فسق و فاسق در قرآن

فسق به معنای میل به گناه از سوی کسی که مقر و ملتزم به حکم شریعت است،‌ ولی بر خلاف آن عمل می کند، یکی از مشکلات جوامع اسلامی است. فسق در جامعه اسلامی آثار و تبعاتی دارد که خداوند در قرآن به آن ها اشاره کرده است. نویسنده در این مطلب بر آن شد تا گوشه ای از آثار مخرب و زیانبار فسق مسلمانان را در جامعه اسلامی بر اساس آموزه های وحیانی قرآن بیان کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

رواج نابهنجاری ها در جامعه اسلامی

هنگامی که در آموزه های قرآنی، شهروندان جامعه اسلامی از نظر شخصیتی و افکار و عقاید مورد دسته بندی قرار می گیرند، با توجه به سطوح اعتقادی و رفتاری آنان، شهروندان جامعه اسلامی به چند گروه و دسته، تقسیم می شوند.

از آن جایی که جامعه اسلامی و امت، گروهی از افراد بشر هستند که بر اساس عقیده و فکر نه نژاد، قومیت، جغرافیا و مانند آن در یک جا گرد آمده اند، عقیده و فکر، نقش اساسی را در انسجام و وحدت اجتماعی آن ایفا می کند. از این روست که همه امور جامعه اسلامی در این چارچوب مورد توجه و ارزیابی قرار می گیرد. بر همین اساس است که شخصیت های جامعه اسلامی نیز بر اساس آن دسته بندی شده و روابط میان افراد جامعه به شکلی متاثر از این دسته بندی هاست.

بر اساس آموزه های اسلامی، شهروندان جامعه اسلامی شامل گروه های فکری و عقیدتی چندی هستند که همه آنان با توجه به معیارهای اصول دین سنجیده می شوند و بر اصولی چون تقوا و عمل صالح چینش و ساماندهی می شوند. از نظر آموزه های اسلامی هر کسی که شهادتین را بر زبان جاری سازد، مسلمان و جزو شهروندان امت اسلام است. در حقیقت جاری کردن زبانی شهادتین، کف شهروندی و تابعت جامعه اسلامی است. بر این اساس هر کسی که شهادتین را بر زبان جاری ساخت، از حقوق شهروندی اسلامی برخوردار بوده و جان و مال و عرض او در امان خواهد بود. بر همین اساس کسی نمی تواند متعرض مال و جان و عرضی شهروندان مسلمان شود و با اتهام های فرقه ای و مذهبی یا سطوح دیگر ایمان، جان و مال و عرض ایشان را حلال کند؛ چرا که هر گونه تعرض به مسلمان به معنای اعلان جنگ با خداوند است و کشتن مسلمانی مجازات دنیوی و اخروی را به دنبال خواهد داشت.

با نگاهی به مساله منافقان به خوبی این معنا روشن می شود که تا چه اندازه شهادتین و اقرار و اعتراف زبانی می تواند در تحقق شهروندی اسلامی نقش ایفا کند؛ زیرا منافق کسی است که بر خلاف اعتقاد کفری خود، شهادتین را بر زبان جاری می سازد و باطن خویش را کتمان و ظاهری اسلامی به خود می دهد.(منافقون، آیه 1 و بقره،‌ آیات 8 تا 12)

با آن که منافق همان کافر بلکه بدتر از آن است؛ زیرا کافر اعتقاد باطل خود را آشکار می کند و دم از اسلام و مسلمانی نمی زند،‌ ولی منافق دورو و دو چهره، بر خلاف باطن کافر خود،‌اظهار اسلام می کند و بر زبان شهادتین را جاری می سازد تا این گونه خود را به عنوان شهروند امت اسلام قرار داده و از برکات و منافع شهروندی استفاده کند.

منافق با آن که شهروند امت اسلام است، ولی از نظر اعتقادی هیچ اعتقادی به اسلام و سبک زندگی آن ندارد. با این همه جان و مال و عرض او در امان است و کسی نمی تواند متعرض او شود.

البته افراد و گروه های دیگری را می توان در جامعه اسلامی یافت که تنها از کف اسلام برخوردار هستند و بر همین اساس از حقوق شهروندی اسلامی سود می برند. برخی از این ها افراد تازه مسلمانی هستند که هنوز ایمان در جانهایشان رسوخ نکرده است و هنوز در آزمون های عملی صداقت خویش را نشان نداده و ایمان خویش را بارور نکرده اند.(حجرات، آیه 14)

هر مسلمانی در آزمون هایی متعدد و متفاوتی که خداوند از او به عمل می آورد سطح ایمان خویش را مشخص می کند. برخی از مسلمانان کسانی هستند که اقرار به اصول دین دارند و به احکام شریعت اقرار و التزام دارند، ولی التزام عملی ندارند و بر خلاف احکام شریعت عمل می کنند. این دسته از مسلمانان مثلا حرمت شرابخواری را می دانند، ولی شراب می خورند؛ حکم زنا را می دانند، ولی زنا می کنند. یا اهل غیب و تهمت و افترا هستند با آن که حرمت آن را می دانند و بدان اقرار دارند. می دانند که خداوند حجاب را لازم و واجب کرده است ولی بی حجابی و بدحجابی را در پیش گرفته اند. احکام شریعت را درباره نماز و روزه می دانند، ولی روزه خواری می کنند و یا نمازهای روزانه را به جا نمی آورند.

این گروه از شهروندان جامعه اسلامی خود به دو دسته تقسیم می شوند؛ برخی از آن ها کسانی هستند که این کارهای خلاف را در خفا انجام می دهند و برخی دیگر کسانی هستند این کارهای خلاف را هویدا و آشکارا انجام می دهند.

فاسق کسی است که میل به گناه دارد(تربیت کتاب العین، ج 3، ص 1396) و ترک امر خدا کرده و از طریق حق خارج شده و عصیان می ورزد(لسان العرب، ج 10، ص 262) و از محدوده شریعت خارج می شود. نوعا فاسق در شریعت اسلام و فرهنگ قرآن بر کسی اطلاق می شود که ملتزم و مقر به حکم شرع باشد و خلاف آن عمل کند.(مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 636)

خداوند در آیاتی کسانی که مردار می خورند(مائده،‌آیه 3)، یا از گوشت ذبح شده حرام که نام خدا برآن برده نشده می خورند(همان؛ انعام، آیات 121 و 145) یا از گوشت قمار (مائده، آیه 3)، یا خون ریخته شده(انعام،‌آیه 145)، یا گوشت خوک(همان) می خورند،‌ عنوان فاسق یاد می کند. این ها مسلمان هایی هستند که با این که حرمت این امور را می دانند ولی با این همه گوشت خوک می خورند و یا از گوشت هایی که حلال نیست استفاده می کنند. زنا، هم جنس گرایی و مانند آن نیز از دیگر مصادیق فسق است که در آیات قرآنی به آن اشاره شده است.

انسان فاسق مسلمانی است که ایمان قوی ندارد و اسلام او مانع از انجام محرمات نمی شود و اهل تقوا نیست(مائده،‌آیات 80 و 81 ؛‌بقره، ایه 282) چنین انسانی از نظر قرآن فردی محبوب خداوند نیست و اسلام او برای او فایده ای در دنیا و آخرت جز همان حفظ شهروندی ظاهری و عدم تعرض از سوی مسلمانان نخواهد داشت.

بر این اساس، این گروه از شهروندان جامعه اسلامی، شهروندانی هستند که نابهنجاری را در خفا و یا آشکارا انجام می دهند. البته در عرف متشرع،‌ فاسق تنها به کسی گفته می شود که نابهنجاری و خلاف شریعت را آشکارا انجام می دهد و کسی که در خفا خلاف شرع عمل می کند فاسق دانسته نمی شود.

به هر حال، شهروندان فاسق با ارتکاب خلاف شریعت، نابهنجاری را در جامعه اسلامی دامن زده و رواج می دهند. از این روست که درمان و مقابله این افراد در دستور کار شریعت قرار گرفته است؛ زیرا یکی از وظایف دین اسلام و شریعت اسلامی،‌سالم سازی جامعه از رفتارهای نابهنجار و خلاف عقل و شرع و اخلاق است.

آثار فسق بر شخص و جامعه

یکی از روش های اسلامی در بیان احکام،‌ بیان فلسفه و علل آن است؛‌زیرا بیان فلسفه و علل آن موجب می شود تا شخص با آگاهانه و از روی علم و انگیزه به موضوع توجه یافته به انجام و یا ترک آن مبادرت ورزد. یکی از راه های بیان فلسفه احکام، بیان آثاری است که بر انجام و یا ترک آن حکم بار می شود. برای این که نقش زیانبار فسق را بر سلامت شخص یا جامعه دانسته شود، یکی از راه های معتبر و مناسب مراجعه به آیات قرانی است. در آیات قرآنی آثار و کارکردهای هر عملی را بیان می کند. از جمله در آیات قرآنی آثاری برای فسق بیان شده است که می توان از آن دانست که این گونه منش و رویه تا چه اندازه برای شخص و جامعه زیانبار و خطرناک است.

از جمله آثار فسق که در قرآن بیان شده، ارتکاب امور خبیث است. کسی که در برخی از امور زندگی اش فسق می ورزد و بر خلاف احکام شریعت عمل می کند، در یک فرآیندی از حالت طبیعی خارج خواهد شد و اندک اندک مزاج طبیعی خود را از دست داده و به جای گرایش به طیبات و امور پاک و پاکیزه، به امور خبیث و ناپاک و زشت گرایش می یابد و کارهای زشت و بد برای او عادی شده و حساسیت خودش را نسبت به آن ها از دست می دهد. از این روست که خداوند از آثار فسق ورزی در برخی از امور را گرفتار به انجام کارهای زشت و خبیث می داند.(انبیاء، آیه 74)

خداوند در این آیه بیان می کند که قوم لوط تنها به هم جنس گرایی گرایش داشتند و این فسق و خروج از حکم طبیعت و شریعت موجب شد تا در دام کارهای زشت و خبیث بیافتند و در زندگی خویش از کارهای خوب و زیبا دور شوند و به کارهای زشت و بد گرایش یابند و آن ها را انجام دهند. در حقیقت انجام کاری که فسق می باشد، موجب می شود تا شخص مزاج سالم و طبیعت و فطرت سالم خود را از دست بدهد و مزاجی بیمار پیدا کند.

انسان های فاسق با آن که اهل اسلام و مسلمان هستند، دچار بیمار دلی می شوند و زنگار گناه موجب می شود تا التزام عملی به اسلام نداشته باشند. بنابراین، به جای این که عدالت و اسلام را در زندگی خویش بر هر چیزی مقدم دارند، دچار هوی و هوس شده و منافع خود و خویشان را بر منافع اسلام مقدم می دارند. خداوند در آیه 24 توبه روشن می کند که چگونه فسق مسلمانان موجب می شود تا ایشان خدا و پیامبرش را کناری گذارند و منافع دنیوی و مادی خود و خویشان را مقدم دارند.

هم چنین فسق موجب می شود تا انسان در یک فرآیندی از ولایت الهی خارج شده و در ولایت کافران قرار گیرد. کسانی که در برخی از امور زندگی فسق می ورزند، از این زمینه و بستر برخوردار هستند که ولایت کافران را بپذیرند. بسیاری از مسلمانانی که ولایت کافران پذیرفته اند از مسلمانانی هستند که اقرار به اسلام و ولایت خدا و پیامبر(ص) دارند و حتی در قلب متلزم به آن می باشند،‌ولی به سبب همین فسق ورزی ، تغییر منش و گرایش می دهند و در مقام عمل ملتزم به احکام و قوانین اسلام نمی شوند و تحت ولایت کافران در می آیند.(مائده، آیات 80 و 81)

شما در پیرامون و خویشان خود می توانید افرادی را پیدا کنید که مسلمان هستند ولی چون به همه احکام اسلامی عمل نمی کنند و حتی بر خلاف آن به طور علنی رفتار می کنند،‌گرفتار ولایت کافران و شیطان شده اند. مسلمانی که زنا می کند یا شراب می خورد هر چند که اهل نماز و روزه و حج و حتی جهاد باشد، در یک فرآیندی از ولایت الهی خارج شده و تحت ولایت کافران در می آید. این گونه است که مزاج او برمی گردد و ولایت طیب مومنان را بر نمی تابد و به جای آن ولایت خبیث و ناپاک کافران را پذیرفته و حتی بدان افتخار می کند. این گونه است که پذیرش ولایت مستکبران جهانی چون آمریکا و انگلیس و کشورهای غربی استعمارگر را بر ولایت مومنان خداجو ترجیح می دهد و اشتباهات و خطاهای کوچک، مومنان را بزرگنمایی کرده تا ولایت کافران را برای خود توجیه کند. در حالی که می داند همه وجود کافران را خباثت پر کرده است و چیزی از سلامت اخلاقی انسانی ندارند ، با این همه ولایت ایشان را بر ولایت خداوند و مومنان ترجیح می دهد.

فاسق عزت و کرامت و شرافت خویش را بازیچه دیگران قرار می دهد و با رفتارهای نابهنجار شخصیت خود را تخریب می کند و ذلت و خواری و در یوزگی را برای خود می خرد.(احقاف، آیه 20؛ حشر، آیه 5)

خداوند در آیه 18 سوره محمد روشن می کند که چگونه فسق موجب می شود تا انسان مسلمان سقوط کند و شخصیت خود را تباه سازد به گونه ای که هیچ ارزشی در جامعه نداشته باشد. برای چنین مسلمانانی جز زیان و تباهی چیزی نیست.(بقره، آیات 26 و 27) و در دنیا و آخرت برای خود خواری و ذلت و عذاب را می خرند.(بقره،‌آیه 59؛ انعام، آیه 49؛ اعراف، ایه 165)

نکته مهم در تاثیرگذاری فسق این است که فاسق با فسق خویش چنان به طبیعت و فطرت سالم خویش ضربه می زند که دیگر ناتوان از درک حق از باطل و خوب از بد می شود. از این روست که مسلمانان فاسق همیشه کژاندیش و کج فکر و کژرفتار است و هنگامی که به ارزیابی و داوری از رفتار دیگران می پردازد کارهای خوب و هنجارهای دیگران را زشت و بد می یابد و کارهای زشت را نیکو می داند. لذا این افراد فساد و تباهی را دوست می دارند و در زمین فساد می کنند.(بقره، ایات 26 و 27)

خداوند با اشاره به فساق از اهل کتاب نشان می دهد که چگونه این رفتار زشت آنان موجب می شود تا کژاندیش شده و نسبت به مومنان خرده گیری و عیب جویی کنند.(مائده، ایه 59)

از این آیه هم چنین فهمیده می شود که فسق با تغییر در شخصیت افراد موجب می شود تا ایشان نسبت به اهل صدق و صفا و انسان های پاک و مومن، به جای این که مهربان و با ایشان همراه باشند، علیه آنان خشم می گیرند. در حقیقت فسق موجب می شود تا اینان نسبت به انسان های پاک و مومن خشم گیرند و از رفتارهای ایشان ناخشنود گردند.

فسق در مسلمانان می تواند روابط اجتماعی سالم در جامعه اسلامی را تخریب کند. از این روست که خداوند فسق را عاملی برای گسست پیوندها و روابط خویشاوندی در جامعه اسلامی می داند.(بقره، آیات 26 و 27؛ توبه، آیات 7 و 8)

فسق هم چنین مانع جدی در برابر کارهای خیر است و اجازه نمی دهد تا شخص کارهای خیر و نیکی را به جا آورد و یا از خیر بهره مند شود(آل عمران، آیه 110)

فسق هم چنین مانع جدی در قبولی اعمال مسلمان است. اگر مسلمان بخواهد کارهای عبادی و خوب او مورد قبول درگاه الهی باشد می بایست هرگز نسبت به حکمی از احکام شریعت تخلف نورزد. پس کسانی که کارهای خوب و نیکی انجام می دهند ولی در همان حال اهل فسق و فجور هستند، امیدی به قبولی اعمال خود نباید داشته باشند.(توبه، ایات 53 و 54) چرا که خداوند تنها اعمال را متقین می پذیرد و کسی که فسق می ورزد اهل تقوا نیست پس عمل او پذیرفته نخواهد شد.

فسق می تواند شخص را به گمراهی(بقره، ایه 26) و درنهایت به کفر بکشاند.(بقره، ایه 99؛ آل عمران، ایه 110؛ توبه، آیه 80؛ یونس، ایه 33 و آیات دیگر)

خداوند در آیاتی از جمله آیه 59 سوره بقره، 165 سوره اعراف،‌ 16 سوره اسراء و 34 و 35 سوره عنکبوت به انسان ها هشدار می دهد که فسق و فجور یکی از مهم ترین عوامل نابودی و فروپاشی جوامع بشری است. بنابراین می بایست مسئولان و رهبران جامعه مواظب باشند تا فسق در جامعه رواج نیابد و گسترش پیدا نکند؛ زیرا افزایش نابهنجارهای در جامعه عامل نابودی تمدن و جامعه بشری است.

به هر حال،‌انسان های فاسق نه تنها خود محروم از رحمت و مغفرت الهی(توبه، ایات 77 و 80 ؛ منافقون، ایه 6) و محروم از رضوان الهی(توبه، ایه 96) و نیز هدایت خاص الهی(مائده، آیه 108؛ توبه، آیات 24 و 80) و نفرین الهی(مائده، آیات 24 و 25) هستند بلکه موجب نابودی جوامع بشری می شوند و عذاب خدا را برای جامعه خویش به ارمغان می آورند.