يكي از امور طبيعي در انسان، واكنش دفاع است. به اين معنا كه اگر انسان سرگرم كاري باشد و متوجه پيرامون خود نباشد هنگامي كه چيزي به سوي صورت و چهره اش حركت كند به طور طبيعي دست ها براي محافظت و دفاع از چهره بالا مي آيد و در مقابل آن قرار مي گيرد. اين امري است كه بارها شما آن را تجربه كرده اند.
انسان به طور طبيعي و فطري در برابر هر متجاوز و يا احساس و گمان تجاوز واكنش نشان مي دهند. از اين روست كه قرآن نيز دفاع از خود را امري طبيعي شمرده و در آياتي چون 246 و 251 سوره بقره و آيه 40 سوره حج بدان اشاره كرده است. اما دامنه دفاع اختصاص به حوزه فردي ندارد و در حوزه عمل اجتماعي نيز به عنوان حق طبيعي كه عقل محض و مستقل نيز آن را درك مي كند گسترده شده است. از اين رو در حوزه هاي علمي چون حوزه امور اخلاقي و قانوني از حق طبيعي دفاع سخن گفته مي شود و به انسان اجازه داده شده تا براي حفظ خود و اموري كه حق وي شمرده شده به دفاع پرداخته و هرگونه تجاوزي را دفع كند.
در اين نوشتار تلاش بر آن است تا ديدگاه قرآن نسبت به مسئله دفاع و محدوده، فلسفه، آثار و احكام دفاع و مانند آن تبيين شود. مطلب را با هم ازنظر مي گذرانيم:
فلسفه دفاع
دفاع كه از واژه عربي دفع گرفته شده است به معناي دور نمودن چيزي است. اين واژه به دو شكل متعدي و فعل گذرا مي شود. گاه با حرف الي به كار مي رود و گفته مي شود كه دفع فلان الي امر؛ فلاني به چيزي پرداخت و بدان توجه كرد و گاه ديگر با حرف عن متعدي مي شودو گفته مي شود دفع عن فلان؛ يعني از فلاني دفاع و حمايت شد. (مفردات راغب ص 316)
دفاع در اصطلاحات علمي در دو علم به معاني خاصي به كار رفته است. در اصطلاح فقهي، تكليف و حقوقي است كه از سوي خداوند به عنوان مالك و قانونگذار مطرح شده است. شخص از اين حق برخوردار است كه براي پيش گيري از آسيب هايي كه اعتقاد و مال و جان و آبروي وي را تهديد مي كند دفاع و حمايت كند و از يك نظر تكليفي است كه نمي تواند از آن عدول نمايد. بنابراين همواره سخن از حق دفاع از جان، مال و عرض به ميان مي آيد و به عنوان تكليف از وي خواسته شده تا آن ها را از هرگونه آسيب در امان نگه دارد و محافظت نمايد و در برابر متجاوز بايستد و از آن ها حمايت كند. (نگاه كنيد تحرير الوسيله؛ امام خميني ج1 ص 485)
البته در علم حقوق هرگاه از دفاع سخن به ميان مي آيد منظور آن است كه شخص در برابر اتهامات و ايراداتي كه از سوي اصحاب دعوا طرح مي شود از خود دفاع كند و لايحه دفاعي از خود تهيه كند. (ترمينولوژي حقوق؛ جعفري لنگرودي ص 303)
از تعريف هايي كه از واژه در زبان شناسي و اصطلاح شناسي و گستره معنايي آن به دست داده شد تا اندازه اي فلسفه دفاع و تشريع آن به عنوان حق طبيعي، فطري و واجب و تكليف ديني دانسته شده است. به اين معنا كه كاربردهاي واژه و اصطلاح بيان مي كند كه هدف از ايجاد چنين حقي چيزي جز محافظت بر حق طبيعي بشر كه حفظ جان و مال است نيست و از آن جايي كه آبرو و شخصيت افراد همانند جان آدمي عزيز و گرامي است و هتك آن همانند نيستي و نابودي وي شمرده مي شود، از اين روست كه در عرض جان و مال مطرح شده است. مسئله مال نيز اين گونه است؛ زيرا مال به معناي مجموعه دستاوردهاي مادي بشر است كه براي آن تلاش كرده است و براي بقا و حفظ جان خود به آن نياز دارد. اگر كسي مال و سرمايه ديگري را به غارت ببرد و ره توشه وي را بربايد در حقيقت ادامه بقا را از وي سلب نموده است. به هر حال در گام نخست دفاع از جان مطرح مي شود كه امري از حقوق طبيعي و فطري و اولي بشر است و مساله مال به بقاي همان جان بستگي دارد و عرض و آبرو نيز بخشي از جان آدمي و كرامت بشري است كه سلب آن همانند گرفتن جان است.
علل تشريع قانون دفاع
مساله اي ديگر كه در فلسفه دفاع مطرح مي شود، مساله علل تشريع حكم و قانون دفاع است. به اين معنا كه علل تشريع اين قانون چيست؟
قرآن در پاسخ به اين پرسش امور چندي را به عنوان علل تشريعي و يا فلسفه حكم بر شمرده است كه از آن جمله مي توان به جلوگيري از فساد و تباهي در زمين اشاره كرد كه در آيه 251 سوره بقره به آن اشاره شده است. دفع ظلم و ستم از شخص و يا جامعه علت ديگري است كه در آيه 40 سوره حج به آن توجه داده شده و بيان گرديده كه با دفاع از خود و جامعه مي توان ظلم و ستمي كه از سوي ديگران به صورت فردي و يا جمعي اعمال مي شود جلوگيري كرد و عدالت را در جامعه گسترش داد.
از ديگر عللي كه براي تشريع قانون و حق دفاع بيان شده مي توان به مساله حفظ دين و آيين ها و سنت هاي پسنديده و هنجارها اشاره كرد كه در آيه 40 سوره حج به شكل ديگري بيان شده است. به اين معنا كه بخش مهمي از انسانيت انسان را اعتقاد و باورهاي وي شكل مي دهد كه به شكل دين و آيين و رسوم مطرح است. تعرض به نمادهاي ديني و سنت هاي فرهنگي در حقيقت تعرض به شخصيت انساني مي باشد كه آسيب هاي جدي به انسان و جامعه بشري وارد مي سازد. از اين رو حفظ دين و نمادهاي ديني در برابر تهاجمات فرهنگي اصلي است كه در اين آيه به آن اشاره شده است.
مساله تهاجمات فرهنگي كه به اشكال مختلف انجام مي شود هويت فردي و جمعي را در معرض خطر قرار مي دهد از اين روست كه مورد توجه و اهتمام خاص و ويژه قرآن قرار گرفته است. خداوند در بيان تشريع قانون دفاع از دين و آيين و فرهنگ هاي بشري و نمادهاي ديني كه در آيه 40 سوره حج بيان مي كند مي كوشد تا نقش فرهنگ را به خوبي در زندگي بشري نشان دهد. شگفت اين كه اين قانون دفاع از فرهنگ و آيين در سوره حج بيان شده است كه خود يكي از مهم ترين آيين ها و فرهنگ هاي بشري و ديني است.
در طول تاريخ همواره دشمن هنگام حمله و يا پيروزي مي كوشد تا فرهنگ و نمادهاي فرهنگي را مورد تعرض قرار دهد تا هويت جمعي امت و ملتي را از ميان بردارد. با ازميان بردن فرهنگ ها و نمادهاي فرهنگي مي توان هويت جمعي ملتي را از ميان برداشت و بر آنان مسلط شد و فرهنگ و نمادهاي ديگر را تحميل كرد و ملتي را اين گونه از ميان برداشت. در حقيقت نسل كشي نژادي اگر بتواند تاثيري داشته باشد بسيار كم و سست بنياد است ولي هويت زدايي فرهنگي مي تواند بسيار خطرساز باشد.
هر كشور و تمدني فرهنگي اگر به تمدن فرهنگي ديگر هجوم آورد نخست مي كوشد تا فرهنگ زدايي كرده و نمادهاي فرهنگي جامعه و ملت را از ميان بردارد. نمادهاي فرهنگي در حقيقت عصاره تجلي انسجام ملي ملت هاست كه از ميان بردن آن به معناي از بين بردن عوامل انسجامي است.
تمدن هاي غربي همواره اين گونه عمل كرده اند. دولت هاي استعماري غرب مسيحي درهر جامعه اي كه وارد شدند ميسيونرهاي مذهبي آنان پيشقر اولان فرهنگي براي تهاجم فرهنگي بودند. با تغيير فرهنگ و هويت زدايي توانستند هويت ملي مردم را از ميان بردارند و انسجام ملي آنان را بر هم زنند.
دركتاب كنترل فرهنگ كه يكي از عوامل دست اندركاران كارنگي و راكفلر نگاشته است به شيوه هاي دست يابي به تغيير ملت ها اشاره كرده است. دو بنياد آمريكايي كارنگي و راكفلر ماموريت داشتند تا با تغيير درهويت فرهنگي ملت هاي استعمار شده زمينه هاي تغيير ذائقه و نفوذ فرهنگي و به تبع آن كالاهاي فرهنگي را فراهم آورند تا بتوانند اقتصاد كشور خويش را شكوفا و امپراتوري استعماري خود را در سطح جهان به شكل كارتل ها و تراست هاي بين المللي گسترش دهند. دراين طرح نقش جامعه شناسي و مردم شناسي به خوبي بيان مي شود و اين كه چگونه با آموزش هاي اين بنياد رشته هاي جامعه شناسي و مردم شناسي و سپس روان شناسي اجتماعي رشد و شكوفا شد و در دهه هاي شصت و هفتاد به اوج خود رسيد. علت اين امر آن بوده كه براي تهاجم فرهنگي نياز بود تا مردم و رفتارهاي آنان و نيز خرده فرهنگ ها شناخته شود و عوامل نفوذ فرهنگي و تغيير فرهنگ و ذائقه رخ دهد. كاري كه اكنون بنياد سورس و يا حتي مايكروسافت به شكل ديگري انجام مي دهد. درگذشته بنياد راكفلر و كارنگي بر اين اعتقاد بود كه براي افزايش مصرف در ميان جوامع جهان سوم مي بايست فن آوري سخت به اين كشورها منتقل شود و كارخانه ها و كارگران ماهر به وجود آيد تا از آنان براي كارهاي سخت فني بهره گرفته شود. اين امر مستلزم تغيير فرهنگي و تغيير ذائقه مردم بود. دولت مرداني كه بنياد راكفلر در دانشگاه هاي خويش پرورش مي دادند اين مهم را انجام مي دادند. اكنون مايكرو سافت اين گونه در خدمت سيا و ديگر سازمان ها و بنيادهاي استعماري غرب قرار دارد. در گزارش ها خوانده مي شود كه مايكروسافت اقدام به ارسال رايانه هاي ارزان قيمت و يا رايگان به آفريقا مي كند، تا سطح نيازهاي آنان را با توجه به خواسته هاي خود سامان دهد. تغيير فرهنگي نيز دراين ميان از راه تصاوير ماهواره اي و گوگل و ياهو انجام مي شود و همه سنگرهاي فرهنگي يك به يك فتح مي گردد و كار براي بنياد عظيم سورس باز مي شود.
از اين روست كه قرآن در آيه 40 سوره حج مساله هدم و از ميان بردن كليسا و كنيسه و مساجد را كه نمادهاي ديني و آييني فرهنگ هاي توحيدي است را مساله مهمي مي داند كه در دستور كار فرهنگ زدايان قرار دارد تا به اين وسيله هويت زدايي كنند و به تباهي و فساد در زمين بپردازند و عدالت را كالاي بي ارزش كنند. از اين روست كه در تهاجم فرهنگي غرب همواره از آزادي به عنوان كالا مطلوب سخن به ميان مي آيد كه به معناي هرزگي و بي بند وباري فرهنگي و هويت زدايي است و هرگز از عدالت سخني به ميان نمي آيد كه مخالف صريح هويت زدايي مي باشد.
فلسفه و علت تشريع ديگري كه قرآن براي دفاع بيان مي كند مساله دفاع از مظلومان است. به اين معنا كه در تشريع قانون دفاع تنها مساله خود مطرح نيست بلكه ديگران و نيز جامعه نيز مطرح مي باشد. از اين روست كه درآيه 39 سور حج مسئله دفع ظلم براي دفاع از ديگران و مظلومان فردي و اجتماعي جامعه به عنوان فرض و واجب مطرح مي شود.
در اين آيه سخن از دفع تجاوز به جامعه و ملت است. به اين معنا كه تنها دفاع از خود فردي مطرح نيست بلكه دفاع از خود جمعي كه به شكل ملت و جامعه مطرح مي شود نيز امري است كه مي بايست در حوزه دفاع از خود بيان شود. ارتباط تنگاتنگي كه قرآن براي جامعه و فرد مي يابد اين مسئله را تأكيد مي كند كه دفاع از جامعه به معناي دفاع از خود مي باشد.
اين دفاع مي تواند در برابر تهاجمات فرهنگي و يا نظامي باشد. از اين روست كه در آيات 39 و 40 سوره حج به مشروعيت دفاع از فرهنگ و نمادهاي فرهنگي و شريعت ها و آيين هاي توحيدي اشاره شده است و دفع تجاوز نظامي دشمن را خواستار شده است. به اين معنا كه دشمن گاه نخست به قصد از ميان بردن فرهنگ ها هجوم مي آورد و حملات اصلي را متوجه نمادهاي ديني مي كند و گاه ديگر به قصد تباهي مردمان و ملت ها و يا استعمار آنان انجام مي دهد و در ادامه براي بقاي خود به تحليل فرهنگ ها و نمادهاي فرهنگي براي از ميان بردن انسجام ملي عمل مي كند. در هر حال دفاع امري مشروع و بلكه واجب و تكليفي عيني است كه مي بايست همگان بدان قيام كنند.
آثار دفاع
قرآن براي مسئله دفاع نظامي آثاري بيان مي كند كه مي توان به آن ها به عنوان اصول كلي توجه داشت. در حقيقت آثاري كه براي دفاع بيان مي شود ارزش و اهميت دفاع و نيز چرايي و چگونگي دفاع را نيز بيان مي دارد و به عنوان اصل راهبردي مي تواند در برنامه ريزي مورد توجه و اهتمام خاص قرار گيرد.
از جمله مهم ترين آثاري كه براي دفاع نظامي برشمرده شده است حفظ جامعه از فساد و تباهي است؛ زيرا هر متجاوزي مي كوشد تا جان ديگري را بستاند و يا بر او حكومت كرده و چيره شود؛ در حالي كه از چنين حقي برخوردار نيست و شمشير و قدرت مجوزي بر ولايت نمي باشد. متجاوزان حقوق طبيعي و قانوني را زير پا مي گذارند و عدالت را تباه مي سازند و نسل و حرث و كشت و زرع را به تباهي و نابودي مي كشانند. (بقره آيه 251)
با دفاع مشروع است كه جلوي تباهي و فساد در جامعه و زمين و محيط زيست گرفته مي شود و ظلم و بيداد نمي تواند خود را بر جامعه اي مسلط كند.
از ديگر آثار دفاع مشروع آن است كه نمادهاي فرهنگي و علل و عوامل انسجام ملي هر جامعه حفظ مي شود و مساجد و كليسا و كنيسه و ديگر نمادهاي فرهنگي و آييني تباه نمي شود. (حج آيه 40)
تأمين آزادي عقيده از ديگر دستاوردهاي دفاع مشروع در برابر متجاوزان است، زيرا متجاوزان مي كوشند تا عقايد و فرهنگ هاي خويش را تحميل كنند و با دگرگوني فرهنگي گفتمان و فرهنگ خاص ديگري را بر جامعه به زور شمشير و سرنيزه تحميل نمايند. اين گونه است كه قرآن در آيات 39 و 40 دفاع مشروع را عاملي مهم براي حفظ عقيده و تأمين آزادي هاي عقيدتي برمي شمارد.
دفع متجاوزان موجب مي شود تا كساني كه از سرزمين و موطن خود از ترس مرگ و يا فشارهاي روحي و رواني گريخته اند به سرزمين مألوف خويش بازگردند. از اين روست كه در آيه 246 و 251 سوره بقره دفاع متجاوزان را عامل مهمي براي بازگشت به وطن و سرزمين هاي اشغال شده پيشين برمي شمارد.
احقاق حقوق مظلومان و تأمين آزادي آنان براي ابراز عقيده خود از مهم ترين آثاري است كه بر دفاع مشروع مترتب مي شود. اين مسئله ارتباط ميان آزادي و دفاع مشروع را به خوبي بيان مي كند و اين كه در نظر اسلام مسئله آزادي و حقوق ديگران تا چه اندازه از اهميت و اعتبار برخوردار مي باشد كه حتي از وظايف افراد جامعه است كه براي حقوق ديگران و دست يابي آنان به حقوق خويش همگان وارد شده و به دفاع از آن بپردازند. (حج آيه 39و40)
دفاع از مظلومان و يا زنان و ناتوانان و ميهمان (حجر آيه 68 و 69 و شعرا آيه 227 و اسراء آيه 32 و بقره آيه 226 و 229) از جمله توجه و اهتمامات قرآن به مسئله ديگري است كه مي بايست همواره از سوي مؤمنان نيز مورد توجه قرار گيرد. در حقيقت دفاع از خود تنها مسئله اسلام و قرآن نيست بلكه دفاع از ديگران و جامعه نيز مسئله اي است كه آثار و كاركردهاي مهمي دارد.
به هر حال مسئله دفاع در آيات قرآني بيانگر اين نكته است كه دشمن همواره به اشكال مختلف مي كوشد تا مردم را بشكند و آنان را خوار و ذليل گرداند. بنابراين لازم است كه همواره با بيداري به مقابله با روش ها و سازوكارهاي دشمنان پرداخت و از تهاجمات فرهنگي آنان كه به نمادهاي انسجام ملي صورت مي گيرد غافل نبود.
