انسان برای نیازهای جسمی و روانی خود، به دیگران نیاز دارد. نخستین ارتباط اجتماعی با خویشان از جمله پدر و مادر و برادر و خواهر و دیگر بستگان خونی و سپس سببی ایجاد می‌شود. هرچند بعدها به سبب افزایش نیازها گستره ارتباط فراتر از نسب و سبب می‌شود، ولی بیشترین نیاز انسان به همان دایره خویشاوندی محدود می‌شود؛ زیرا نیازهای عاطفی و روانی انسان را بهتر می‌توانند پاسخ دهند و یک درک متقابل طبیعی و فطری میان خویشاوندان وجود دارد که زمینه مناسبی برای پاسخگویی است. نویسنده در مطلب حاضر آثار و برکات عنصر مهرورزی و محبت میان خویشاوندان را بررسی کرده است.
خویشاوندی، کانال مهر و زندگی
هر موجود زنده‌ای با اصل و ریشه خود از طریق چیزهایی پیوند ناگسستنی دارد. خانواده کوچک و بزرگ، اصل و ریشه هر انسانی است و به طور طبیعی زندگی هر انسانی با آن پیوند خورده است.
پیوندهای آشکار و نهانی که میان افراد یک خانواده، عشیره و قبیله وجود دارد، فراتر از پیوندهایی است که میان افراد دیگر اجتماع است. انسان به طور طبیعی به سبب همین پیوندها خواسته و ناخواسته گرایش شدیدی به خویشان و خویشاوند دارد و حتی گاه به سبب همین گرایش، از مدار و محور عدالت خارج می‌شود و رفتاری ضد اخلاقی در پیش می‌گیرد. از این رو خداوند به سبب تمایلات شدید خویشاوندی در میان انسان‌ها به آنان هشدار می‌دهد که این گرایش عاطفی و احساسی شدید موجب نشود که از دایره سنت حاکم بر جهان و جان و جامعه یعنی عدالت خارج شوند و به سوی ظلم و بی‌عدالتی گرایش یابند. خداوند می‌فرماید: و اذا قلتم فاعدلوا و لو کان ذا قربی و بعهد الله اوفوا ذلکم وصاکم به لعلکم تذکرون؛ و چون سخن گویید یا به داوری شهادت و گواهی می‌دهید، به عدل و داد گویید اگرچه خویشاوند باشد و به پیمان خدا وفا کنید، اینهاست که خدا شما را به آن سفارش کرده است، تا شاید یاد کنید و پند گیرید. (انعام، آیه 152)
پس به طور طبیعی گرایش به خویشاوندی در نهاد و نهان هر انسانی وجود دارد. این گرایش چنانکه گفته شد نخست به سمت خویشاوندان نسبی و خونی و سپس به سوی خویشاوند سببی است؛ زیرا به سبب مشترکات خونی و طبیعی میان خویشاوندان، انسان به آسانی و راحتی یکدیگر را درک کرده و می‌تواند نیازهای عاطفی و روحی خود را پاسخی در خور دهد و به طور طبیعی خویشاوندان نیز آمادگی و پذیرش بیشتری برای پاسخگویی داشته و مشکلات و مسایل او را بهتر و آسان‌تر درک می‌کنند و پاسخی در خور می‌دهند بی آنکه تبعات و پیامدهایی منفی داشته باشد؛ زیرا آگاهی از غیر خویشاوندان از مشکلات و مسایل عاطفی و روحی و روانی شخص، ممکن است موجب سوء استفاده شود؛ ولی خویشاوندان به طور طبیعی رازنگه‌دار یکدیگرند؛ زیرا بدنامی یک شخص به معنای بدنام شدن همه خویشاوندان می‌شود؛ چنانکه نام‌آوری یک شخص و شهرت مثبت در عرصه علمی و اجتماعی و مانند آن موجب خوشنامی و نام‌آوری خویشان می‌شود و خویشان به این شخص افتخار می‌کنند. (نگاه کنید: کهف، آیه 3، تکاثر، آیات 1 و 2)
در آیات قرآن، بسیار از خویشاوندی و تکالیف و حقوق آن سخن به میان آمده است و در قالب واژگانی چون «قرب» به معنای نزدیک، «رحم» به معنای زهدان، و واژه «نسب» به معنای پیوند، «صهر» به معنای دامادی، «ال» اهل و خویش، «رهط» گروه خونی، «عشیره» به معنای دهک انسانی و مشتقات آن بهره‌گرفته تا به مردمان بیاموزد که آدمی در جسم خویش نیازمند خویشان است تا روان را نیز آرام کند و پیوندهای خویشاوندی آب حیات و مهر و محبت آن را به تمام وجودش جاری سازد.
راه‌های مهرورزی به خویشان
برای مهرورزی نسبت به خویشاوندان می‌توان از راه‌های متعددی استفاده کرد که برخی از آنها عبارتند از:
1. امنیت: از راه‌هایی که انسان می‌تواند به خویشاوند خود مهر و محبت ورزد، ایجاد بستر و شرایط امنیت است. این امنیت می‌تواند نسبت به کسانی باشد که در معرض ناامنی و خطر و تهدید هستند.
حمایت از خویش در برابر دشمنان یکی از راه‌های مهرورزی به آنان است. (هود، آیه 91)
2. کمک مالی: انسان‌ها همان‌طوری که نیازهای روحی و روانی دارند و باید به نیازهای عاطفی و احساسی آنان پاسخ مناسبی داده شود، همچنین نیازهای مالی دارند که کمک به آنان در تقویت ارتباط خویشاوندی بسیار موثر است. (اسراء آیه 26؛ روم، آیه 38)
در قرآن افزون بر ارث که حق خویشاوند نزدیک است و در قالب طبقات سه‌گانه اول و دوم و سوم تعریف شده است؛ از افراد خواسته می‌شود که از ثلث مال پس از مرگ و یا در هنگام دیدار با یکدیگر، مالی یا چیزی را به عنوان هدیه به آنان هبه کنند تا پیوندها تقویت شود. (نگاه کنید: نساء آیات 7 و 33؛ انفال، آیه 75؛ احزاب، آیه 6) خداوند در آیه 8 سوره نساء می‌فرماید اگر خویشاوندی آمد که بر اساس طبقات ارث به او از ارث چیزی تعلق نمی‌گیرد به او از ارث چیزی بدهید و دست خالی او را برنگردانید و اگر چیزی از ارث خواست و شما به هر دلیلی نخواستید به او بدهید با او پسندیده سخن بگویید و درشتی نکنید. از آیه 36 سوره نساء به دست می‌آید که خویشانی که همسایه فرد متوفی هستند مورد توجه قرار گیرند و چیزی از ارث به آنان داده شود حتی اگر از طبقات ارث بر نباشند. (نگاه کنید: بقره، آیه 215؛ نحل، آیه 90؛ نور، آیه 22) پیامبر(ص) می‌فرماید: هرکس با جان و مال خود در راه صله رحم کوشش کند، خداوند عزوجل پاداش یکصد شهید به او می‌دهد. (من لا یحضره الفقیه ج 4، ص 16) امام صادق(ع) می‌فرماید: ثلاث من کن فیه کان سیدا: کظم الغیظ و العفو عن المسییء و الصله بالنفس و المال؛ سه چیز است که در هر که باشد آقا و سرور است: خشم فرو خوردن، گذشت از کسی که بدی کرده و رحم با جان و مال. (تحف العقول ص 317)
3. کمک غذایی: از آیه 61 سوره نور برمی‌آید که از حقوق خویشاوندی خوردن از غذایی است که در خانه است؛ به این معنا که خویشاوند نزدیک می‌تواند از غذایی که در خانه خویشاوند است بدون اذن او بخورد؛ زیرا خداوند این اجازه را به او داده است تا این گونه روابط خویشاوندی فراتر از روابط دیگر انسان‌ها برقرار باشد.
اینکه انسان کمک‌های خود را نخست به خویشان دهد در روایات بسیار مورد تاکید است؛ زیرا مهر و محبت میان خویشان افزایش می‌یابد.
بر اساس دستور قرآن در کمک‌های مالی باید نخست خویشاوندان را در نظر گرفت. (نگاه کنید: بلد، آیات 14 تا 16؛ بقره، آیه 215؛ نحل،آیه 90؛ نور، آیه 22)
4. حمایت: اصولا انسان‌ها حمایت‌ها را نسبت به خویشاوند بیش از دیگران مدنظر قرار می‌دهند؛ یعنی هم حمایت بیشتری مبذول می‌دارند و هم انتظار حمایت بیشتری از خویش خود دارند. بر اساس آیه 49 سوره نمل و 18 سوره فاطر، روابط خویشاوندی، زمینه‌سازحمایت از یکدیگر در دنیا است. پس می‌توان از این جنبه برای افزایش ارتباط خویشاوندی و مهرورزی و محبت بهره برد.
5. ابراز محبت: انسان باید محبت خویش را ابراز کند، این ابراز محبت می‌تواند در قالب احسان و کمک‌های مالی، همدلی و همدردی، تعاون و مانند آنها انجام گیرد.
خداوند بیان می‌کند که اصولا خویشاوندی ظرفیت این را دارد که انسان به طور طبیعی نسبت به خویش ابراز محبت کند. (توبه، آیه 24) پس نباید این امر طبیعی را سرکوب کرد و بروز و ظهور نداد. البته به شرطی که از دایره عدالت خارج نشود و برای رضایت خویشاوند دشمنی خدا را به جان نخرید. (همان)
6. صله رحم: خداوند در آیات 19 تا 21 سوره رعد بر صله رحم تاکید می‌کند؛ زیرا ارتباط و پیوند با خویشاوندان خونی و نسبی بسیار مهم و اساسی است و نیازهای عاطفی و احساسات انسان را برآورده می‌سازد. رفت و آمد و دیدار با خویشان یکی از مهمترین راه‌های مهرورزی نسبت به آنان است. پیامبر(ص) می‌فرماید. صدقه بجا و نیکوکاری و نیکی به پدر و مادر و صله رحم، بدبختی را به خوشبختی تبدیل و عمر را زیاد و از مرگ بد جلوگیری می‌کند (نهج الفصاحه، ص 549، ح 1869) و نیز می فرماید: صدقه دادن ده حسنه، قرض دادن هجده حسنه، رابطه با برادران (دینی) بیست حسنه و صله رحم بیست و چهارحسنه دارد. (کافی، الاسلامیه، ج 4، ص 10) امام علی(ع) نیز می‌فرماید: صله الرحم توجب المحبه و تکبت العدو، صله رحم محبت‌آور است و دشمن را خوار می‌گرداند. (شرح آقا جمال‌الدین خوانساری بر غررالحکم محبت‌آور است و دشمن را خوار می‌گرداند. (شرح آقا جمال‌الدین خوانساری بر غررالحکم و درر الکلم ج 4، ص 209، ح 5825) امام صادق(ع) می فرماید: صله رحم اخلاق را خوب، دست را بخشنده، جان را پاکیزه، روزی را زیاد می‌کند و مرگ را به تاخیر می‌اندازد. (کافی، الاسلامیه، ج 2 ص 151)
7. عفو و گذشت: به طور طبیعی هر چه ارتباط میان افراد بیشتر باشد احتمال خطا و اشتباه و گناه در میان آنان افزایش می‌یابد.
در این موارد عفو و گذشت بهترین راهی است که می‌تواند ارتباط را حفظ و حتی بهبود بخشد و محبت و مهر میان خویشاوندان را افزایش دهد. خداوند با تاکید بر دو واژه عفو و صفح در آیه 22 سوره نور بر این نکته تاکید می‌کند که شخص باید چنان از گناه خویشاوندانش بگذرد که گویی ورق زده و صفحه‌ای دیگر گشوده که در آن هیچ خطا و اشتباهی نیست.
8. ملاطفت: برخورد ملاطفت‌آمیز و گفتار پسندیده با خویشان علاوه بر اینکه از حقوق آنان است (نساء آیه 8؛ اسراء، آیات 26 و 28) خود یکی از راه‌های مهرورزی نسبت به آنان است.
9. وصیت: لزوم وصیت به پرداخت اموالی در حد متعارف به خویشاوندان، در هنگام احتضار، توصیه خداوند پیش از نزول آیه ارث بوده است (بقره، آیه 180) اما باید گفت که مستحب است که این رویه مورد عمل قرار گیرد؛ یعنی اگر لازم نیست بر اساس قوانین ارث جز بر اساس طبقات ارث عمل شود، اما مستحب است که خویشان به ویژه بستگان تهیدست را مدنظر قرار داد و کسانی که در هنگام ارث از خویشان نیازمند هستند مورد عنایت و توجه قرار داده و برای آنان سهمی هرچند اندک در نظر گرفته شود تا این گونه حق خویشاوندی ادا و مهر و محبت در میان خویشان افزایش یابد.
