسالت های پیامبران، انذار و هشدار نسبت به خشم الهی در دنیا و آخرت به ویژه شقاوت ابدی در دوزخ است.(نساء، آیات 165 و 166؛ انعام، آیه 28؛ شعراء، آیه 208) خدا از نظر قرآن، با انذار نسبت به دوزخ و شقاوت ابدی رحمت خویش را به نمایش می گذارد؛ زیرا این گونه خدا رحمت خویش را به مردم نشان می دهد؛ زیرا اصل در خلقت رحمت است(هود، آیه 119)؛ پس اگر انذار و هشداری می دهد، برای آن است که تا رحمت خویش را کامل کند و کسی را بدون اتمام حجت عذاب و کیفر نکند.(نساء، آیه 34؛ فاطر، آیه 24)
5. بشارت الهی: از دیگر رسالت ها و وظایف الهی همه پیامبران، بشارت مردم به بهشت و سعادت ابدی است.(نساء، آیات 163 تا 165؛ انعام، آیه 48؛ کهف، آیه 56) خدا به مومنان بشارت می دهد که اگر ایمان آورند و عمل صالح در چارچوب هدایت های عقل و نقل داشته باشند و کارهای خویش را اصلاح کنند، به آرامش و آسایش می رسند و از هر گونه خوف نسبت به آینده و حزن و اندوه نسبت به گذشته می رهند.(انعام، آیه 48)
6. تبلیغ: تبلیغ به معنای نهایت چیزی است. واژه مبلغ در قیمت گذاری نهایت قیمتی است که از سوی فروشنده اعلام می شود. مبلغ در علم، رهایی از شک و ظن و رسیدن به قطع و یقین است، که البته بسیاری از مردم نهایت مبلغ در آگاهی همان ظن است.(نجم، آیه 30) تبلیغ در امر رسالت، رساندن بلیغ پیام و رسایی در محتوای آن است. از نظر قرآن، پیامبری به معنای ابلغ روشن و رسا و صریح پیام های الهی به مخاطبان از جن و انس است.(نحل، آیه 35؛ نور، آیه 54؛ عنکبوت، آیه 18)
7. تبیین حق: تبیین گری از دیگر رسالت های پیامبری است. هر چند که قرآن خود «مبین» و «بیان»(آل عمران، آیه 138) و «تبیان» (نحل، آیه 89) است؛ و خدا مسئولیت بیان قرآن و پیامش را به عهده گرفته است؛ اما بر پیامبران است تا حق را از باطل جدا کنند؛ زیرا بیان به معنای جدایی حق و باطل است تا هیچ گونه تشابه و شبهه ای باقی نماند و حق آشکار گردد. پیامبری مسئولیتی عظیم در این ساحت است؛ زیرا در بسیاری از امور دنیوی حق و باطل به هم آمیخته و نوعی فتنه و تشابه ایجاد می شود. در این موارد پیامبر است که با بیان رسای خویش حق و باطل را جدا می سازد و اختلافات در این ساحت به ویژه اختلاف معنایی و مفهومی و قضایی از فلسفه های بعثت و رسالت پیامبری است.(بقره، آیه 213؛ یونس، آیه 47؛ نحل، آیات 36 و 39)
8. تزکیه : تزکیه از ریشه «زکو» به معنای رشد باطنی و معنوی است. از نظر آموزه های وحیانی قرآن، این امور به ساحت ربوبیت الهی تعلق دارد و تنها خدا می تواند تزکیه کند.(نور، آیه 21) البته اعمال عبادی و عبودیت از سوی بندگان خدا، موجب می شود تا بستری برای تزکیه الهی فراهم آید. از نظر قرآن، مظاهر اتم و اکمل الهی یعنی پیامبر (ص) نیز این گونه تصرفات ربوبی دارد و می تواند به تزکیه بپردازد.(آل عمران، آیه 164)
9. تعلیم: تعلیم به اشکال گوناگون انجام می شود، ولی تعلیم حقیقی تعلیم باطنی هم چون تزکیه است که در ساحت ربوبیت انجام می شود. از این نوع علوم به علوم لدنی یا علوم حضوری و شهودی یاد می شود. از نظر قرآن، تعلیم علوم لدنی و حضوری تنها از مقام ربوبیت الهی و مظاهر اوست.(بقره، آیات 282 و 129 و 151؛ آل عمران، آیه 164)
10. تضرع: ایجاد شرایط انابه و تضرع به درگاه خدا در قالب انذار و ایجاد خشیت عالمانه از دیگر رسالت های پیامبری است. پیامبران با انذار و بیان جلال و جبروت الهی و آتش دوزخ این بستر را فراهم می آورند تا مردم در شرایطی قرار گیرند که به تضرع و انابه به پیشگاه خدا بروند و از خدا رهایی از دوزخ و خشم و غضب الهی را بخواهند.(انعام، آیه 42؛ اعراف، آیه 94)
11. تقوا: تقوا از وقایه به معنای ایجاد حفاظ است. این حالت با پرهیز به معنای ایجاد محدودیت برای خود تحقق می یابد. البته تقوا به معنای اجتناب نیست، هر چند که جلوه ای از آن در اجتناب می توان یافت؛ بلکه تقوای حقیقی شامل عمل به باید ها و نبایدها است؛ پس وقتی از پرهیز غذایی سخن به میان می آید به این معنا نیست که غذایی را ترک کند، بلکه به معنای خوردن برخی از خوراکی ها و ترک برخی دیگر است. این همان معنای دقیق پرهیز در زبان فارسی است که با تقوا هماهنگ است. پس تقوای یعنی مراعات حلال و حرام خدا. از رسالت های پیامبری بیان احکام و دعوت مردم به تقوای الهی است تا انسان این گونه به رستگاری ابدی برسند.(اعراف، آیه 35)
12. تلاوت آیات الهی: خدا همان طوری که آیات تکوینی دارد که آسمان و زمین و مخلوقات موجود در آنها است، هم چنین آیات تدوینی دارد که در قالب کتب آسمانی برای راهنمایی و هدایت انسان فرو فرستاده است. یکی از رسالت های پیامبری تلاوت آیات خدا بر مردم و دعوت آنان به آن و قرائت آن است.(حج، آیه 52؛ زمر، آیه 71)
13. توحید و دعوت به عبودیت خدا: دعوت به توحید و وحدانیت خدا از دیگر رسالت های پیامبری است تا مردم از کفر و شرک رها شوند. مردم به طور فطری گرایش به عبودیت دارند؛ زیرا خدا انس و جن را برای عبودیت خود آفریده است.(ذاریات، آیه 56) اما مردم ممکن است به جای عبودیت خدا به عبودیت دیگران از طواغیت رو آورند و این گونه گمراه شوند. دعوت به توحید و خداپرستی از مهم ترین رسالت های پیامبری است.(آل عمران، آیه 79؛ ابراهیم، آیه 10؛ نحل، آیات 2 و 36)
14. حل اختلافات: از دیگر ماموریت های پیامبری حل اختلافات میان مردم در مسائل گوناگون علمی و اعتقادی و قضایی و مانند آنها است.(بقره، آیه 213 و 253؛ شوری، آیات 13 و 14)
15. عدالت: دعوت به عدالت و اقامه آن از دیگر رسالت های پیامبری است؛ زیرا بدون عدالت نمی توان از حق و حقیقت سخن گفت. عدالت قسطی اصلی اساسی است که پیامبران برای اقامه آن بسیار زحمت کشیده اند.(حدید، آیه 25؛ یونس، آیه 47)
16. قضاوت: قضاوت و داوری و رفع درگیری و نزاع و اختلاف در میان مردم از دیگر رسالت های مهم پیامبری است.(بقره، آیه 213؛ یونس، آیه 47)
17. هدایت: هدایت مردم به صراط مستقیم از اهداف مشترک پیامبران است. همه پیامبران ماموریت دارند تا در کنار هدایت فطری تکوینی(طه، آیه 50) مردم را به هدایت نقلی و شرعی دعوت کنند که مطابق همان هدایت فطری است.(روم، آیه 30؛ بقره، آیه 214؛ اعراف، آیه 43؛ رعد، آیه 7؛ نحل، آیه 36)