چانه زنی در معاملات از نظر اسلام

بسم الله الرحمن الرحیم

چانه زنی به معنای اصرار و پافشاری در امری برای نزدیک شدن دیدگاه ها و نظرات البته به گرایش به نفع خواهی است، با آن که در همان حال، ضرری را برای دیگری نمی خواهد.

چانه زنی در معاملات، زمانی رخ می دهد که فروشنده قیمتی را اعلام می کند که گمان خریدار آن است که این قیمت «غیرمنصفانه» است، و مقتضی انصاف آن است که قیمت کمی تغییر یابد. پس ریشه چانه زنی را می بایست در همان اصل اقتصادی در معاملات، یعنی انصاف جست که در راستای تحقق عدالت اقتصادی انجام می شود؛ زیرا اگر خریدار قیمت را منصفانه بداند، بر آن نمی شود تا با چانه زنی جنسی را پایین تر از قیمت منصفانه بخرد؛ زیرا براساس قاعده طلایی «هرچه را برای خود می پسندی، برای دیگران بپسند؛ و هرچه را برای خود نمی پسندی برای دیگران مپسند»(نهج البلاغه، نامه ۳۱؛ بحارالانوار، ج۷۱، ص۹؛ ج۷۲، ص ۳۱)، انسان می بایست به حکم انصاف، خیر را برای خود و دیگران بخواهد و ضرر و زیان را برای خود و دیگران نخواهد. بنابراین، وقتی شخص معامله را منصفانه بداند، دنبال چانه زنی نمی رود.

از این جا می توان دریافت که چانه زنی می تواند بر اساس قواعد احکام الهی مستحب و مکروه  و مانند آنها باشد؛ زیرا چانه زنی به عنوان فعل مکلفین نمی تواند فاقد حکم شرعی از احکام پنج گانه باشد.

اصل اسلامی انصاف در معاملات

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، انصاف به معنای ایجاد برابری و تساوی، یکی از مکارم اخلاقی و محاسن آن است. این بدان معنا خواهد بود که انصاف فراتر از فضایل عادی اخلاق چون عدالت است؛ زیرا در عدالت گاه لازم است تا به گونه ای عمل شود که اگر درباره خودش شخص انجام گیرد، به شدت خشمگین و ناراحت می شود؛ به عنوان نمونه قصاص از مصادیق عدالت است که شخص دوست ندارد قصاص درباره خودش اجرا و اعمال شود؛ اما همگی انصاف را می پسندند؛ زیرا همانند عفو است که هر کسی دوست دارد اگر اشتباه، خطا ، گناه و جرمی مرتکب شده، به دیده اغماض به او نگاه شود و از عملش در گذرند و او را عفو کنند.

امام على (ع) در این باره می فرماید: أَعدَلُ النّاسِ مَن أَنصَفَ مَن ظَلَمَهُ؛ عادل‏ترین مردم کسى است که با کسى که به او ظلم کرده با انصاف رفتار کند.(غررالحکم، ج۲، ص۴۳۵، ح۳۱۸۶)

از این سخن امیرمومنان علی(ع) نکته ای دیگر به دست می آید و آن این مطلب است که انصاف به یک معنا از زیرشاخه های عدالت است؛ زیرا عدالت به معنای قراردادن هر چیزی در جای مناسب آن یا بخشیدن حق هر صاحب حقی است. پس کسی که انصاف می کند، هرگز از عدالت خارج نشده است، بلکه تلاش کرده تا از حق خود بگذرد و با نگاهی منصفانه به مساله بنگرد؛ به این معنا که خود را جای آن فرد قرار می دهد و می گوید که اگر من آن سوی ترازو بودم آیا دوست داشتم با من چگونه رفتار شود؟ پس انصاف این می بیند که گذشت و عفو کند. البته این گذشت نسبت به حق خود است و نه دیگران؛ از این روست که هیچ کس حق ندارد از حق دیگری بگذرد، بلکه عدالت آن است که حق او ادا و عطا شود.

نکته دیگر آن که عدالت با توجه به موارد متفاوت است؛ زیرا گاه عدالت در تساوی و برابری است، ولی همیشه این گونه نیست؛ اما انصاف همیشه با برابری معنا می یابد؛ زیرا واژه «انصاف» به کسر همزه از واژه عربی «نصف» گرفته شده است. النِّصْف : یکى از دو قسمت مساوى هر چیزى ، و به زبان فارسی نیم است که جمع آن أَنْصَاف به فتح همزه است. وقتی عربی می گوید: رجُلٌ نِصْفٌ؛ اشاره به مرد میان سال و میانه قد و قامت دارد.

اما انصاف بر وزن افعال مصدر باب ثلاثی مزید است. وقتی گفته می شود: أَنْصَفَ الرجُلُ إنْصَافاً ؛ یعنی آن مرد به مساوات عمل کرد و عدالت مساواتی را به جا آورد. هم چنین : أَنْصَفَ الخَصْمَینِ ؛ یعنی با عدالت مساواتی میان آن دو قضاوت و رفتار کرد؛ و أَنْصَفَ من فلانٍ؛ یعنی از فلانى حق خود را به مساوات گرفت؛ چنان که : أَنْصَفَ المَاءُ الإنَاءَ ؛ یعنی آب به نیمه ى ظرف رسید.

انصاف یکی از فضایل اخلاقی است و به معنای مراعات برابری و مساوات در رفتار است. از این روست که با عدالت قسطی نزدیک و هم معناست؛ زیرا عدالت قسطی به معنای سهم هر چیزی را به مساوات به آنان دادن و حقوق مردم را به مساوات و بدون تبعیض رعایت نمودن است.

هم چنین این مفهوم از انصاف با قاعده طلایی «هر آن چه برای خود می پسندی برای دیگران ببپسند» در ارتباط است؛ یعنی انصاف به ما حکم می کند هر خیری را که برای خود می‌‌خواهیم برای دیگران هم بخواهیم و هر زیان و ضرری که برای خود نمی‌پسندیم برای دیگران هم نپسندیم.

در فرهنگ عمومی بارها این نکته تاکید می شود که عدالت مقتضی برابری در برابر قانون است. این معنا و مفهوم از عدالت با انصاف هم پوشانی دارد، اما مواردی است که عدالت با انصاف هم پوشانی ندارد؛ زیرا اگر به معنای تساوی و برابری باشد در حق افرادی ظلم خواهد بود. به عنوان نمونه غذای کودک و بزرگسال از نظر میزان نمی تواند مساوی و برابر باشد و اگر به هر دو یکسان داده شود در حق بزرگسال ظلم شده است با آن که انصاف و تساوی و برابری در آن تحقق یافته است؛ ولی این نوع از انصاف عین ظلم است. پس این گونه نیست که هماره انصاف به معنای عدل باشد بلکه گاه از مصادیق ظلم خواهد بود.

امام صادق(ع) فرمود: «برترین اعمال سه چیز است: رعایت انصاف در حق مردم نسبت به خویشتن تا آنجا که چیزى را براى خود نخواهى مگر اینکه همانندش را براى آنها بخواهى و مواسات با برادر دینى در مال و ذکر خدا در هر حال.»(بحارالانوار، ج۷۲، ص ۳۱)

امام صادق(ع) در حدیثى فرمود : أَ لَا أُخْبِرُکُمْ بِأَشَدِّ مَا فَرَضَ اللَّهُ عَلَى خَلْقِهِ- فَذَکَرَ ثَلَاثَهَ أَشْیَاءَ أَوَّلُهَا إِنْصَافُ النَّاسِ مِنْ نَفْسِک‏؛ آیا شما را به سخت‏ترین چیزى که خدا بر خلقش واجب کرده آگاه نسازم؟ و آنگاه سه موضوع را بیان کرد که نخستین آنها از انصاف دادن به مردم است.»(همان)

امیرالمومنین علی(ع) در نامه‌ای به مالک اشتر در این مورد می‌فرماید: نسبت به خدا و بندگانش انصاف را از دست مده و نسبت به اطرافیان و خانواده و زیر دستانت انصاف داشته باش که اگر انصاف، پیشه خود نسازى ستم کرده‏اى و کسى که به بندگان خدا ستم کند خدا دشمن اوست و کسى که خدا دشمن او باشد دلیلش را باطل مى‏سازد و عذرش را نمى‏پذیرد و چنین شخصى با خدا در جنگ است مگر آنکه دست از ستم بردارد و توبه کند.( سید رضی؛ نهج البلاغه، ترجمه سید جعفر شهیدى، تهران ، شرکت انتشارات علمى و فرهنگى‏ ، ۱۳۸۷ ، نوبت ۱۴، نامه. ۵۳؛ غررالحکم، ج۲، ص۲۱۰، ح۲۴۰۳)

اثر انصاف با مردم در اصل به خودش بر می گردد؛ زیرا از برکات و آثار انصاف در حق دیگران آن است که مردم برای او ارزش و اعتبار قایل شده و سخن و داوری او را می پذیرند. امام صادق علیه‏السلام : مَن أَنصَفَ النّاسَ مِن نَفسِهِ رُضِىَ بِهِ حَکَما لِغَیرِهِ؛ هر کس با مردم منصفانه رفتار کند، دیگران داورى او را مى ‏پذیرند.( تحف العقول، ص‏۳۵۷)

جواز چانه‌زدن در معاملات از نظر اسلام

چنان که گفته شد، چانه زنی در راستای تحقق عدالت تساوی وانصاف است؛ زیرا شخص زمانی به چانه زنی رو می آورد که احساس می کند انصاف رعایت نشده است؛ هر چند که فروشنده گران فروشی نمی کند، ولی انتظار آن است که مومنان و مسلمانان نسبت به هم فراتر از دایره عدالت تقابلی و مثلی عمل کرده و از جایگاه احسان عفوی با هم تعامل و معاشرت داشته باشند.

به سخن دیگر، اگر عدالت تقابلی و مثلی مقتضی این معناست که در برابر هر چیزی از خوب و بد به همان میزان برخورد شود(بقره، آیه 194؛ نحل، آیه 126؛ الرحمن، آیه 60)؛ ولی اسلام بر آن است تا مومنان در سطح عالی تر از آن یعنی محاسن و مکارم اخلاقی با هم معاشرت و تعامل داشته باشند؛ زیرا این سطوح به تقوای الهی «اقرب» و نزدیک تر است(بقره، آیه 237) و اصولا خدا مومنانی را جزو مقربان قرار می دهد که در سطح اکرام به ایثار نیز بپردازند.(انسان، آیات 8 و9؛ حشر، آیه 9)

با این همه، اگر مسلمانان بخواهند با هم معاشرت و تعاملی داشته باشند، بهتر است که اصل احسان را مراعات کنند که بروز و ظهور مصداقی آن می تواند در «انصاف» در معاملات خودنمایی کند. بنابراین، وقتی شخص به چانه زنی رو می آورد، خواهان احسان از سوی فروشنده است که در انصاف خودنمایی می کند. خریدار می داند قیمت بیان شده از سوی فروشنده عادلانه است، ولی خرید و فروشی منصفانه را می خواهد؛ و از همین روست که به چانه زنی رو می آورد تا سودی که فروشنده می خواهد ببرد، با گذشت و عفو از سوی او، به یک سود دو سویه میان خریدار و فروشنده تبدیل شود و هر یک نصفی از سود را این گونه نصیب خود گرداند.

پس در چانه زنی هدف آن نیست که ضرری به فروشنده وارد شود، بلکه از او درخواست می شود تا کم تراز قیمت عادلانه جنس را بفروشد تا این گونه انصاف در سود میان دو طرف به عنوان دو مسلمان یا مومن تحقق یابد.

به نظر می رسد که چانه زنی بیش تر در اجناس و کالاهای ارزش مند و گران قیمت رخ می دهد؛ زیرا در معاملات خرد و جزیی انسان نمی بایست عزت و کرامت خویش را مخدوش سازد و با چانه زنی در چیز کم ارزشی اعتبار و احترام خویش را کاهش دهد؛ اما در معاملات مهم و کلان و ارزشمند می توان با چانه زنی درخواست انصاف در معامله را داشت تا هر دو طرف به یک معنا سود برند. چانه زنی برای تحقق سود دو طرف و دو سویه و به یک معنا برد – برد است؛ زیرا چنین انصافی نه تنها بیانگر حالت احسان در فروشنده است، بلکه فروشنده از برکات احسان و رسیدن به مقام محسنین که در آیات بسیاری بیان شده، برخوردار می شود.

در اسلام چانه زنی گران فروشی و کم فروشی به عنوان رفتاری غیر عادلانه محکوم شده است؛ زیرا نه تنها آثار مخرب اخروی دارد، بلکه شخص گران فروش و کم فروش درهمین دنیا ضرر می بیند؛ زیرا به یک معنا با ظلم و بی عدالتی، آتش را می خورد هر چند که آن را نمی بیند؛ ولی بدبختی و شقاوت و از دست رفتن سرمایه ها از جلوه های ظلم و بی عدالتی در معاملات است که در آیات قرآنی به آن اشاره شده است.(مطففین، آیات 1 تا 4؛ بقره، آیه 174؛ محمد، آیه 12)

مومن در هر کاری می بایست از عقل بهره گیرد و کیس و زیرک باشد. بنابراین، می بایست هوشیار باشد تا در دام فریب و مکر به ویژه در معاملات نیافتد.

چانه زنی عملی دو سویه است؛ یعنی هریک از خریدار و فروشنده برآن است تا قیمتی را تثبیت کند که مناسب تر و به یک معنا به انصاف نزدیک تر است. از این روست که چانه زنی برای رسیدن به قیمت منصفانه مشکلی ندارد؛ از همین روست که امام باقر(ع) فرمود: «برای دریافت مبلغ بیشتر با مشترى چانه بزنید؛ زیرا اگر قیمت بالاتر(اما عرفاً مناسب) به شما پرداخت کند، شیرین‌کام‌تر خواهید بود، و هرآن‌که در خرید و فروش دچار ضرر شود، نه کارش پسندیده است نه اجری خواهد برد».(من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق، ج ۳، ص ۱۹۷)

چانه زنی برای هر دو طرف کمک می کند تا معامله ای را انجام دهند که تراضی الطرفین در آن تحقق می یابد؛ زیرا اصل در معاملات در قرآن، رسیدن به این حدّ و سطح از توافق است. خدا در قرآن به صراحت می فرماید: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ عُدْوَانًا وَظُلْمًا فَسَوْفَ نُصْلِيهِ نَارًا وَكَانَ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرًا؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ ايد! اموال همديگر را به باطل و ناروا مخوريد، مگر آنكه داد و ستدى با تراضى يكديگر از شما انجام گرفته باشد؛ و خودتان را مكشيد؛ زيرا خدا همواره با شما مهربان است ، و هر كس از روى تجاوز و ستم چنين كند، به زودى وى را در آتشى درآوريم و اين كار بر خدا آسان است.(نساء، آیات 29 و 30)

امام باقر (ع) می فرمایند: «به خريدار اجازه دهيد چانه بزند؛ زيرا اگر زياد هم پول بدهد، چانه زدن موجب آرامش و رضايت خاطر بيشترش مى شود؛ چه، كسى كه در خريد و فروشش مغبون شود نه كسى او را مى ستايد و نه مأجور است.»

پس برای دست یابی به رضایت دو سویه چانه زنی می تواند کمک کند؛ اما باید توجه داشت که چانه زنی برای رسیدن به انصاف و قیمت منصفانه است که در شکل رضایت الطرفین خودنمایی می کند؛ اما این چانه زنی موجب شود تا کالا از قیمت واقعی آن پایین تر بیاید و به یک شکلی از دایره عدالت خارج شود، نوعی ظلم به فروشنده و عامل ورشکستی اوست؛ بنابراین، نمی باید در چانه زنی شرایط را گونه ای قراردهیم که فروشنده برای بر طرف شدن نیاز خویش ناچار شود تا حتی از قیمت عادلانه پایین تر آید و به شکلی متحمل ضرر شود.

از امام صادق(ع) درباره مردى پرسیدند که کالایى دارد و قیمت مشخصى روى آن می‌گذارد و اگر کسی چانه نزند، کالا را با همان قیمت اعلام شده به او می‌فروشد، اما اگر به فردی که چانه‌زده و از خرید با این قیمت خودداری می‌کند، کالای بیشتری را در مقابل همان قیمت اعلامی در اختیارش قرار دهد(تا تشویقی برای خرید باشد)، آیا چنین رویکردی اشکال دارد؟ امام(ع) در پاسخ فرمود: «اگر به حسب مورد به دو یا سه نفری که چانه زده‌اند کالای بیشترى نسبت به دیگران بدهد، اشکالى ندارد، اما این‌که این روش را به عنوان رویکردی ثابت مورد توجه قرار دهد پسندیده نیست».(الکافی،  ج ‏۵، ص ۱۵۲)

چانه زنی در سیر و سلوک معصومان(ع) نیز وجود دارد که خود گواه روشنی بر صحت و جواز چانه‌زدن است.( شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج ۶، ص ۳۵۵) راوی می‌گوید: با گروهی از زائران بیت الله در سرزمین مِنا بودیم و در آن سال، گوسفند کم بود، امام صادق(ع) را دیدیم که به شدت مشغول چانه‌زدن با فروشندگان گوسفند بود، بعد از پایان یافتن خرید، رو به ما که منتظرش بودیم کرده و پرسید: «گمان می‌کنم که از چانه‌زنی‌ام شگفت‌زده شدید؟!» گفتیم: آرى، فرمود: کسی که در معامله، ضرر فاحشی کند، نه کارش مورد پسند است، نه اجرى خواهد برد».( شیخ طوسی، محمد بن حسن، الإستبصار فیما اختلف من الأخبار، محقق، موسوی خرسان، حسن، ج ۲، ص ۲۶۷)

ابوحنیفه به امام صادق(ع) گفت: دیروز مردمی که شما را در عرفه دیده بودند، تعجب کردند از این‌که شما در خریدن شتری به این اندازه چانه می‌زنید.امام فرمود: «خداوند راضی نیست که من دچار ضرر فاحشی در اموال خود شوم».(الکافی، ج ۴، ص ۵۴۶)

نهی از چانه‌زدن در موارد و شرایط

البته انسان گاه در شرایط خاصی است که چانه زدن مناسب نیست؛ چنان که در مواردی نیز نمی بایست چانه زنی کرد؛ زیرا در این موارد انسان می خواهد کاری را انجام دهد که جنبه معنوی و اخروی آن بیش تر مد نظر و بلکه اصالت دارد. بنابراین، هزینه کردن به هر میزانی به معنای از دست رفتن و ضرر نیست؛ بلکه عین منفعت و سود حقیقی است؛ یعنی همان طوری که «افضل الاعمال احمزها؛ برترین و با فضلیت ترین اعمال سخت ترین آنها است» هم چنین پرداخت فزون تر در موارد خاص ثواب بیش تری را برای شخص به دنبال می آورد. در روایت است امام حسن(ع) با پای پیاده به سفر حج رفته بودند. در اثر پیاده‌روی زیاد، پاهای ایشان وَرَم کرد. برخی از خدمت‌کاران به ایشان پیشنهاد دادند که بر مرکب سوار شوند تا اندکی از ورم پای ایشان بخوابد. امام در جواب فرمود: «هرگز! زمانی که به کاروان‌سرای بعدی رسیدیم… روغنی برای این ورم پایم بخرید و در خرید آن چانه مزنید».( طبری، محمد بن جریر، دلائل الامامه، ص ۱۷۳)

هم چنین پیامبر اسلام(ص) در وصیت خود به امام علی(ع) فرمودند: «در خرید چهار چیز چانه مزن: گوسفند براى قربانى عید، کفن، برده و کرایه سوارى‏ براى رفتن به مکّه‏».( شیخ صدوق، الخصال، ج ۱، ص ۲۴۵)که

امام سجاد(ع) نیز به کارگزار خویش فرمودند: «هرگاه براى حجّ؛ نیازمندی‌های مرا تهیّه می‌کنى آن‌را بخر، ولى با فروشنده راجع به قیمت آن، گفت‌وگو و چانه مزن».( من لا یحضره الفقیه، ج ‏۳، ص ۱۹۷)

البته از سیره و سنت معصومان(ع) بر می آید که این چانه نزدن، به شکل مطلق نیست؛ زیرا اگر فروشنده فراتر از قیمت عادلانه، قیمتی را گذاشته و به یک معنا ظلم فاحش است، نمی بایست به قیمت فروشنده اکتفا کرد و بی چون و چرا آن را خرید؛ بلکه چنان که از سیره امام صادق(ع) برمی آید می بایست چانه زد و قیمت فاحش و غیر عادلانه را نپذیرفت. شیخ طوسی، محمد بن حسن، الإستبصار فیما اختلف من الأخبار، محقق، موسوی خرسان، حسن، ج ۲، ص ۲۶۷؛ الکافی، ج ۴، ص ۵۴۶)

جالب این است که برخی به سبب آگاهی از شرایط خاص این افراد و اضطرار آنان به خرید قربانی یا کفن و مانند آنها، قیمت ها را مضاعف می کنند و به شکل فاحش به خریداران ظلم و ستم روا می دارند. بنابراین عقلانی نیست که هر قیمتی را که گفته اند پذیرفت؛ زیرا خدا منظلم را دوست ندارد که خود پذیرای ظلم است. البته اگر قیمت عادلانه از سوی فروشنده بیان شد، آن زمان نیازی نیست تا برای رسیدن به قیمت منصفانه چانه زنی کرد.

هم چنین باید توجه داشت که در چانه زنی نمی بایست عیب بر جنس فروشنده گذاشت تا این گونه او را وادار به ارزانی فروشی کرد؛ زیرا چنین رویه ای باطل و نادرست است و اخلاق و اصول اسلامی – انسانی با آن سازگار نیست؛ از همین روست که پیامبر اکرم (ص) می فرمایند: « أربَعٌ مَن كُنَّ فيهِ طابَ مَكْسَبُهُ : إذا اشْتَرى لَم يَعِبْ ، و إذا باعَ لَم يَحْمَدْ، و لا يُدلِّسُ، و فيما بينَ ذلكَ لا يَحْلِفُ ؛ هر كه چهار امر را رعايت كند درآمدش پاك و حلال است: در موقع خريدِ جنس عيبجويى نكند، در موقع فروش تعريف و تبليغ نكند، عيب جنس را از مشترى مخفى نسازد، و در خريد و فروش قسم ياد نكند.»( الكافي ، ج 5، ص 153، حدیث 18)

همان حضرت (ص) هم چنین فرموده اند: « مَن باعَ و اشْتَرى فلْيَجْتَنِبْ خَمسَ خِصالٍ، و إلاّ فلا يَبيعَنَّ و لا يَشْتَرِيَنَّ: الرِّبا ، و الحَلْفَ، و كِتْمانَ العَيبِ ، و الحمدَ إذا باعَ ، و الذَّمَّ إذا اشْتَرى ؛ كسى كه خريد و فروش مى كند بايد از پنج كار دورى ورزد و گرنه نبايد خريد و فروش كند: ربا، سوگند، پوشاندن عيب كالا، تعريف و تبليغ در موقع فروش و بدگويى از كالا در موقع خريد آن.»( بحار الأنوار، ج 18، ص 95، حدیث103)

پيامبر خدا (ص) همچنین می فرمایند: «هر كس تقاضاى فسخ كسى را كه در معامله پشيمان شده است، بپذيرد، خداوند در روز قيامت از او درمى گذرد.»

اصولا یکی از اصول اسلامی آسان گیری در امور تجاری و مالی است؛ از همین روست که در قرآن از مومنان خواسته شده تا به کسی که در عسر قرار گرفته سخت گیری نکنند، و به او در بازپرداخت وام مهلت دهند و حتی اگر دیدن توان پرداخت ندارند، از آن نیز بگذرند(بقره، آیه 280)؛ چرا که آسان گرفتن در هنگام معامله و خرید و فروش نیز در اسلام مورد تاکید است و آن را دارای برکات می داند. پیامبر اکرم (ص) در این باره می فرمایند: «خداوند متعال كسى را كه در خريد و فروش و پس دادن وام گذشت و آسانى نشان دهد، دوست مى دارد.»