بسم الله الرحمن الرحیم
حماسه اقتصادی و جهاد اقتصادی همانند هر جهادی دیگر مشروط به مشارکت مردمی است؛ چرا که اصولا حماسه و جهاد مبتنی بر هیجانات اجتماعی عقلانی و مدیریت شده و هدفمند است. جامعه اسلامی بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، یک جامعه زنده و پویا با اهداف بلند و حکیمانه ای است که هماره می بایست در راستای رهایی از خسران ابدی و دست یابی به سعادت دو سرا، مشارکتی جدی در همه صحنه های اجتماعی داشته باشد. از این روست که مشارکت و حماسه سازی و جهادگرایی در ذات امت نهادینه شده است.
نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های قرآنی، بر آن است تا نقش مشارکت و حضور مردمی را در ایجاد جهاد و حماسه اقتصادی تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
امت حاضر و حضور فرزانه امت
شاید نتوان هیچ آیین و کیش و دینی را یافت که به مثابه اسلام بر عنصر حضور امت در همه صحنه های اجتماعی تاکید کرده باشد. آموزه های وحیانی قرآن، ساختار جامعه را چنان سامان می دهد که هر گونه عدم حضور اجتماعی به معنای خروج از دایره عدالت و اعتدال و در نهایت و به طور طبیعی به معنای فقدان سعادت است. به این معنا که هر کسی اگر بخواهد به سعادت حتی شخصی در دنیا و آخرت برسد می بایست، حضور اجتماعی پررنگ و فعال داشته باشد؛ چرا که هیچ کس به کمال شایسته و بایسته خود، در بیرون از دایره جامعه و اجتماع نمی رسد؛ بلکه به تعبیر قرآن عدم حضور هر کسی در جامعه و فردگرایی به معنای بقا در خسران و زیان ابدی است که برای انسان در دنیا رقم خورده است.
از نظر آموزه های قرآنی چنان که به طور مثال در سوره عصر آمده است، زندگی دنیوی برای انسانی که از مقام خود هبوط کرده (بقره، آیات 36 و 38؛اعراف، آیه 24؛ طه، آیه 123) زندگی زیانبار و خسران آمیزی است؛ مگر آن که به چهار اقدام اصلی درباره خود و جامعه دست زند که عبارت از ایمان و عمل صالح و توصیه به حق و صبر نسبت به دیگران است. پس رهایی از خسران ابدی تنها با مشارکت فعال و تاثیرگذار در جامعه شدنی است و این که کسی بخواهد به دور از جامعه و مشارکت فعال در جامعه به سعادت برسد، توهمی بیش نیست. از این روست که بر خلاف شرایع دیگر و بدعت ها، اسلام هیچ گاه دعوت به رهبانیت نداشته و با آن به شدت مبارزه می کند.(حدید، آیه 27) پیامبر گرامی ترسایی و رهبانیت را روشی اسلامی در سبک زندگی نمی داند و می فرماید: لارهبانیة فی الاسلام.
بنابراین، از نظر اسلام، اموری چون تصوف و ترک فعالیت های اجتماعی، رهبانیت و ترسایی، زهدورزی به معنای گوشه گیری از اجتماع و مانند آن، از موانع اصلی رسیدن به سعادت و بقای انسان و جامعه در خسران ابدی است.
همین رویکرد در اسلام موجب شده که حضور و مشارکت فعال در جامعه، به عنوان یک راهبرد در همه شیوه ها و سبک های زیست اسلامی خودنمایی کند و اسلام به عنوان یک دین اجتماعی مطرح شود. جالب این که حتی در امور عبادی که به نظر شخصی می آید، جنبه های اجتماعی آن پررنگ شده و مثلا غیر حج که یک کنگره عظیم جهانی برای رستگاری و تقوا و عبادت است، نماز به شکل جماعت آن دارای ارزش افزوده و ثواب مضاعف باشد به گونه ای که حضور در نمازهای جماعت و جمعه یک شعار همراه با شعور و یک خودنمایی هویت ساز مطرح می شود به طوری که اگر کسی در نمازهای جماعت و جمعه شرکت نکند می توان شهادت به اسلام وی نداد و بلکه در اسلام و ایمان شخص تردید کرد.(نگاه کنید: جامع احاديث شيعه،شيخ اسماعيل معزي ملايري، ج 7، ص264، ابواب صلاة الجماعة، باب 1؛ وسائلالشيعه، شيخ حرّ عاملي، قم، مؤسسه آلالبيت، چاپ اول، 1410 هـ ق، ج 8، ص285، ابواب صلاة الجماعة، باب 1)
امت اسلام امت حاضر درهمه صحنه های اجتماعی است و این حضور می بایست همراه با مشارکت فعال و هدفمند برای تحقق سعادت جمعی باشد. از این رو می توان گفت که امت فرزانه ای است؛ زیرا دارای اهداف حکمیانه و بلندی چون سعادت جمعی در دنیا و آخرت است که تنها با مشارکت فعال و حضور در جامعه به دست می آید.
امیرمومنان علی(ع) در بیان پذیرش مسئولیت خلافت به این نکته توجه می دهد که اگر حضور مردم در میدان حماسه سیاسی و اجتماعی نبود، هرگز مسئولیت خلافت را به عهده نمی گرفت؛ زیرا خلافت در بعد دنیوی آن، تنها در سایه حضور مردم است که معنا می یابد و اگر امتی نباشد امامی نخواهد بود. این امت است که امام را به حضور و عمل می خواند و می کشاند. آن حضرت می فرماید: اما والذی فلق الحبه و برء النسمه لولا حضور الحاضر و قیام الحجه بوجود الناصر و ما اخذ الله علی العلما الا یقاروا علی کظه ظالم و لا سغب مظلوم لا لقیت حبلها علی غاربها و لسقیت آخرها بکاس اولها و لا لفیتم دنیاکم هذه ازهد عندی من عفطه عنز؛ آگاه باشید سوگند به خدایی که بذر را شکافت و جانها را آفرید اگر نبود حضور مردمی که برای بیعت آمده بودند و اگر نبود حضور مردمی که برای بیعت آمده بودند و اگر نبود حجت که با آمادگی کسانی که بیاری شتافتند بر من تمام شد و اگر نبود میثاقی که خدا از علما گرفت که هرگز بر پرخوری ظالم و گرسنگی مظلوم صحه نگذارند، البته زمامداری بر شما را رها میکردم آن چنان که مرکبی را با انداختن ریسمانش به دوشش رها میکند و با پیاله بی اعتنایی، انجام را چون آغاز سیراب میکند، در آن هنگام میدیدید که دنیای شما پیش من از اخلاط دماغ بز هم بی ارزشتر است.(نهج البلاغه، خطبه سوم)
مشارکت مردم در حماسه و جهاد اقتصادی
خداوند در آیاتی به اقتصاد به عنوان قوام جامعه اشاره کرده(نساء، آیه 5) و مردم را به فعالیت های متنوع اقتصادی از تولید و توزیع عادلانه تشویق و ترغیب می کند. این که خداوند بارها در آیات قرآنی یکی از وظایف مسلمانان و جامعه اسلامی را انفاق و زکات مال و مانند آن قرار می دهد به معنا و مفهوم تشویق و ترغیب به کارهای اقتصادی است؛ زیرا تا تولیدی نباشد انفاق و زکات معنا نخواهد داشت.(بقره، آیه 3 )
از آیه 61 سوره هود استنباط می شود که یکی از اهداف طولی آفرینش انسان مسئولیت اعمار و آبادانی زمین است که تنها با فعالیت های اقتصادی و تولید امکان پذیر است.
جامعه اسلامی می بایست به عنوان امتی که اهداف و فلسفه آفرینش را می داند و می شناسد، در حوزه فعالیت های اقتصادی پیشگام بوده و در آبادانی و اعمار زمین کوشا باشد. این وظیفه به ویژه در زمانی که امت با مشکلاتی از جمله خشکسالی، فقر و تحریم و مانند آن رو به روست، مضاعف و دو چندان می شود.
با نگاهی به آموزه های قرآنی این معنا به دست می آید که در چنین شرایطی لازم است که جهاد معمولی در حوزه اقتصادی به حماسه اقتصادی تبدیل شود.
در آموزه های اسلامی در حالات طبیعی و معمولی از امت خواسته شده تا در تولید اقتصادی و فعالیت های آن، اهل جهاد باشند. از همین روست که کسب درآمد حلال و مشروع به عنوان یک جهاد مطرح و معنا می شود. موسى بن بکر نقل می کند که امام کاظم علیه السلام به من فرمود:مَنْ طَلَبَ هَذَا الرِّزْقَ مِنْ حِلِّهِ لِیَعُودَ بِهِ عَلَى نَفْسِهِ وَ عِیَالِهِ کَانَ کَالْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّه؛ کسی که در پی روزی حلال برود تا از آن، خود و خانواده اش را بهره مند سازد ؛ پاداش او در پیشگاه الهی مانند پاداش رزمنده ای است که در راه خدا جهاد می کند.( کافی ، ج۵، ص ۹۳)
پس اگر در حالت عادی لازم است که در فعالیت اقتصادی مشارکت فعال و جهادگرایانه داشته باشیم، در شرایط بحران های اقتصادی این حرکت می بایست از حالت جهادی به یک حالت حماسه ای در آید؛ زیرا چنان که معلوم است، حماسه به حرکت های هیجانی و شدیدی گفته می شود که همه وجود شخص و جامعه را در بر می گیرد و او را به حرکات و فعالیت های شدید سوق می دهد. از آن جایی که جامعه اسلامی جامعه ای فرزانه و حکیم است، این حرکت های هیجانی هماره تحت مدیریت و تدبیر عقل و حکمت قرار می گیرد و این گونه است که حماسه ها و هیجانات عقلانی و حکمیانه می شود و در مسیر درست خود قرار می گیرد و اهداف متعالی و بزرگ را تحقق می بخشد.
از همین روست که با توجه به موقعیت امت در جهان امروز افزون بر جهاد اقتصادی می بایست حماسه اقتصادی شکل گیرد و این جز با مشارکت فعال و هدفمند امت شدنی نیست.
امروز امت درفقر به سر می برد و با همه منابع و ثروت های خداداد در فعالیت اقتصادی از همه جوامع انسانی عقب تر است. این عقب افتادگی هر دلیل درونی و بیرونی داشته باشد اکنون لازم است تا با آسیب شناسی، اقدامات جدی از طریق جهاد و حماسه اقتصادی صورت گیرد تا به جایی برسد که اقتصاد اسلامی در امت اسلام توان مقابله با تهدیدات دشمن را داشته باشد و حتی خود به یک تهدید بالفعل تبدیل شود.
در آموزه های قرآنی برنامه ریزی برای رهایی از انواع بحران های اقتصادی به عنوان یک وظیفه امت به ویژه مسئولان و رهبران تعریف شده است. این برنامه ریزی می بایست به گونه ای باشد که همه اقشار جامعه و امت بی هیچ تفاوتی در عمل و فعالیت اقتصادی مشارکت فعال و موثر داشته باشند؛(یوسف، آیات 47 و 48) چرا که در همه بخش ها و مراحل از تولید تا توزیع و تا مصرف این مشارکت امت است که می تواند صفحه را برگرداند و بحران را به یک فرصت تبدیل کند و همگرایی و انسجام و وحدت را در جامعه تشدید کرده و آنان را برای فعالیت های سخت تر و سنگین تر و مقاومت بیش تر آماده کند.(همان)
برنامه ریزی برای ایجاد حماسه اقتصادی می بایست به گونه ای باشد که مشارکت امت در همه بخش ها و مراحل فعالیت های اقتصادی اصالت یابد؛ زیرا این امت است که می تواند حماسه آفرین باشد و موانع عظیم را از سر راه بردارد و یا تهدید را به فرصت تبدیل کند.
به عنوان نمونه اگر بخواهیم، ثروت کنونی امت را حفظ کنیم و آن را به یک سرمایه برای تولید تبدیل نماییم،می بایست قناعت و صرفه جویی را در دستور قرار دهیم. این امت است که با مشارکت فعال در برنامه قناعت و صرفه جویی، ثروت را به سرمایه ای برای تولید تبدیل می کنند. قناعت و توزیع عادلانه و صرفه جویی از عناصر اصلی برای تبدیل ثروت موجود به سرمایه تولید و فعالیت اقتصادی است و در این میان امت است که با جیره بندی در مصرف از غذا و آب و مانند آن، آب و گاو و گوسفند و معادن را به سرمایه ای برای تولید بیش تر و افزوده در می آورند.(بقره، آیه 60؛ اعراف، ایه 160)
نقش دولت و رهبری در این میان تنها نقش برنامه ریزی و نظارت است؛(یوسف، آیات 47 و 55) چرا که این امت است که با مشارکت حماسی و فعال خود این برنامه را اجرا و تهدیدات را به فرصت ها تبدیل می کنند.
در زمانی که امت با بحران های طبیعی چون خشکسالی یا غیر طبیعی چون تحریم ها مواجه است، امت با مشارکت فعال و حماسی خود می تواند اقتصاد را سالم نگه دارد و اجازه ندهد که خشکسالی موجب ضعف اقتصادی و تضعیف جامعه و دولت اسلامی شود و یا تحریم های دشمنان تاثیرگذار باشد و آن چه که حربه ای در دست دشمنان داخلی از منافقان و یا خارجی از کافران و مستکبران است می تواند به فرصت اقتصادی بدل شود.
خداوند با صراحت در آیاتی از جمله در همین آیات سوره یوسف بیان می کند که این امت است که نقش کلیدی در تولید ثروت، توزیع صحیح و عادلانه و مصرف مناسب همراه با قناعت و صرفه جویی به دور از هر گونه اسراف و تبذیر و اتراف دارد. از این روست که خطاب حضرت یوسف به امت مصر است هر چند که دولت و نهادهای آن به عنوان برنامه ریزان و نظارت گران نیز مد نظر خطاب ایشان است. به این معنا که ایشان می فرماید که چگونه امت می بایست برای عبور از بحران اقتصادی برخاسته از خشکسالی هفت ساله رفتار حماسی داشته باشند. در هفت سال ترسالی می بایست با حماسه و مشارکت فعال و جدی تولید کنند و سپس با مصرف و قناعت آن را در سال های خشکسالی اندوخته ای برای کشت و زراعت سال های پس از آن ذخیره نمایند.
در این طرحی که حضرت یوسف(ع) به دولت مردان مصر ارایه می دهد، اصل مشارکت فعال و حماسی مردم ضروری است؛ زیرا این امت است که تولید می کند و با مصرف درست و مناسب و قناعت و صرفه جویی امکان مبارزه با بحران را فراهم می آورد.
بنابراین، هر حرکت حماسی در جامعه اگر بخواهد به بار بنشیند می بایست گام های جدی برای مشارکت مردمی برداشته شود و در این راستا اطلاع رسانی به مردم و تهییج هدفمند مردم برای مشارکت فعال در همه مراحل می بایست صورت گیرد. از آن جایی که اقتصاد رفتاری پیچیده ای را می طلبد می بایست نظارت کامل و دقیقی همانند نظارت های که در عملیات جنگی صورت می گیرد تا هیچ خلل و نقصی پدید نیاید و مقاومت به درستی انجام گیرد، صورت پذیرد وگرنه ممکن است که موجب اختلال در نظام و حرکت مقاومتی تحقق یابد.
امروز جامعه اسلامی نیازمند مدیریت بحران با مشارکت حماسی مردم است ودر این راه برنامه ریزی، نظارت و اطلاع رسانی و غرقه سازی جامعه برای رهایی از تحریم و مشکلات اقتصادی لازم است. همان گونه که جامعه با مشارکت فعال سیاسی خود حماسه سیاسی را آفریده می توان به همین امت حماسه اقتصادی را رقم زد و این امکان را به جامعه اسلامی داد تا خود با شناخت درست بحران و در چارچوب مدیریت ها و نظارت های کلان مسئولان و دولتمردان از بحران اقتصادی رهایی یابد و تهدید تحریم را به یک فرصت برای اقتصادی مستقل ملی تبدیل کرد. بنابراین، این امت است که باید با درک شرایط به تولید به شکل حماسی و جهادی وارد شود و در مصرف قناعت و صرفه جویی پیشه کند و در توزیع از مسیر قسط و عدالت خارج نشود و به رانت خواری و فزون خواهی و اختلاس و دیگر آفات اقتصادی گرفتار نشود و راه اتراف و اسراف و تبذیر در مصرف را نپیماید.
