بسياري از مردم در جهان امروز دچار انواع بيماري هاي روحي و رواني و مشکلات اخلاقي هستند. افسردگي شديد، اختلافات خانوادگي، خيانت همسران، طلاق و جدايي، خانه گريزي، هنجارشکني و شرارت و مانند آنها تنها گوشه اي کوچک از آثار اجتماعي فقدان تعادل رواني در افراد جامعه است.
روان شناسان به عنوان درمانگران خط مقدم تلاش دارند تا با شيوه هاي روان درماني و گاه دارودرماني، به کاهش علل و عوامل بپردازند و تعادل را به شخص بازگردانند. هر چند که ميان تن و روان ارتباط تنگاتنگي است، ولي هميشه نمي توان با نگاه مادي به روان به درمان بيماري هاي آن پرداخت. نويسنده با مراجعه به آموزه هاي وحياني قرآن بر آن است تا راهکارهاي آفريدگار انسان را در اين حوزه بررسي کند و مسيري ديگر را براي درمان مشکلات اخلاقي، روحي ورواني مطرح کند. از جمله راهکارهاي پيشنهادي قرآن، نماز است که به عنوان ذکرالله عامل اطمينان و سکونت روحي و رواني بشر مي شود و تعادل و ميانه روي را به شخصيت انساني باز مي گرداند.
***
خاستگاه بيماري هاي رواني و اخلاقي از نظر قرآن
از نظر آموزه هاي قرآني ريشه همه بيماري هاي رواني و اخلاقي در اموري چون کفر، شرک، نفاق، ولايت شيطان و مانند آن نهفته است؛ زيرا خداوند انسان را در حالت تعادل کامل آفريده است (شمس، آيه7)، اما اموري چون کفر و شرک و شيطان، آدمي را به فجور مي کشاند و زمينه سرکوب و زنده به گور کردن عقل و فطرت را فراهم مي آورد (شمس، آيات 8 تا 10) و انسان را از تعادل بيرون مي برد. اين گونه است که انسان از درون دچار خلاشده و احساس تهي شدن به او دست مي دهد و به اضطراب و تلاطم مي افتد. اين اضطراب و تلاطم تعادل رواني را از شخص سلب مي کند و نمي تواند در فکر و انديشه و رفتار، طبيعي باشد.
عوامل اضطراب
اضطراب که در لغت به معناي پريشاني، بي تابي و سراسيمگي است (فرهنگ فارسي معين) در اصطلاح روان شناسي، حالتي همراه با احساس بيم و نگراني است و با نشانه هاي جسماني که از وجود فعاليت مفرط دستگاه عصبي حکايت دارد، به صورت خودکار مشخص مي شود. (چکيده روان پزشکي باليني، ص 111-110)
احساس بيم واقعي هر چند داراي علل و عوامل متعددي است، ولي بايد توجه داشت که ريشه اصلي را مي بايست در فقدان ذکر خدا جست؛ زيرا حقيقت انسان را خداوند پر کرده است و وجودي در هستي جز خدا نيست که همه موجودات به وجودشباقي و برقرار هستند؛ هرگاه آدمي دچار اموري چون نسيان از خداوند شود، نوعي خلادر او پديد مي آيد که موجب اضطراب و تلاطم مي شود؛ چراکه خداوند در صورت نسيان آدمي، او را به حال خود رها مي کند که در اصطلاح نسيان پاداشي است. (توبه، آيه67)
اين حالت نسيان که آدمي نسبت به خدا دارد، به طور طبيعي موجب مي شود که انسان خود را گم کرده و فراموش نمايد و دچار خلاوجودي شود. از همين رو خداوند در آيه 19 سوره حشر، بازتاب نسيان خدا را نسيان خودشان دانسته است. اين نسياني که برآيند نسيان خداست، موجب مي شود که انسان دچار انواع مشکلات روحي و رواني شود و به اضطراب و تلاطم افتد و روح و روانش آرامش خود را از دست دهد.
خداوند در همين راستا مخالفت با خود و پيامبرانش را عامل ديگر اضطراب معرفي مي کند و به آدمي هشدار مي دهد که چنين رويه اي جز اضطراب و پريشاني براي آنان ثمره اي نخواهد داشت؛ چراکه هرگونه مخالفت با خدا و پيامبر(ص) رعب و دلهره را در دل هاي آدمي سبب مي شود و آرامش و سکونت و اطمينان را از او سلب مي کند. (انفال، آيات12 و 13؛ حشر، آيات 2و4)
قرآن امور ديگري را به عنوان علل و عوامل اضطراب معرفي کرده است که از جمله آنها مي توان به جنگ (توبه، آيه25؛ احزاب، آيات9 تا 19)، شايعات و اراجيف (احزاب، آيه60)، طوفان هاي شديد (يونس، آيه22 و 23)، محاصره (احزاب، آيات9 و 10)، گرفتاري و بلايا و مصائب (بقره، آيه214؛ انعام، آيات 63 و 64) اشاره کرد؛ اما بايد دانست که همه اينها به کفر و شرک (آل عمران، آيه151) و سست ايماني باز مي گردد؛ چراکه اگر خداوند در همه جان انسان حضور دايمي داشته و انسان به ياد خدا دلش را آباد کرده باشد، ديگر هيچ چيزي نمي تواند اين کشتي استوار شده با لنگر خدا و يادش را تکان دهد و مضطرب سازد. از اين رو خداوند به صراحت ذکر الله را در آيه 28 سوره رعد به عنوان لنگر اطمينان قلوب معرفي مي کند و به ذکر الهي فرمان مي دهد.
ذکرالله، علت اطمينان و آرامش
خداوند در آيه 10 سوره قصص به روشني بيان مي کند که ارتباط با خداوند مهم ترين عامل اطمينان و آرامش است که به طور طبيعي موجب مي شود که رفتارهاي انسان، عقلاني، منطقي، فطري و مثبت باشد و از هرگونه مشکل آفريني در امان ماند.
قرآن تاکيد مي کند که ذکر الهي مي تواند دل ها را آرام کرده و در حالت اعتدال و تعادل نگه دارد و از هرگونه اضطراب و تلاطم در امان دارد يا اضطراب را بردارد و درمان نمايد. از جمله مهم ترين آيات مي توان به آيه 28 سوره رعد اشاره کرد که خداوند مي فرمايد: الذين آمنوا و تطمئن قلوبهم بذکرالله الابذکر الله تطمئن القلوب؛ همان کساني که ايمان آورده و دل هايشان به ذکر الهي مطمئن شده است؛ آگاه باشيد که به ياد خداوند دل ها آرام مي شود.
نماز، ذکرالله و آثار آن
از آموزه هاي قرآني و روايي اين معنا به دست مي آيد که نماز يکي از مهمترين اذکار الهي است. خداوند در آياتي به مصاديق ذکر الهي اشاره کرده و نماز را به عنوان يکي از آنها معرفي نموده است. (بقره، آيات 238 و 239؛ آل عمران، آيه 191؛ نساء، آيه 142: طه، آيه 14؛ توبه، آيه 37؛ عنکبوت، آيه 45؛ انسان، آيه 25، جمعه، آيه 9)
پس اگر انسان مي خواهد گرفتار اضطراب نشود يا از اضطراب بيرون آيد و خود را به ساحل آرامش و اطمينان رساند يا در درياي توفان زده دنيا خود را به لنگر محکمي استوار سازد و ثبات و اطمينان به دست آورد بايد به نماز به عنوان يکي از مصاديق بلکه مهم ترين مصداق ذکر الهي چنگ زند و از آن سود برد.
البته بايد توجه داشت که ذکر الهي تنها موجب آرامش دلها نمي شود چنانکه در آيه 28 سوره رعد و آيات 123 و 124 سوره طه بيان شده است، بلکه ذکر الهي حتي در جسم نيز آثار آرامش پديد مي آورد و پوست بدن انسان نيز به نوعي آرامش خاص مي رسد که از راه هاي ديگر حاصل نمي شود. (زمر، آيه 23)
انساني که اهل نماز است، در چنان آرامشي قرار مي گيرد که ديگر اهل جزع و فزع نخواهد بود و هنگامي که با مشکلات و گرفتاري ها دست و پنجه نرم مي کند، با استعانت به اين ذکر الهي چنان آرامش دارد که هيچ تندبادي از گرفتاري ها و مشکلات و مصائب نمي تواند آرامش خاطر و روح و روانش را به هم زند و رفتارش را غيرمتعادل سازد.
از نظر قرآن اصولاکساني که اهل نماز نيستند و با ذکر الهي در ارتباط نمي باشند گرفتار حالات رواني شديد و هيجانات نامتعارف روحي و رواني چون جزع و فزع مي شوند و در هنگام مشکلات خود را مي بازند (معارج، آيات 20 و 22) چنانکه در هنگام رفاه و دارايي، رفتاري زشت و ضداخلاقي چون بخل را در پيش مي گيرند و کارهاي نيک انجام نمي دهند. (همان، آيات 21 و 22)
خداوند در سوره معارج به تفصيل به دو رفتار متضاد اهل نماز و بي نماز اشاره مي کند و نشان مي دهد که چگونه اهل ذکر بودن مي تواند انسان را به رفتارهاي صحيح اخلاقي و تعادل و اعتدال در روح و روان برساند، در حالي که بي نمازي و ترک ذکرالله عامل اصلي بسياري از مشکلات روحي و رواني و نابهنجاري هاي رفتاري و اخلاقي است.
نماز به عنوان معراج مومن، موجب افزايش ظرفيت روحي انسان و سير ملکوتي او مي شود و به گونه اي که از نظر فهم و شهود در درجات بالاتري از ديگران قرار مي گيرد. از آيات 2 و 5 و 6 سوره مزمل برمي آيد که اقامه نماز زمينه دريافت معارف بلند و سنگين را فراهم مي آورد و مشکلات علمي و ادراکي را برطرف مي سازد.
خداوند در خصوص آثار و فلسفه هاي نماز، به دوري انسان از ناپسندها و منکرات و فحشا و گناهان در آيه 45 سوره عنکبوت اشاره مي کند. بنابراين، کسي که در انديشه تقوا و رهايي از هر گونه زشتي است مي بايست به نماز به عنوان بازدارنده و جلوگيري کننده ازآن ها توجه داشته باشد. اگر کسي بخواهد ياد خداوند را هميشه در دلش زنده نگه دارد بايد نماز را بارزترين مصداق ذکر بداند. البته براساس آيات قرآني، نماز و قرآن هر دو از اين ويژگي ذکرالله بودن برخوردار مي باشند.
با توجه به اين آيه مي توان گفت که خواندن قرآن، اقامه نماز و ذکر دائم سه موضوعي است که مي تواند آدمي را در برابر زشتي ها حفاظت کند. ذکر در آيه به عنوان امر بزرگ از آن ياد شده است که در نماز و قرآن خواندن بروز پيدا مي کند.
از نظر قرآن، بسياري از بيماري هاي روحي و رواني و نيز مشکلات اخلاقي را مي توان با نماز و ذکر الهي برطرف کرد و بايد به نماز و ديگر اذکار الهي چون قرآن و اهل بيت عصمت و طهارت(ع) به عنوان راهکارهاي درمان اضطراب و تشويش توجه داشت و از آنها بهره برد. اگر خداوند دنيا را براساس نظام اسباب مديريت مي کند و از انسانها خواسته است که از اسباب براي رسيدن به هر مطلوبي استفاده کنند، (مائده، آيه 35) به اين نکته هم توجه داده که اسباب معنوي و فرامادي در بسياري از موارد قوي تر و سريع تر از اسباب مادي و دنيوي عمل مي کنند و از همين رو خداوند دعا و استعانت از صبر و نماز را براي رسيدن به آرامش و خشوع و ديگر نيازها و برطرف کردن مشکلات مطرح مي کند و از بشر مي خواهد تا از عوامل معنوي براي درمان خود و رسيدن به مقاصد بهره گيرند. (بقره، آيات 45 و 153؛ نمل، آيه 62)
□
روزنامه كيهان، شماره 20826 به تاريخ 29/4/93، صفحه 6 (معارف)
