بررسي عوامل سقوط در كمين شيطان و راههاي نجات از آن
هر چند كه دشمنان انسان بسيارند، ولي شايد خطرناك ترين آن ها پس از هواهاي نفساني، وسوسه هاي شيطاني باشد؛ زيرا شيطان با جايگاه و قدرتي كه در اختيار دارد، دشمن سوگند خورده اي است كه همه ياران و دوستان خويش را بسيج كرده تا نشان دهد انسان قابليت خلافت الهي را ندارد و اين امر سزاوار و شايسته او بوده است. از اين رو ابليس با همه لشكريان حتي با ياران و دوستان انساني خود، به جنگ انسان آمده و در هر كجا به كمين وي نشسته است.
بخشي از آموزه هاي قرآني به شناخت شناسي اين دشمن كينه توز و قسم خورده اختصاص يافته و بخشي ديگر از آيات نيز عوامل سقوط آدمي در اين كمين و راه هاي رهايي از آن را نشان داده است.
نويسنده در اين مطلب بر آن است تا شيوه هاي كمين نشستن شيطان و راه رهايي از او را براساس آموزه هاي قرآني تبيين كند. با هم اين مطلب را از نظر مي گذرانيم.
حمله غافلگيرانه دشمنان
هر موجودي، دشمني دارد، ولي بي گمان دشمن انسان، بدترين دشمن است؛ زيرا از موقعيت برتر ديده نشدن (اعراف، آيه 127) و همراهي با طبيعت و غريزه انساني برخوردار است. همين غريزه و طبيعت انساني است كه به ابليس و شياطين همراه او اين امكان را مي دهد تا به سادگي آدمي را از مقصد و مقصود اصلي آفرينش يعني رسيدن به خلافت الهي از طريقت عبوديت و متاله شدن باز دارد.
از مهم ترين ابزارهاي تسلط دشمني چون ابليس و شياطين ديگر بر انسان، بهره مندي از اصل كمين است. كمين به معناي پنهان شدن در جايي براي حمله ناگهاني و غافلگيرانه است. در كمين كسي يا چيزي نشستن به معناي در انتظار ماندن براي به دست آوردن فرصت مناسب براي حمله ناگهاني و غافلگيرانه به او يا اقدام عليه اوست. (فرهنگ بزرگ سخن، ج6، ص5943)
در ادبيات و فرهنگ عربي از اين روش، به عنوان رصد، تعبير مي شود. در ادبيات فارسي شايد بارها واژه رصد را درباره رصد ستارگان شنيده ايد. رصد ستارگان در حقيقت در كمينگاهي مناسب نشستن براي شكار آن ها در آسمان شب است.
در آيات 11 و 14 سوره فجر به اين مطلب مهم و اساسي اشاره شده كه خداوند، مراقب كردار طغيانگران و در كمين آنان است. مقصود از اين رصد و كمين الهي، آن است كه چيزي از اعمال انسان ها از خداوند مخفي و نهان نيست؛ زيرا خداوند جميع اقوال و اعمال انسان ها را مي شنود و مي بيند، چنان كه بر كسي كه در كمين گاه است، چيزي پوشيده و مخفي نيست. (مجمع البيان، ج9 و 10، ص739) و در آيات 21 و 22 سوره نبأ مي فرمايد كه خود دوزخ در كمين طغيانگران است تا آنان را شكار كند. (روح المعاني، ج16، جزء30، ص23)
به هر حال، خداوند در آيات سوره فجر از كمين خود نيز سخن به ميان مي آورد و مي فرمايد كه خداوند در كمين طغيانگراني چون قوم عاد، قوم ثمود و فرعون است. البته اين كمين گذاري خداوند تنها اختصاص به انسان و طغيانگران انساني ندارد، بلكه چنان كه از آيات 1 و 8 و 9 سوره جن برمي آيد، خداوند در كمين جنيان طغيانگر در آسمان نيز هست تا از هرگونه دريافت اطلاعات غيبي از سوي آنان جلوگيري نمايد؛ زيرا جنيان براي شنيدن صداي فرشتگان و اخبار آنان، به آسمان عروج كرده و در كمين مي نشينند تا اخباري چون اخبار قرآني را پيش از نزول يا اخبار غيبي را پيش از تحقق به دست آورند. اين جاست كه خداوند براي اين دسته از كمين كنندگان كمين مي گذارد و با شهاب آسماني و پاسداراني نيرومند آنان را شناسايي و از آسمان بيرون مي راند.
از آموزه ها و گزارش هاي قرآني بر مي آيد كه اصل غافلگيري و بهره مندي از روش كمين كردن، روشي است كه در جنگ هاي ميان انسان ها نيز بسيار كاربرد دارد. از اين رو به مومنان هشدار مي دهد كه هرگز از كمين دشمنان غافل نشوند و برخي از اعمال عبادي حتي نماز موجب نشود تا در دام كمين دشمن افتاده و خلع سلاح و يا اسير و كشته شوند. بنابراين، انسان عاقل هرگز حتي در امر عبادي به گونه اي رفتار نمي كند كه فرصت كمين براي دشمن و شبيخون فراهم آيد. (نساء، آيات 101 و 102)
كمين شيطان
ابليس سركرده شياطين به عنوان دشمن قسم خورده، تمام تلاش خود را مبذول اين معنا كرده تا نشان دهد انسان شايسته خلافت الهي نيست و اين حق او بوده كه از وي سلب شده است؛ زيرا خود را برتر از انسان دانسته و از نظر نژاد بهتر مي داند و مدعي اين معناست كه: «من از او بهترم؛ مرا از آتش آفريده اي و او را از گل.» (اعراف، آيه 12)
از آن جايي كه برخلاف ادعاي ابليس، خداوند وي را شايسته خلافت خويش نمي داند و با توجه به ويژگي هايي چون روح الهي و علم الهي در انسان و قابليت اين موجود خاكي در متاله (خدايي شدن) انسان را خليفه خود برگزيده و فرمان اطاعت و سجده به همگان مي دهد. ابليس كه كفر خود را نسبت به خداوند نهان داشته بود در اين آزمون خود را رسوا ساخت و با آن كه تا ساحت قدس الهي بالا رفته بود، هبوط و سقوط مي كند و از درگاه الهي رانده مي شود.
ابليس، پس از آن كه اجازه يافت تا روز معلوم و معين، زنده بماند، به عزت و جلال الهي سوگند خورد تا در كمين انسان بنشيند و جز بندگان خالص شده الهي (مخلصون به فتح لام) همگان را گمراه سازد. (اعراف، آيات 11و16 و 17 و نيز آيات 27 و 175 و 201)
از آيه 14 سوره بر مي آيد كه ابليس كه ذاتش با غرور در آميخته و همواره در پي غافل كردن انسان از ياد خداوند است، دمي آدمي را وا نمي گذارد و در كمينش نشسته تا او را به هلاكت افكند. (الميزان، ج19، ص157)
ابليس براي دست يابي به اين هدف، از چهار سو به آدمي حمله مي كند و اين حمله غافلگيرانه ابليس از پيش و پس و راست و چپ آدمي انجام مي گيرد و مي كوشد تا از هر آن چه كه انسان را به دام مي افكند، بهره گيرد. (اعراف، آيات 11 تا 17) البته اين چهار سمت، چار سوي جغرافيايي نيست، زيرا محور حملات ابليس دل و قلب آدمي است كه سمت و سوي جغرافيايي ندارد.
در حقيقت، شيطان از راه القائات باطل، گاهي انسان را از آينده مي ترساند، گاهي نسبت به گذشته اندوهگين مي كند و گاهي از جهت «يمين» و قوتش، و گاهي از جهت «شمال» و ضعفش، وي را مي فريبد.
كسي كه مقام و منزلتي در جامعه پيدا كند، كه نقطه قوت اوست، شيطان از همين راه او را مي گيرد. از اين رو، چنين شخصي از مقام و جاه خويش، سوءاستفاده مي كند، در حالي كه مقتدرتر از او به كمترين جرم و در كوتاهترين مدت به روز سياه مبتلا شده است. قوت و قدرت هيچ كسي نبايد وسيله غرور او را فراهم كند. چون قدرت و قوت، تنها از ناحيه خداست و انسان، امين قدرت حق است و امين نبايد در امانت خود خيانت كند.
گاهي شيطان، انسان را از نقطه ضعف او مي گيرد؛ مثلا مي گويد: تو كه ضعيف هستي چرا امر به معروف و نهي از منكر مي كني؟ در حالي كه انسان وقتي در مسير حق قرار گيرد، هيچ ضعفي ندارد؛ زيرا با قدرت لايزال الهي مرتبط است و چنين قدرتي پشتوانه اوست. شياطين حتي در خواب هم انسان را رها نمي كند. خوابهاي باطل شيطاني، و ديدن «أضغاث أحلام» بر اثر نفوذ و شيطنت شيطان است.
برخي گفته اند: ابليس تنها از چهار جهت از جهات شش گانه به انسان هجوم مي آورد و از سمت بالا و پايين به انسان هجوم نمي آورد؛ زيرا بالا و آسمان از آن خداست و شياطين از آن به شهاب ثاقب رانده مي شوند و پايين و زمين، سجده گاه انسان است كه ابليس از هيچ چيزي بيش تر از سجده، هراسان و بيزار نيست، بنابراين به اين دو سو تمايل و گرايشي ندارد تا بتواند از آن دو سمت و جهت كمين كرده و يورش آورد. اين مطلب استحساني است كه براساس جهات شش گانه جغرافيايي تبيين شده است.
به هر حال، منظور از اين كه ابليس و شياطين و يارانش، به انسان از چهار سمت هجوم مي آورند اين است كه هجومي همه جانبه بر او داشته و انسان را تحت محاصره و مراقبت خود قرار مي دهند. امام باقر(ع) در اين مورد فرمودند: منظور از آمدن شيطان از پيش رو اين است كه آخرت و جهاني را كه در پيش است، در نظر افراد سبك و ساده جلوه مي دهد و منظور از پشت سر، اين كه آنها را به جمع آوري مال و ثروت اندوزي و بخل از پرداخت حقوق واجب و حفظ منافع فرزندان در مقابل حق خدا دعوت مي كند و منظور از طرف راست اين كه امور معنوي را توسط شبهات و ايجاد شك و ترديد ضايع و تباه مي كند و مراد از طرف چپ اين است كه لذات مادي و شهوات را در نظر آنها زيبا و نيك جلوه مي دهد.»
نام نبردن از تمامي جهات ششگانه، مثل بالا و پايين، شايد اشاره به اين باشد كه ابليس نمي تواند همه راه هاي سعادت را بر آدميان سد كند. چنان كه در برخي از روايات آمده كه وقتي شيطان به خدا گفت: من از چهار طرف در كمين ايشان خواهم بود. فرشتگان پرسيدند: شيطان از چهار سمت برانسان مسلط است، پس چگونه انسان نجات مي يابد؟ خداي تعالي فرمود: راه بالا و پايين باز است؛ راه بالا «نيايش و دعا»، و راه پايين «سجده و بر خاك افتادن» است.
عوامل سقوط در كمين شيطان
از آن جايي كه ابليس از چهار جهت به انسان هجوم مي آورد و برايش كمين مي گذارد، انسان ها مي بايست بسيار هوشيار باشند و از همه جانب متوجه خطر دشمن باشند و تا زمان مرگ و رسيدن به مقام يقين رهايي، احتمال خطر و سقوط در كمين ابليس و يارانش را بدهند.
شناخت عوامل سقوط در دام ابليس مي تواند به ما كمك كند تا هوشيارانه تر به مسائل و موضوعات زندگي دنيوي خود توجه داشته باشيم. از اين رو بخشي از آموزه هاي قرآني به معرفي عوامل افتادن در كمين شيطان اشاره دارد.
1- آرزوهاي دور و دراز: خداوند آرزوهاي باطل را يكي از مهم ترين عوامل سقوط در كمين ابليس برمي شمارد. مغرور شدن آدمي به آمال و آرزوهاي باطل، مي تواند دام ابليس را در دل و جان آدمي بيفكند و تارهاي عنكبوتي ابليس مانند تاري چسبناك او را به خود مشغول دارد و از حركت باز داشته و اجازه ندهد تا به سوي خدايي شدن گام بردارد.(حديد، آيه 14)
2- وسوسه: دومين عامل اساسي را مي توان وسوسه برشمرد. اساس و بنياد حركت هاي سلطه جويانه ابليس و شياطين بر وسوسه نهاده شده است. وسوسه هاي ابليسي به سبب همراهي طبيعت و غرايز بشري مي تواند بسيار خطرناك باشد. ابليس، چنان در گوش آدمي چون پشه و مگس وزوز مي كند تا آدمي را به سوي فتنه اي بزرگ و عظيم سوق دهد كه سرانجام آن هبوط و سقوط و دوري از مسير متاله و خدايي شدن و قرار گرفتن در شرايط و موقعيت دشوارتر است.
ابليس در همان بهشت موقت حضرت آدم(ع) و حوا، از اين شيوه و عامل به خوبي بهره جست و موجب عرياني تن آدم و حوا و آشكار شدن زشتي هاي جسد آنان شد و آن دو را تا پرتگاه سقوط به هبوط كشانيد. (اعراف، آيه 27) خداوند در همين آيه به انسان ها و فرزندان آدم(ع) هشدار مي دهد كه ابليس همواره از همين شيوه استفاده مي كند و موجبات هبوط و سقوط شما را فراهم مي آورد. بنابراين لازم است تا آدمي نسبت به اين عامل هوشيار باشد.
3- غفلت: سومين عامل اصلي سقوط آدمي در دام ابليس لعين است. خداوند در آيه 201 سوره اعراف يادآور مي شود كه غفلت آدمي از ياد خدا، عامل گرفتاري در دام و كميني است كه ابليس براي آدمي نهاده است. بنابراين، انسان مي بايست دمي از خداوند غافل نشود تا در دام ابليس و يارانش گرفتار نيايد.
4- گناه: دو عامل ديگر نيز به ابليس براي رسيدن به مقصد شوم و پست خود ياري مي رساند كه عبارتند از: ترك عمل به آموزه هاي وحياني (اعراف، آيه 175) و خروج از محبت الهي با انجام گناه و معصيت.(همان)
خداوند در اين آيه از انسلاخ انسان سخن به ميان مي آورد كه عبارت است از دور شدن آدمي از آيات الهي و خالي شدن آن از آيات و نشانه هاي فطري بشري. (جامع البيان، ج13، جزء27، ص 404) فخر رازي بر اين باور است كه انسان با گناه، از محبت الهي بيرون مي رود و مراد از انسلاخ در آيه، خروج از محبت خدا و گرايش به معصيت است. به سخن ديگر، گناه موجب مي شود تا آدمي از دايره محبوبيت الهي خارج شود و به سادگي در دام ابليس قرار گيرد.(تفسير كبير، ج5، ص 404)
عوامل رهايي از دام و كمين شيطان
براي رهايي از كمين شيطان لازم است كه انسان به موارد زير و عواملي كه گفته مي شود توجه ويژه اي مبذول دارد تا خداي ناكرده در دام ابليس نيفتد و يا در آن باقي نماند.
1- اخلاص: مهم ترين عامل در رهايي انسان بهره گيري از حربه اخلاص است. خداوند در آياتي از جمله 39 و 40 سوره حجر و آيات 82 و 83 سوره ص، اخلاص كامل در گفتار و رفتار را موجب رهايي انسان از كمين هاي شيطاني برمي شمارد. بنابراين هر كه از اخلاص سود جويد از دام ابليس بگريزد.
2- تقوا: از آن جايي كه ابليس از در معصيت و گناه وارد مي شود و دل آدمي را سرد و بي روح كرده و فطرت سالم و پاكش را نابود مي سازد، مي بايست اصل تقوا را به عنوان عامل مهم رهايي از كمين و دام ابليس مورد توجه قرار داد. از اين رو تقوا نه تنها به عنوان گريزگاه بلكه عامل رهايي از دام و كمين ابليس در آيه 201 سوره اعراف معرفي شده است تا انسان با بهره مندي از آن بتواند از دايره شكار ابليس بگريزد و يا از دامش برهد.
3- ياد خدا: غفلت مهم ترين ابزار تسلط ابليس و عامل مهمي در قرار گرفتن در دام و كمين شيطان است. از اين رو خداوند ياد كرد خدا و ذكر و نامش را زمينه ساز نجات انسان و عامل رهايي وي از كمين ابليس برمي شمارد؛ چرا كه ياد خداوند دل ها را روشن مي كند و بصيرت و بينش و نگرش خاص نوراني و الهي به شخص مي بخشد تا از دام فتنه ها برهد و از وسوسه و شك و ترديد و شبهات بدر آيد.(اعراف، آيه 201)
4- سجده: از آن جايي كه ابليس از چيزي بيش تر از سجده بيزار نيست، سجده عامل مهم ديگر رهايي آدمي از كمين ابليس و شياطين است كه خداوند در آيات 11 تا 17 سوره اعراف به آن توجه مي دهد.
5- شكر نعمت: در همين آيات شكرگزاري از نعمت هاي الهي و بهره مندي درست و مناسب از آن براي رشد و خدايي شدن را به عنوان عامل مهم ديگر براي رهايي از كمين شيطان و ابليس معرفي مي كند و از مردم مي خواهد تا با بهره گيري از حربه شكرگزاري، ابليس ناسپاس و كفران خواه را از خود دور سازند و از كمين و دام وي برهانند.
آنچه بيان شد مهمترين راههاي نجات از كمين شيطان است كه البته در اين باره راهها و عوامل ديگري نيز وجود دارد كه شرح و تفصيل آن مجال ديگري مي طلبد.
