نوآوری و ابتکار از دیدگاه قرآن

رشد اقتصادی و شکوفایی آن نیازمند جهاد اقتصادی است که برآیند آن تحقق اقتصاد مقاومتی است. به این معنا که اگر بخواهیم از اقتصاد مقاومتی برخوردار باشیم به طوری که در برابر فشارها و تحریم ها مقاوم بوده و تحت تاثیر شوک بازار و تحولات طبیعی و تغییر آن  قرار نگیرد، باید به رشد اقتصادی برسیم.

بی گمان مولفه هایی لازم است تا این امر تحقق یابد که از جمله آن جهاد اقتصادی با بهره گیری از روحیه جهادی در همه ابعاد است. از جمله عناصر تاثیرگذار، نوآوری و ابتکار در حوزه عمل اقتصادی است. تبدیل دانش به فن آوری نیازمند آن است که منابع انسانی خردمند و فکور در اندیشه کشف رموز جهان باشند و آن را در حوزه های گوناگون به عمل اقتصادی تبدیل کنند. دراین‌مطلب نقش نوآوری و ابتکار در تحقق رشد و پیشرفت اقتصادی در راستای تحقق اقتصاد مقاومتی بر اساس آیات قرآن بررسی شده است.
ابداع و ابتکار از صفات الهی
یکی از نام های نیک خداوند مبدع است. این واژه از واژه بدع گرفته شده که در فارسی با بدعت با مفهوم منفی آن آشنا هستیم؛ زیرا بدعت به معنای ادخال ما لیس من الدین فی الدین؛ یعنی وارد کردن امر غیر دینی به عنوان دینی است. یعنی عملی که دینی نیست به نام دین جا بزنیم و بگوییم که از دین و شریعت اسلامی است. (مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص‌110‌-‌111، «بدع») البته در قرآن بدعت به معنای فقهی به کار نرفته و واژگان دیگری برای بیان این مفهوم استفاده شده، ولی آنچه در عرف مردم متداول است همین معنای فقهی است، نه معنای قرآنی آن، که به معنای نوآوری و ابتکار در کارهای پسندیده و خوب است.
ما خداوند را به عنوان مبدع و بدیع می شناسیم؛ زیرا خداوند خود را به این نام معرفی کرده است. اما واژه مبدع از باب افعال و ثلاثی مزید است. البَدیعُ صفت مشبهه است. گفته اند که  بدیع از فعیل در اینجا به معنای مفعَل یعنی از نو آفریننده هر چیز بی‌سابقه ای در روش و نهج اصلی آن است.
خداوند در قرآن واژه بدعت را در چند جا به کار برده است. مثلا در باره ارسال پیامبران می فرماید: قُلْ مَا كُنتُ بِدْعًا مِّنْ الرُّسُلِ ؛ بگو من در میان فرستادگان، نخستین و نوظهور نیستم.(احقاف، آیه 9) در مجمع البیان ذیل آیه آمده است: اين واژه به مفهوم «نوظهور» و «نوآمده» و بدون سابقه پيشين است. در آیات 117 سوره بقره و 101 سوره انعام از خداوند به عنوان « بَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ؛ ابداع كننده آسمان و زمین» یاد شده و در آیه 117 سوره بقره توضیح داده شده که خداوند به سبب همین بدیع و مبدع بودن، بی هیچ سابقه ای وقتی چیزی را بخواهد تحقق بخشد تنها به آن چیز می گوید باش پس می شود: إِذَا قَضَى أَمْراً فَإِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُن فَيَكُونُ؛ یعنی همان که در معلوم علم اوست مورد خطاب قرار می گیرد و بی هیچ پیش و پسی تحقق وجودی می یابد.
در مجمع البیان ذیل آیه آمده است: او پديدآورنده و ابداع كننده آسمانها و زمين است و آنها را به طور ابتكارى و بى‏آنكه از پديده ديگرى الگو و نمونه بگيرد، يا اختراع و ابداع خويش را از جايى اقتباس كند، پديد آورد.
علامه طباطبایی نیز در ذیل آیه می نویسد: كلمه «بديع» صفت مشبهه از مصدر بداعت است، و بداعت هر چيزی، به معناى‌ بى‌‌مانندى آن است، البته مانندى كه ذهن بدان آشنا باشد… در كتاب كافى و كتاب بصائر، از سدير صيرفى روايت كرده‏اند كه گفت: من از حمران بن أعين شنيدم: كه از امام باقر (ع) از آيه: بَدِيعُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ مى‏پرسيد و آن جناب در پاسخش فرمود: خداى عز و جل همه اشياء را به علم خود و بدون الگوى قبلى آفريد، آسمانها و زمين را خلق كرد، بدون اينكه از آسمان و زمينى قبل از آن الگو گرفته باشد، مگر نشنيدى كه مى‏فرمايد: وَ كانَ عَرْشُهُ عَلَى الْماءِ؛ عرش خدا بر آب است.( كافى ج 1 ص 256 حديث 2)
علامه طباطبایی می افزاید: و در اين روايت غير آنچه ما استفاده كرديم، استفاده ديگرى بس لطيف شده و آن اين است كه مراد از كلمه (ماء)، در جمله: وَ كانَ عَرْشُهُ عَلَى الْماءِ غير آن آبى است كه ما آن را آب مى‏ناميم، به دليل اينكه قبلا فرمود: همه اشياء و آسمانها و زمين را بدون الگو و مصالح قبلى آفريد، آب به ان معنا كه نزد ما آب است نيز جزو آسمانها و زمين است و معقول نيست كه عرش خدا روى آب به آن معنا باشد و سلطنت خداى تعالى قبل از خلقت آسمان‏ها و زمين نيز مستقر بود و بر روى آب مستقر بود، پس معلوم مى‏شود آن آب غير اين آب بوده است..
آنگاه در بحث علمى و فلسفى و بيان اينكه هر موجودى بديع الوجود است، می نویسد: تجربه ثابت كرده، هر دو موجودى كه فرض شود، هر چند در كليات و حتى در خصوصيات متحد باشند، به‌طورى كه در حس آدمى جدايى نداشته باشند، در عين حال يك جهت افتراق بين آن دو خواهد بود، و گر نه دو تا نمي شدند و اگر چشم عادى آن جهت افتراق را حس نكند، چشم مسلح به دوربينهاى قوى آن را مى‏بيند.
پس هر موجودى از نظر ذات مغاير با موجودى ديگر است و چون چنين است پس هر موجودى بديع الوجود است، يعنى بدون اينكه قبل از خودش نظيرى داشته و يا مانندى از آن معهود در نظر صانعش باشد وجود يافته است. در نتيجه باید گفت که خداى سبحان مبتدع و بديع السماوات و الارض است.
همین صفت را خداوند به حکم «علم آدم الاسماء کلها» (بقره، آیه 31) به آدم و فرزندانش تعلیم داده است. پس انسان نیز می‌تواند به شکلی این گونه عمل کند؛ اما اگر چنین نباشد می تواند دست کم از الگوهای الهی بهره گیرد. لذا ابتکاری عمل کردن می تواند از رفتارهای آدمی باشد؛ چرا که دیگر آفریده های الهی از چنین خصوصیتی برخوردار نیستند.
واژه ابتکار برگرفته از «بَكَرَ» به معناى نوبر و به اوّلِ چيزى دست يافتن است. به همين مناسبت به ميوه نوبر، باكورَة گفته شده (مصباح المنیر، ذیل واژه) و نيز به معناى نوآورى و اختراع(فرهنگ فارسی معین) آمده است.
ابتکار و اختراع و نوآورى در امور صنعتى، هنرى، معمارى، ساختمانى و استفاده از طبيعت در آیات قرآنی بارها مورد تاکید قرار گرفته است و خداوند بیان می کند که اقوام پیشین دارای اختراعات و ابتکاراتی بودند که مثل آن پیش از آن وجود نداشته است: «لم‌يُخْلَق مثلها؛ كه مانندش در شهرها ساخته نشده بود»(فجر، آیه 8)
ضرورت تفکر و تدبر در آفرینش
خداوند از انسان ها خواسته است تا در آفریده ها و خلقت تفکر و تدبر کنند تا بتوانند قوانین و سنت های الهی را در جهان و جامعه و جان کشف کرده و برای اختراعات و ابتکارات جدید بهره گیرند. می دانیم که انسان بسیاری از دانش ها را از طریق تدبر در آفرینش و آفریده ها به دست آورده است. تدبر در آفرینش، قوانین کلی را برایش آشکار کرده و توانسته تا به مهار برخی از امور بپردازد، به علاوه تدبر در آفریده ها کشف و اختراعاتی را نیزموجب شده است. به عنوان نمونه فهم قانون جاذبه و یا قوانین دیگر فیزیک و شیمی یا حتی ریاضی موجب شده تا اختراعات و ابتکارات شگفتی را رقم زند.
شاید نخستین کسی که به تفکر و تدبر در آفریده ها پرداخته قابیل باشد که پس از قتل برادرش هابیل در چگونگی نهان کردن جسد برادر مانده بود و به رفتار کلاغی نگریست و از او آموخت.(مائده، آیات 27 تا 30)
خداوند بارها در آیات قرآنی انسان ها را به تفکر و تدبر در آیات تکوین و تدوین دعوت می کند؛ زیرا تدبردر آیات تدوین الهی یعنی قرآن و تفکر در آیات تکوین الهی چون گیاهان، جانوران و ابر و باد و مانند آنها کاشف حقایقی برای بشر خواهد شد. تاکید بر تفکر از راه نظر و دقت در امور آفریده ها و ملکوت آنها برای کشف حقایق و بهره گیری از آنهاست.(اعراف، آیه 185؛ روم، آیه 9؛ فاطر، آیه 44؛ ق، آیه 6؛ غاشیه، آیه 17)
ابتکار و ابداع در حوزه اقتصادی
تفکر و تدبر در آیات تکوین و تدوین الهی به عنوان مقدمه علم و عمل ، یک امر لازم و ضروری است. خداوند در آیه 61 سوره هود در بیان فلسفه خلقت انسان به مسئولیت او دردنیا نسبت به زمین و زمینیان می فرماید که انسان ها را برای این آفریده که به آبادانی زمین بپردازند.
بی گمان آبادانی زمین به دوراز افساد و تباهی در آن مستلزم تفکر و تدبر در آفرینش و افریده هاست تا قوانین کلی و اهداف خلقت هر آفریده ای دانسته شود و به دور از افساد و تباهی در مسیر درست به آبادانی آن پرداخته شود و این گونه مسئولیت خلافت الهی انسان به طور درست و صحیح انجام گیرد.
اگر در تکوین و تدوین تفکر و تدبر نشود و قوانین و اهداف کلی و جزیی خلقت و آفریده ها کشف نشود، ممکن است با هر عمل انسانی فساد و تباهی در هستی و موجودات و مخلوقات الهی صورت گیرد؛ چنان‌که این اتفاق در برخی از مسائل و امور از جمله محیط زیست افتاده است و خداوند بصراحت در آیه 41 سوره روم از ظهور فساد در خشکی و دریا به دست آدمی سخن گفته است.
پس وظیفه نخست آدمی اقتضای آن را دارد که او به کشف قوانین هستی و آفریده ها اقدام کند تا بتواند به عنوان خلیفه مسئولیت خود را انجام دهد و به آبادانی وتوسعه زمین بپردازد بی‌آنکه فساد و تباهی را موجب شود.
افزون بر این، شناخت قوانین و کشف آنها به آدمی کمک می‌کند تا زندگی خود را نیز بهتر کند؛ زیرا رفاه و رشد و پیشرفت اقتصادی جامعه نیازمند شناخت قوانین و بهره گیری از آنهاست. اینکه انسان بداند که چگونه آبرها بارور می شوند و یا گیاهان با بادها چگونه بارور می شوند(حجر، آیه 22) این علم و دانش می تواند او را در اختراع و ابتکار ابزارهای باروری جدید و نوآوری در آنها یاری رساند و به بهبود تولید کمک کند.
در قرآن گزارش شده که حضرت داود(ع) با بافتن زره توانست از حملات دشمن در امان ماند، یا اینکه ساخت شیشه موجب شد تا کاخ های شیشه ای و آبگینه ها و ظروف ابتکاری جدید پدید آید و زندگی انسان بهبود چشمگیری یابد.(نمل، آیه 44)
همچنین سد سازی و درک قوانین آب و مدیریت آن موجب شد تا کشاورزی در میان ملت سبا رشد و پیشرفت چشمگیری داشته و تمدن بزرگی را سبب شود.
ابتکار حضرت یوسف (ع) در ذخیره سازی غلات از طریق حفظ آن در شلتوک موجب افزایش ماندگاری و تامین امنیت غذایی شد که از طریق کشف قوانین عمومی و خصوصی درباره هوا و غلات و شیوه نگه داری آن به دست آمده است.(یوسف، آیه 47)
شناخت قوانین حاکم بر سنگ ها و جمادات موجب شد تا قوم عاد بتوانند صنعت معماری پیشرفته ای داشته باشند و تمدنی بزرگ را پدید آورند، به طوری که شهرهای ساخته شده به دست آنان از شهرهای ابتکاری با نوآوری های بسیار بدیع و جدید
و شگفت‌انگیز و خارق العاده ای بود که خداوند به ستایش آن می‌پردازد.(فجر، آیات 6 تا 8)
شناخت قوانین خاک و آتش موجب کشف آجر شد که خود معماری بشر و اقتصاد عمومی جهان را دگرگون کرد.(قصص، آیه 38) بسیاری از ابتکارات و اختراعات کنونی در جهان با کشف قوانین هستی و آفریده های الهی انجام گرفته است. بنابراین لازم است که برای کشف قوانین دیگر تلاش کرد و از آن برای بهبود معیشت مردم و رشد و پیشرفت و شکوفایی اقتصادی بهره برد.
به هر حال، درک قوانین هستی و آفریده و دانش های بنیانی برای کشف و اختراع و ابتکار و نوآوری لازم است تا اقتصاد کشور رشد و پیشرفت کند و اقتصاد مقاومتی در برابر فشارها و تحریم ها پدید آید.