آسیب شناسی امنیت اجتماعی

بسم الله الرحمن الرحیم

امنیت از مهم ترین مولفه ها و شاخصه های سعادت و خوشبختی است؛ زیرا فقدان امنیت موجب فقدان آسایش نیز است. در میان اقسام امنیت، امنیت اجتماعی یکی از مهم ترین اقسامی است که قرآن به آن توجه خاص و ویژه ای داشته است؛ زیرا آموزه های وحیانی قرآن، هماره اسلامی را ترسیم می کند که ابعاد اجتماعی در آن پر رنگ است؛ چرا که سعادت فردی بدون تحقق سعادت جمعی شدنی نیست و این سعادت جمعی نیز جز با تعاون و همکاری های جمع تقحق نمی یابد؛ زیرا اجتماع بر خلاف جامعه یک مجموعه ای است که با بده و بستان های متعادل و متقابل نیازهای یک دیگر را برآورده می سازند و این گونه در قالب نقش های اجتماعی کمک می کنند تا هر کسی به کمالات بایسته و شایسته خویش برسد و سعادت دنیا و آخرت را تجربه کند.

اهمیت و ارزش امنیت اجتماعی

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، امنیت اجتماعی یکی از اقسام امنیت است که از اهمیت و ارزش بسیاری برخوردار است. ازهمین روست که امنیت اجتماعی را به عنوان یک نعمت الهی در خور یاد و ستایش می داند.(انفال، آیه 26؛ نحل، آیه 112) از نظر قرآن، امنیت اجتماعی تبلوری از رحمت الهی است که باید قدر آن را دانست و شکرگزار آن بود.(کهف، آیات 95 و 98)

امنیت از جمله امنیت اجتماعی چنان مهم و ارزشی است که یکی از خواسته های حضرت ابراهیم(ع) در قالب دعا و نیایش به پیشگاه خدای منان، تحقق امنیت اجتماعی برای اهالی مکه است.(بقره، آیه 126)

حضرت یوسف(ع) نیز با اشاره به امنیت اجتماعی و ارزش آن، در قالب دعا و مشیت الهی به این نکته اشاره می کند که ان شاء امنیت برای بنی اسرائیل در مصر فراهم باشد و آنان بتوانند در امنیت اجتماعی کامل در آن جا زندگی کنند.(یوسف، آیه 99)

به سخن دیگر، آن قدر امنیت اجتماعی ارزشمند و مهم است که حضرت یوسف(ع) در همان آغاز ورود بنی اسرائیل به مصر، به امنیت اجتماعی به عنوان یک امر مهم و اساسی در سعادتمندی اجتماع اشاره می کند و مشیت الهی را برای آن می خواهد.

البته با نگاهی به آثار و کارکردهای امنیت اجتماعی در زندگی بشری به سادگی می توان ارزش و اهمیت امنیت اجتماعی را دانست و برای تحقق آن تلاش کرد و از مسئولان و رهبران خواست تا همت خویش را مصروف تحقق امنیت اجتماعی کنند.

در ارزش و اهمیت امنیت از جمله امنیت اجتماعی همین بس که خدا در آیات قرآنی، آن را به عنوان یک ویژگی بهشت و اهل آن می داند و معرفی می کند.(دخان، آیات 51 و 55)

آسیب شناسی امنیت اجتماعی

آسیب شناسی به معنای شناسایی آفات و بیماری هایی است که به یک موجود زنده عارض می شود. بنابراین، وقتی سخن از آسیب شناسی نسبت به امنیت اجتماعی سخن به میان می آید، مراد آن است که امنیت اجتماعی همانند یک موجود زنده ممکن است گرفتار آفت و آسیب هایی شود که بقای آن را به خطر اندازد. در حقیقت تغییراتی که ممکن است تحقق امنیت اجتماعی یا بقای آن را با مخاطره مواجه سازد، به عنوان مجموعه آسیب ها و آفات مطرح می شود.

بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، امنیت از جمله امنیت اجتماعی همانند یک موجود زنده ممکن است با مخاطراتی مواجه شود که بقای آن را به خطر می اندازد؛ بنابراین، انسان نمی بایست به سبب امنیت اجتماعی به این گمانه برسد که هر کاری بکند هیچ تاثیر مثبت یا منفی در امنیت اجتماعی به جا نمی گذارد، بلکه همان طوری هر چیز زنده ای ممکن است بیمار شود و دچار مرگ، ممکن است امنیت از جمله امنیت اجتماعی به سبب برخی از فعالیت ها و یا کارها دچار بیماری و آسیب شود و از میان برود.

به عنوان نمونه حضرت صالح(ع) به ثمودیان هشدار می دهد که فریب ظاهر استمرار و بقای امنیت را نخورند؛ زیرا هر زمانی ممکن است این امنیت به سبب اعمال و رفتار آدمی تغییر کند و به جای امنیت، آشوب و هرج و مرج و فتنه قرار گیرد و جان و مال و عرض مردم با خطر مواجه شود. پس امنیت هر اجتماعی ممکن است به سبب اعمال خود آن اجتماع یا امور دیگر، به شدت تحت تاثیر قرار گرفته و تغییر یابد و آسیب شدیدی بر آن وارد شده و از امنیت به آشوب تغییر یابد.(شعراء، آیات 142 تا 146)

از نظر قرآن، اموری می تواند در امنیت از جمله امنیت اجتماعی تاثیرات مخرب و زیانبار منفی به جا گذارد و بقای آن را به خطر اندازد. از مهم ترین آسیب ها و آفاتی که ممکن است دامن گیر امنیت اجتماعی شود، می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. کفران نعمت: از نظر قرآن، یکی از مهم ترین عواملی که به امنیت از جمله امنیت اجتماعی آسیب می رساند و آرامش اجتماع را به آشوب تغییر می دهد، کفران نعمت است. این کفران نعمت می تواند مرتبط یا مربوط به همین امنیت اجتماعی باشد که خدا برای اجتماعی فراهم می آورد؛ زیرا چنان که گفته شد، از نظر قرآن، خود امنیت اجتماعی از نعمت های بزرگ خدا است که با کفران آن از دست می رود.(نحل، آیه 112) هم چنین ممکن مراد نعمت های دیگری باشد که شامل نعمت های مادی و معنوی است. انسان اگر قدر هر نعمتی را نشناسند و در جای مناسب آن به کار نبرد، آن نعمت از وی زدوده و سلب می شود. بنابراین، کفران نعمت های الهی می توان موجب شود تا خدا آن نعمت ها از وی سلب کند و به جای آرامش و آسایش و تغذیه مناسب، ناامنی و آشوب و گرسنگی را جایگزین سازد. بسیاری از ملت ها و امت ها در طول تاریخ با کفران نعمت های الهی، امنیت اجتماعی خود را مختل کردند؛ زیرا وقتی جامعه ای از آسایش و امنیت غذایی مثلا بی بهره شود و گرسنگی دامن گیر آن جامعه و اجتماع شود، سرقت و دزدی و آشوب و هرج و مرج و مانند آن ها در اجتماع افزایش یافته و امنیت اجتماعی به شدت تضعیف یا به مخاطره افتاده و آشوب جایگزین آن می شود.(همان)
2. بی تقوایی: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، از مهم ترین عوامل تامین کننده امنیت از جمله امنیت اجتماعی تقوای الهی است؛ زیرا تقوای الهی موجب می شود تا انسان ها بر اساس قوانین و شرایع اسلامی عمل کنند و عدالت از جمله عدالت قسطی را به جا آورده و نسبت به یک دیگر در صورت خطا و اشتباه عفو و گذشت داشته باشند؛ چرا که این ها نزدیک ترین مصادیق به تقوای الهی از نظر قرآن است.(مائده، آیه 8؛ بقره، آیه 237) بنابراین، بی تقوایی و عدالت و قانون گریزی و فقدان احسان و عفو و گذشت نسبت به یک دیگر، یکی از آفات ها و آسیب هایی است که امنیت اجتماعی را به مخاطره می اندازد.(نحل، آیه 112؛ شعراء، آیات 142 و 146) خدا از مومنان می خواهد برای تامین امنیت اجتماعی هماره به این نکته یعنی تقوای الهی توجه و اهتمام ویژه داشته و در اموری به ویژه عدالت قسطی و احسان و ایثار در مسایل اجتماعی پیش گام باشند و در سطح قوامین بالقسط عمل کنند.( مائده، آیه 8؛ بقره، آیه 237)
3. کفر و بی ایمانی: از نظر آموزه های قرآنی، ایمان به خدا و قیامت موجب می شود تا انسان ها حدود الهی را مراعات کرده و گرفتار فجور نشوند(قیامت، آیات 1 تا 5؛ شمس، آیات 7 تا 10)؛ بنابراین، چنین افراد مومن اصل مراعات تقوای الهی و قوانین و حدود هستند و هرگز حق و حقوق دیگران را تضییع نمی کنند. اما فقدان ایمان می تواند به معنای فجور و بی عدالتی و قانون شکنی باشد که هرج و مرج و آشوب را در اجتماع ایجاد کرده و امنیت اجتماعی را تهدید و با خطر عدم بقای مواجه می سازد.( نحل، آیه 112؛ شعراء، آیات 142 و 146) پس کفر و بی ایمانی در کنار کفران نعمت و بی تقوایی از مهم ترین آسیب هایی است که امنیت اجتماعی را تهدید می کند و آفت جدی بقای آن به شمار می رود.
4. جهالت و شرک: جهل گاه در برابر علم و گاه در برابر عقل است؛ پس می توان گفت که جهالت در قرآن در برابر نادانی و فقدان علم و نیز در برابر بی تعقلی و برخردی به کار رفته است. بر این اساس، عالم عاقل تامین کننده امنیت اجتماعی است؛ در حالی نادان بی خرد امنیت اجتماعی را با خطر نابودی مواجه می سازد. از نظر آموزه های وحیانی قرآن، کسانی که دلیل و برهان علمی بر شرک ندارند، با گرایش به شرک خود را در شرایطی قرار می دهند که امنیت ازدست می رود؛ زیرا ایجاد و بقای امنیت از جمله امنیت اجتماعی به دست خدا است و مشرکان با نادانی و جهل و جهالت خویش به جای مراجعه به ریشه و خاستگاه امنیت و عزت به سمت و سوی دیگر می روند که آشوب و ذلت را برایشان رقم می زند.(انعام، آیه 81؛ ملک، آیه 16 و 17)
5. امهال و استدراج: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، خدا رحمت برای جهانیان است و همین ویژگی موجب می شود تا غضب و خشم الهی به سرعت به نمایش در نیاید. این گونه است که برخی از مردم از جمله کافران و مشرکان دچار احساس امنیت کاذب می شوند و از جایی که گمان نمی کنند آسیب می بینند. در حقیقت سنت های امهال الهی و استدراج موجب می شود تا برخی در دام امنیت کاذب بیافتند و این گونه رفتاری برخلاف آفرینش و آموزه های اسلامی و شرایع آن داشته باشند که خود موجب آسیب شدید از جمله امنیتی می شود و از جایی که گمان نمی کنند ضربه می خورند.(نحل، آیات 45 و 47؛ ملک، آیات 16 و 17)
6. حاشیه نشینی: از نظر قرآن، یکی از عوامل تامین کننده امنیت از جمله امنیت اجتماعی، شهرنشینی و حضور در حرم امن الهی از جمله مکه است؛ و کسانی که به حاشیه نشینی گرایش دارند، به همان میزان از امنیت از جمله امنیت اجتماعی بی بهره هستند و هر لحظه ممکن از سوی دزدان و غارتگران و ربایندگان آسیب ببینند و نتوانند از خود دفاع کنند.(عنکبوت، آیه 67) از نظر قرآن حضور در آبادی ها و شهرها (نحل، آیه 112) به ویژه شهرهای بزرگ که به سادگی به چشم می آید (سباء، آیه 18) می تواند به عنوان عامل امنیت از جمله امنیت اجتماعی باشد، به همان میزان دوری از این مراکز و آبادی ها موجب فقدان امنیت و از دست آن است.(سباء، آیات 18 و 19)
7. ترک بندگی و عبادت خدا: از نظر قرآن، عبادت خدا عامل جلب نعمت ها از جمله نعمت امنیت است. بنابراین، ترک عبادت خدا موجب فقدان آرامش و امنیت می شود.(قریش، آیات 3 و 4)
8. فقدان راه ها: از نظر قرآن، راه ها نقش مهمی در ارتباطات انسانی از جمله اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی و مانند آن ها دارد. هر چه راه ها بیش تر و بزرگ تر باشد به همان میزان امنیت اجتماعی نیز افزایش می یابد. فقدان راه ها و یا کاهش آن ها یا کوچکی و عدم توسعه راه ها از جمله راه های ارتباطی موجب می شود تا امنیت اجتماعی به مخاطره بیافتد.(سباء، آیات 18 و 19) خدا در آیات قرآنی بیان می کند که دشمنان تلاش می کنند تا امنیت اجتماعی را با آسیب زدن به امنیت راه های ارتباطی امت اسلام به خطر اندازند؛ چنان که کافران در عصر حضرت شعیب(ع) این گونه عمل می کردند.(اعراف، آیات 85 و86)
9. دوری از ستم: هر گونه ستم می تواند موجب شود تا امنیت از دست برود. ایمان زمانی مفید است که اهل ایمان از هر گونه ظلم و ستم از جمله شرک و تبلس به آن خودداری کنند و در امور زندگی خویش شرک خفی و نهان نداشته باشند و رفتارهای مشرکان در پیش نگیرند. هر گونه شرک که ظلم عظیم است(لقمان، ایه 13) می تواند امنیت را به مخاطره افکند.(انعام، آیه 82)
10. فقدان نیروهای مسلح: نیروهای مسلح دارای نفرات و تجهیزات کافی و به روز از مهم ترین عوامل امنیت از جمله امنیت اجتماعی است. بنابراین، کاهش قدرت واقتدار نیروهای مسلح و کمبود امکانات و کاهش بودجه موجب می شود تا امنیت اجتماعی به خطر افتد.(انفال، آیه 60)
11. فقدان موانع لازم در برابر دشمن: یکی از مهم ترین عوامل تامین کننده امنیت هر اجتماعی، وجود موانع ایذایی در برابر دشمن است. بنابراین، فقدان آن می تواند به امنیت اجتماعی آسیب جدی برساند.(کهف، آیات 94 و 97)
12. تخلف از جهاد: جهاد تامین کننده امنیت از جمله امنیت اجتماعی است. تخلف از جهاد و تکاهل و خانه نشینی مجاهدان در هر اجتماع می تواند به عنوان یک آسیب جدی برای امنیت اجتماعی مطرح باشد.(نساء، آیه 84) در همین فتنه ها و آشوب های اخیر گوشه نشینی و تماشاچی بودن مردم موجب شد تا آشوب گران به سادگی امنیت اجتماعی را به خطر اندازند.
13. عدم هشیاری نسبت به جریان نفوذ و نفاق: یکی از مهم ترین عوامل آسیب زا نسبت به امنیت از جمله امنیت اجتماعی جریان نفوذ و نفاق است که استاد جاسوسی و شایعه سازی و تشکیک در قدرت رهبری و سلامت آن هستند. این جریان ها با استفاده از امکانات امت علیه امنیت آن عمل می کنند و با نفوذ در لایه های حکومت و دولت در همه ابعاد از جمله تقنین و قضاوت و اجرا، بلکه حتی حوزه های نظامی و امنیتی تلاش می کنند تا امنیت امت را به خطر اندازند و آن را بازیچه اهداف خویش قرار دهند. اینان وقتی با اقتدار نظام سیاسی ولایی و امنیت آن مواجه می شوند، امنیت را به سخریه می گیرند و به آن طعن وارد می سازند. از نظر قرآن، جریان نفوذ و نفاق در عمل سست و در زبان تند و تیز هستند و هر گونه اتهامی را متوجه نظام سیاسی ولایی به ویژه رهبری می کنند و تامین امنیت را به عنوان فریب از سوی دولت اسلامی می دانند که با حربه امنیت می خواهند مردم را فریب دهند. (احزاب، آیات 12 تا 19) اصولا منافقان که دشمن امنیت امت و نظام سیاسی هستند هر چه که موجب می شود تا رهبری و امت از آن خیری دریافت کنند، رنجیده خاطر می شوند و آن را به استهزاء می گیرند. (همان) به هر حال، یکی از آسیب ها این است که نسبت به چنین جریان هایی بی توجه باشیم و بگذاریم که هر کاری که می توانند انجام دهند.
14. سوءاستفاده از آزادی و امکانات و مواهب الهی: آزادی از جمله آزادی های اجتماعی از مهم ترین نعمت های الهی است. از نظر قرآن، هر گونه سوء استفاده از امکانات و مواهب الهی از جمله موهبت آزادی مانند آزادی رفت و آمد یا آزادی تجارت یا آزادی جتماعی و مانند آنها می تواند امنیت را به مخاطره افکند.(سباء، آیه 18؛ نور، آیه 55)
15. تکذیب پیامبران و شرایع اسلامی: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، تصدیق اسلام و پیامبران می تواند امنیت از جمله امنیت اجتماعی را تامین کند؛ اما تکذیب آن می تواند این امنیت را به شدت به مخاطره اندازد و آن را از میان بردارد.(حجر، آیات 80 و 82؛ شعراء، آیات 141 و 146)