صنعت دریانوردی در قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

خداشناسی در آیات آفاقی

دریا برای انسان همواره شگفت انگیز بوده است. هر کسی دوست دارد یک بار تن به آب دریا سپارد و نوازش امواج را بر تن خویش بچشد. دریا برای آدمی معنای زندگی است. ماهی برای او نه تنها غذا بلکه نشانه ای از زندگی و حیات است. آیات بسیاری از قرآن به دریا توجه داده و انسان را به تفکر و اندیشه درباره آن تشویق و ترغیب نموده است.

از جلوه های بزرگ دریا صنعت کشتیرانی است که خود به عنوان نشانه ای از نشانه های قدرت و حکمت الهی در آموزه های قرآنی مطرح شده است. نویسنده در این مطلب با درنگ در این صنعت بر آن شد تا نقش این آیت آفاقی را در شناخت ربوبیت الهی تبیین و تحلیل نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

دریا، نعمتی بی پایان

دریا در فرهنگ ایرانی اسلامی از جایگاه بسیاری والای برخوردار است. بسیاری از مفاهیم بلند عرفانی با دریا بیان می شود و تحلیل می گردد. در این فرهنگ، دریا نشانه ای زندگی است و ارتباط تنگاتنگی با علم و دانش پاک دارد؛ ریشه این فرهنگ را می بایست در آموزه های قرآنی جست و جو کرد؛ زیرا قرآن بر این نکته تاکید دارد که همه موجودات زنده دنیا، به گونه ای با آب در ارتباط می باشند. خداوند به صراحت در آیه 30 سوره انبیاء می فرماید: وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ كُلَّ شَيْ‏ءٍ حَيٍّ، ما از آب هر چیزی زنده ای را قرار دادیم.

این بدان معناست که دریا به عنوان جایی که آب بسیاری در آن گرد آمده و به آب های محیطی زمین یعنی اقیانوس ها مرتبط است، در بیان مفهوم زندگی روشن تر از هر چیزی است؛ چرا که هر چیزی که از حیات بهره مند است و نام زنده و زندگی بر آن می رود، ریشه در آب دارد. بر اساس برآوردها، بیش از هفتاد درصد بدن آدمی را آب تشکیل می دهد و هم چنین بیش از هفتاد درصد از سطح زمین را آب پوشانیده است.

انسان به آب چنان وابسته است که بی آب نمی توان از حیات و زندگی انسان سخن به میان آورد. غذاهایی او همگی دارای درصدی از آب می باشند و یا موادی هستند که با آب رشد و نمو کرده و آماده خوردن می شوند. افزون بر این که از دریاها ماهی استخراج می شود که بخش بزرگی از خوراک بشر را تشکیل می دهد. به ویژه آن که از دریا با صيد دريايى، گوشتى نرم و تازه برای انسان به دست می آید.(نحل ، آیه 14 و فاطر، ایه 12)

خداوند در آیاتی بسیار دریا را به عنوان یکی از آیات قابل تامل و تدبر خداوندی معرفی کرده ( بقره، آیه164 و نیز اسراء، ایه 66) و از قابلیت کشتیرانی آن(همان) و در اختیار بودن دریا برای بشر جهت بهره برداری از مواهب آن برای تغذیه و حمل و نقل سخن به میان آورده است.(فاطر، ایه 12 و نیز جاثیه ، آیات 12 و 13)

از نظر قرآن، وجود آب های گرم و سرد و جریان های دریایی متضاد آن(فرقان، آیه 53 و نیز فاطر، آیه 12) در کنار تفاوت آب ها در شیرینی و شوری آن(فرقان، آیه 53 و نیز نمل ، ایه 61 و فاطر، آیه 12) و گاه عدم اختلاط این آب ها(همان) خود نعمتی قابل ستایش و شکر است.

انسانها می بایست به جهات متعدد از وجود دریا به عنوان یک نعمت بزرگ و منبع غذایی و آشامیدنی برای بشر و ابزاری برای حمل و نقل و سیر و سفر، شاکر و سپاسگزار خداوند باشند. خداوند ، دریاها را مسخر انسان کرده تا از مواهب متعدد و متفاوت آن بهره مند شوند،(نحل، ایه 14 و نیز جاثیه، ایه 12) بنابراین می بایست از این جهت نیز شاکر او باشند و با تدبر در این مساله ناسپاسی و کفران نعمت را به کنار نهند و اطاعت خداوندی و عبودیت او را پیشه خود سازند.

اگر بخواهیم از نعمت های دریایی برای انسان بر شماریم می بایست هفتاد من کاغذ سیاه کنیم. در یک کلمه می توان نعمت های الهی برای بشر را در دریاها در نعمت هایی چون آب شیرین و گوارا چون دریاچه های بزرگ آب شیرین(فرقان، آیه 53 و نیز فاطر، ایه 12) در آفریقا و یا جاهای دیگر، مواد غذایی تازه و نرم(نحل ، ایه 14 و فاطر، ایه 12و مائده، ایه 96)، زیورآلاتی چون لولو و مروارید(همان و نیز الرحمن ، آیات 19 تا 23)، غواصی در دریا (همان)، کار و ماهیگیری(کهف ، آیه 79) کشتیرانی و حمل و نقل دریایی(بقره، ایه 164 و ابراهیم ، ایه 32 و آیات دیگر) دانست که در این آیات به برخی از آن ها اشاره شده است. البته بسیاری از نعمت هایی است که هنوز برای آدمی کشف نشده یا در حال کشف شدن است که از جمله می توان به نعمت سوخت، نعمت تولید انرژی و برق و مانند آن اشاره کرد. این که خداوند دریاها را قابل اشتعال می داند به این معنا که دریاها می توان به عنوان منبع تولید سوخت و انرژی ارزان قیمت نیز مورد بهره برداری قرار گیرد؛ چنان که با توجه به فن آوری های جدید از نیروی امواج و جزر و مد برای تولید انرژی استفاده می شود.(یونس، آیه 22 و نیز تکویر، ایه 6 و انفطار، آیه 3 و آیات دیگر قرآن)

دریانوردی، نشانه ای از ربوبیت الهی

انسان به عنوان خلیفه الهی از این موقعیت برخوردار است که بر همه آن چیزهایی که درکائنات به ویژه در دنیا و زمین است، حاکمیت داشته باشد. این حاکمیت انسانی ریشه در مساله تسخیر انسان دارد که از طریق سجده کائنات بر او به اثبات رسیده و در تکوین تثبیت شده است.

انسان به عنوان مظهر اسمای الهی از این موقعیت برخوردار شده است که همه چیز را به تسخیر خویش در آورد؛ این تسخیرگری بشر ، برخاسته از اراده الهی دارد.(جاثیه ، ایه 12 و نحل ، آیه 14) از این روست که خداوند درباره تسخیر دریاها توسط بشر آن را به خود نسبت می دهد و می فرماید که ما دریاها را مسخر انسان کردیم. خداوند در آیه 70 سوره اسراء، تمکن انسان ها برای دریانوردی را جلوه ای از تکریم خود به انسان بر می شمارد و در آیات 66 سوره اسراء و نیز 65 سوره حج، اعطای قدرت دریانوردی به انسان را ، جلوه ای از رحمت خویش می داند؛ چرا که این خداوند است که فراهم کننده زمینه و امکانات حرکت انسان ها در دریا و دریانوردی است(اسراء، آیه 70) و حركت كشتيها در دريا را نیز به اذن و فرمان خود دانسته تا این گونه زمينه دريانوردى براى انسان فراهم آید.(یونس، ایه 22 و نیز ابراهیم، ایه 32 و روم، آیه 46 و آیات پیش گفته)

انسان می بایست همواره شاکر این نعمت بزرگ باشد که دریاها به تسخیر او در آمده است و افزون بر بهره مندی از مواهب غذایی دریا از ماهی و دیگر گیاهان دریایی، می تواند بر پشت آن سوار شود و به سیر و سیاحت بپردازد و دریانوردی کند. خداوند در ایه 31 سوره لقمان و 12 سوره جاثیه و فاطر، نعمت دریانوردی را به عنوان یک ویژگی خداداد قابل شکر و سپاس دانسته و در آیات 24 و 25 سوره الرحمن دریانوردی را از جمله نعمت های ارزشمندی معرفی می کند که بیانگر عنایت خاص خداوند به بشر و غیر قابل انکار از این جهت بر می شمارد.

به هر حال، تسخير دريا براى دريانوردى انسان، از نعمتهاى خداوندی است که انسان می بایست شکر و سپاس ویژه ای در برابر آن به جا آورد.( نحل ، آیات 14 و 18)

دریانوردی نشانه رافت و رحیمت

خداوند در آیاتی چند به مساله دریانوردی به ویژه کشتیرانی به عنوان یکی از نمادهای آن توجه داده است. خداوند در آیاتی از جمله 32 سوره ابراهیم و 65 سوره حج ، بر این نکته تاکید می کند که او دریاها را برای بهره برداری انسان ، رام و مسخر انسان کرده است.

از نظر قرآن، حرکت کشتی ها در دریا و رام بودن آن برای انسان ها، خود جلوه ای از فرمانروایی خداوند است و انسان از این طریق می تواند ربوبیت خویش را در حاکمیت بر کائنات از جمله امواج خروشان دریا به نمایش گذارد و مظهریت در حاکمیت و ربوبیت را تجلی بخشد.(همان و نیز زخرف، آیات 12 و 13)

در حقیقت انسان در مقام مظهریت خداوندی است که می تواند از طریق تفکر و تدبر در این آیت بزرگ، مفهوم یکتایی خداوند را دریابد(همان) و با مطالعه و ژرف نگری درباره چگونگی تسخیر دریا و کشتی ها (حج، آیه 65) یکی از نعمت های بزرگ خداوند را بشناسد(ابراهیم، آیات 32 و 34) و جلوه رافت و رحمیت خداوندی را مشاهده نماید.(حج، آیه 65)

به سخن دیگر، تسخیر دریاها و دریانوردی بشر، به خوبی بیانگر این معناست که خداوند در حق بشر بسیار رحیم بوده است و عنایت خاص رحمانی در حق ایشان داشته است. تسلط بشر بر دریاها و رام شدن آن به دست او، نشانه ای خاص از رافت و رحیم بودن خداوندی است که قابل تامل و تدبر است.

خداوند با ایجاد ارتباط میان حرکت کشتی ها در دریاها و بهره برداری انسان از منافع آن(بقره، ایه 162 و حج، آیه 65) و این که این حرکت و رام شدن دریا از عنایت و رافت و رحیمیت الهی بوده است، می خواهد این معنا را به انسان گوشزد کند که چنین توانایی تنهااز عهده انسان به عنوان مظهر حاکمیت و ربوبیت خداوندی بر می آید و هیچ موجودی از چنین توان برخوردار ناست. بنابراین، دریانوردی هنر شگفت است که تنها از عهده انسانی بر می آید که مظهر حاکمیت و ربوبیت است. این معنا در آیه 66 سوره اسراء به روشنی بیان می شود و ارتباط میان حرکت کشتی و دریانوردی و ربوبیت الهی بیان می شود.

به سخن دیگر، هنر دریانوردی، هنری شگفت است که مظهر ربوبیت خداوندی است و دریانوردان، مظاهر ربوبیت و حاکمیت خداوندی می باشند؛ چرا که تسلط بر دریاها و امواج آن، تنها از مظاهر الهی بر می آید. از این روست هر انسانی در هر مقامی که هست می بایست از طریق تدبر و تفکر و تامل در قدرت دریانوردی خویش، به ربوبیت و یکتایی خداوند برسد و آن را نشانه ای قدرت مطلق خدایی ارزیابی کند. دریانورد، خواسته وناخواسته مجرای ربوبیت و حاکمیت خداوندی است و خداوند به بشر ودیگران از این طریق نشان می دهد که چگونه قدرت مطلق هستی است.

تفکر در عوامل حرکتی کشتی ، چون بادها (روم،آیه 46) و امواجی که کشتی را به آسانی و نرمی جا به جا می کند و بادهای ملایم و موافق همه این ها می تواند بشر را به حقیقت ربوبیت برساند.(ذاریات، آیات 1 و3 و یونس، آیات 22)

صنعت کشتی سازی

از مهم ترین ابزارهای دریانوردی کشتی سازی است. این صنعت، بر اساس آموزه های وحیانی ، صنعتی است که بشر به طور مستقیم از خداوند آموخته است. به این معنا که صنعت کشتی سازی بر خلاف دیگر صنایع غیر مستقیم به خداوند مرتبط نیست و این گونه نیست که عقل بشر و تجربیات او این وسیله را ساخته باشد.

برخی از صنایع از جمله صنعت کشتی سازی به طور مستقیم از طریق وحی و پیامبران به جامعه انسانی راه یافته است. خداوند در آیه 37 سوره هود و آیات 23 و 27 سوره مومنون بیان می کند که کشتی سازی را حضرت نوح (ع) از طریق وحی و تعالیم الهی یاد گرفته است.

دست کم می توان مدعی این معنا شد که کشتی های باربری بزرگ و کشتی ها مهجز و بزرگ با نقشه و مهندسی مستقیم وحی و جبرئیل به انسان ها آموخته شده است. اگر نگوییم که اولین سازنده کشتی با وحی و تعلیم الهی به دست نوح (ع) انجام شده است(هود، آیات 36 و 37 و نیز تفسیر التحریر و التنویر، ج 6، جزء 12، ص 66) دست کم باید اقرار کرد که کشتی های با عظمت باربری با مهندسی و تعلیم مستقیم الهی به دست نوح ساخته شده است.

بنابراین، پیشنیه کشتی سازی را می بایست به عصر حضرت نوح(ع) باز گرداند. پس از آن، در دوره های دیگر، کشتی برای مسافرت و حمل و نقل به کار می رفته است که از جمله می توان به سفر حضرت موسی(ع) با کشتی(کهف، آیات 60 و 61)، یا سفر حضرت یونس(صافات، آیات 139 و 140)اشاره کرد. خداوند در آیات اخیر با تاکید بر لفظ مشحون بیان می کند که این کشتی مملو از بار و آدم بوده است.(مفردات ، ص 447 و نیز المیزان، ج 17 و ص 162)

کشتی برای مقاصد چندی در این دوره ها به کار می رفته است که می توان به تجارت و بازرگانی(نحل، ایه 14 و اسراء، ایه 66)، حمل و نقل دریایی(بقره، ایه 164 و یونس، ایه 22 و روم، آیه 46 و غافر، آیه 80) ، کسب روزی و ماهیگیری(همان و نیز نحل ، آیه 14) و غواصی و مانند آن اشاره کرد.

در کشتی نوح (ع) همه امکانات ضروری برای مسافرت های بلند مدت فراهم آمده بود و دارای انباری برای جانوران و خوراکی ها و مانند آن بوده است.(شعراء، آیات 116 و 119 ونیز روح المعانی، ج 11، جزء 19، ص 163) این کشتی هم چنین دارای استحکامات فراوان و کیفیت پیشرفته بوده (همان و نیز تفسیر نورالثقلین، ج 4، ص 62، حدیث 72)که در کارگاهی بزرگ در برابر مردمان ساخته شده بود.(هود، آیه 38) همین استحکام موجب شده بود تا در میان امواج کوه پیکر دریا مقاومت کنند و از درون توفان ها به سلامت به ساحل برسد.(هود، آیات 37 تا 48) در این کشتی هم چنین از هر جانوری یک جفت نر و ماده بار زده شده بود(هود، آیات 36 تا 40 و مومنون، آیات 23 و 27)

کشتی ها در گذشته بیش تر کشتی های بادبانی بوده است که متاثر از جریان های باد موافق به حرکت خود در دریاها ادامه می دادند.(ابراهیم، آیه 32 و حج،ایه 65 و ذاریات ، آیات 1 و 3 و یونس، آیه 22)

آداب سفر و دریانوردی

دریانوردی همانند هر سفر کاری و سیاحتی می بایست در چارچوب آدابی خاص انجام گیرد. آموزه های قرآنی برای دریانوردی آدابی خاص بیان می کند که بیانگر ارزش و اهمیت این سفر است.

از آداب سفر از جمله سفر دریانوردی بردن نام خداوند است تا کشتی به سلامت حرکت و به مقصد برسد. این امر هر چند که امری پسندیده معرفی شده است ، ولی بهتر است که به عنوان یک امر بسیار مهم و اساسی تلقی شود، زیرا تاثیرات شگرفی در راستای مظهریت ربوبیت برای انسان دارد.(هود، آیات 38 و 48 )

از دیگر آداب دریانوردی، ذکر تسبیح (زخرف،آیات 12 و 13) ، حمد و ستایش پس از سوار شدن بر کشتی (مومنون، آیه 28)، دعا و التجا به خدا(همان) و شکر و سپاس (زخرف، آیات 12 و 13) است.

باید توجه داشت که انسان ها می بایست متوجه اعمال خود باشند ، چرا که بسیاری از کشتی ها و افراد به سبب گناهان دچار غرق می شوند و خداوند در آیات 32 و 34 سوره شوری به نقش اعمال و گناهان انسان درباره غرق کشتی ها توجه و هشدار می دهد.( مجمع البيان، ج 9 ـ 10، ص 49)

انسان ها در دریانوردی می بایست همواره خداوند را در یاد داشته باشند، تا تحت رحمت رحیمی و خاص خداوندی قرار گرفته و رافت خداوندی آنان را حفظ کند. البته این بدان معنا نیست که از ابزارهای مناسب استفاده نکنند. پس لازم است که کشتی ها را بر اساس مهندسی درست و مناسب دریانوردی بسازند و همه استحکامات و امکانات را به کار گیرند و در هنگام سیر و سفر دریایی از جمله ستارگان برای رهیابی بهره گیرند.(انعام، ایه 97 و نمل ، ایه 63)

خداوند هم چنین در آیاتی از جمله آیات 32 سوره ابراهیم و نیز 66 و 70 سوره اسراء و هم چنین 65 سوره حج ، 31 سوره لقمان و 41 سوره یس، از انسان ها می خواهد تا اصول و فنون دریانوردی را بیاموزند. در این آیات و آیات دیگر خداوند مردمان را تشویق به فراگیری فنون دریانوردی کرده و از آنان می خواهد تا از این ابزار کارآمد و ارزشمند برای تغذیه و حمل و نقل و سیر و سیاحت و کار به خوبی بهره گیرند؛ چرا که بیانگر ربوبیت الهی و نشانه ای خلافت انسانی بر هستی و کائنات است.

به هر حال، در آموزه های قرآنی، دریانوردی از کشتیرانی تا غواصی تا حمل و نقل و تجارت تا مسافرت دریایی امری بسیار پسندیده دانسته شده و بر فراگیری آن تشویق و ترغیب شده است. باشد با توسعه صنعت دریانوردی و کشتیرانی و غواصی از همه مواهب دریا بهره مند شده و آن را برای تعالی خود و جامعه به درستی به کار گیریم.