رحمت در آموزه های قرآنی

شاید یکی از واژگان کلیدی در قرآن واژه رحمت باشد؛ چنان که یکی از اسمای مهم خداوند از همین واژه گرفته شده و حتی به عنوان اسم خاص همانند الله کاربرد پیدا کرده است. به این معنا که می توان اسم رحمن را همانند اسم الله به کار برد؛ زیرا رحمن اسم خاص الهی می باشد. از این روست که نامگذاری اشخاص به رحمن جایز نیست و همانند الله می بایست با قید عبودیت نامگذاری صورت گیرد. بنابراین تنها زمانی نامگذاری اشخاص به نام های الله و رحمن جایز است که شکل عبدالله و عبدالرحمن نامگذاری شده باشند.

این نام الهی در زندگی بشری نیز نقش و آثار بسیاری از خود به جا می گذارد. از این روست که به عنوان یکی از منش ها و فضلیت های انسانی نیز مورد توجه است؛ زیرا انسان به عنوان خلیفه الهی برای دست یابی به این مقام به شکل کامل لازم است تا همه نام ها و اسمای الهی را که در وی به ودیعت گذاشته شده فعلیت بخشد و با فعلیت بخشی ،‌ در مقام صبغه الله قرار گرفته و رنگ خدایی به خود گیرد و در مقام تقرب ذات در آید. این گونه است که انسان متاله در مقام خلافت الهی جلوس کامل می کند و پروردگاری و ربوبیت هستی را در اختیار می گیرد.

بی گمان آشنایی با این صفت الهی ـ انسانی و شناخت نقش و آثار آن در زندگی بشر می تواند ما را در رسیدن به فلسفه آفرینش یاری رساند. نویسنده در این نوشتار بر آن است تاگوشه هایی از این مساله را واکاویی و تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذارنیم.

رحمت رحمانی و رحیمی

بی گمان هستی بر پایه رحمت و بنیاد آن شکل گرفته و بقا یافته است. خداوند در آیاتی از قرآن از جمله آیه 50 سوره روم زندگی و نیز رستاخیز و احیای زمین را به رحمت الهی نسبت می دهد و در آیه 1 و 3 و 14 و 15سوره رحمن آفرینش آسمان و قرار گرفتن آن بر سر انسان و نیز آفرینش زمین و هم چنین آفرینش خود انسان را از گل خشک و تبدیل او به مانند سفالی محکم و نیز آفرینش جنیان از شراره آتش را در پرتوی رحمانیت خویش می داند.

این بدان معناست که آن چه هستی را آفریده است صفت رحمانیت الهی است که به این شکل جلوه گری نموده است. در آیات دیگری این معنا مورد توجه و تاکید است که اصولا برخورداری همه هستی از عنوان هست و بهره مندی از نعمت وجود و استفاده آنان از انواع رزق و روزی در گرو رحمانیت الهی است. در برخی از آیات نیز تاکید می کند که همین رحمت رحمانی اش به سبب فراگیری موجب می شود که حتی کافران و مغضوبان نیز از رزق او بهره مند باشند و ابلیس ملعون و رانده شده از درگاه الهی و دیگر کافران در مدت معلومی که برای آنان در نظر گرفته شده است از رحمت رحمانی الهی برخوردار خواهند بود.

در برخی از آیات بهشت را نمودی آشکار از رحمت رحیمی خویش بر می شمارد که به شکل اختصاصی به مومنان تعلق می گیرد و آنان از این رحمت خاص برخوردار می شوند.

به هر حال آن چه هستی در گرو آن است رحمت رحمانی و رحیمی الهی است و اگر صفت رحمت الهی نبود نمی بایست چنین نظامی را در هستی انتظار داشته باشیم که حتی با دشمنان و مغضوبان خود نیز مهربان بوده و نسبت به آنان به نرمی رفتار می کند.

نرمی و نرم خویی، هسته رحمت

به نظر می رسد که هسته محوری و مرکزی رحمت را می بایست در نرمی و نرمخویی جست. دانشمند فرهیخته بزرگ و قرآن شناس بی نظیر، راغب اصفهانی در کتاب شریف و وزین مفردات الفاظ قرآن کریم درباره واژه رحمت در فرهنگ قرآنی می نویسد: رحمت به معنای نرمی و نرم خویی است که نیکی کردن به مورد رحمت را اقتضا می کند که گاهی درباره مهربانی و نرم دلی به طور مجرد و گاهی در معنای احسان و نیکی کردن که مجرد از رقت است به کار می رود. هر گاه خدای متعال با این واژه وصف می شود چیزی جز احسان مجرد و بدون رقت و رحم دلی نیست.

به نظر می رسد که واژه روح نیز گاهی به همین معنا در آموزه های قرآنی به کار رفته است. بنابراین می توان گفت که رحمت الهی که در انسان نیز به اشکال مختلف بروز و ظهور می کند همانند روح در هستی در جریان است و همان گونه که اگر روح در هستی نباشد هستی معنا و مفهومی نمی یابد. بنابراین بی رحمت نیز نمی توان سخنی از هست و هستی و موجودات آن داشت. از جمله آیاتی که این معنا را تایید می کند آیه 119 سوره هود است که بهره مندی از رحمت الهی را علت خلقت و آفرینش می داند(مجمع البیان ، ج 5 و 6 ، ص 311) آیه 5 سوره طه نیز به حاکمیت و اصالت رحمت الهی در نظام آفرینش اشاره می کند. علامه طباطبایی دراین باره می نویسد که گزینش عنوان رحمان ، هنگام وصف خداوند به فرمانروایی جهان، گویای این نکته است که تدبیر امور جهان بر اساس رحمت الهی است.(المیزان ، ج 14 ، ص 121)

خداوند در آیه 147 سوره انعام و 49 و 50 سوره حجر و 57 سوره اسراء تقدم رحمت خدا بر غضب و عذابش را تاکید می کند تا این گونه نشان دهد که جایگاه رحمت در هستی تا چه پایه و اندازه ای است.

از این رو هر کسی اگر سخن از رحمت نسبت به دیگری به میان می آورد می بایست هماره نرم خویی و کاظم الغیظ را به عنوان اصل توجه کند؛ زیرا بی نرمی نمی توان سخن از رحمت به میان آورد.

برای شناخت بیش تر این مساله به آيات قرآنی توجه می دهیم که به جلوه های رحمت الهی اشاره دارد.

جلوه های رحمت الهی

جلوه های رحمت را می بایست در اموری چون آسانی و نیکی جست. خداوند در آيه 173 و 178 و 181 و 182 سوره بقره و نیز 25 و 28 سوره نساء‌ و آیات دیگری از قرآن به مساله آسان گیری در احکام و قوانین شریعت اشاره می کند تا نشان دهد که خداوند بر محور رحمت با مردمان برخورد و معامله می کند. به سخن دیگر، یکی از جلوه های رحمت الهی را می بایست در آسان گیری در احکام و قوانین دید. در حقیقت آسان گیری در قوانین و احکام چه در مقام وضع و چه در مقام اجرا و یا حسابرسی پرتوی از رحمت خداوندی است.

انعطاف پذیری احکام و تکالیف دینی که به شکل احکام ضروری و اضطراری بیان شده است از دیگر جلوه های رحمت الهی در زندگی بشر است که آیاتی چون 173 سوره بقره و نیز 3 سوره مائده و 145 سوره انعام و هم چنین 115 سوره نحل بدان توجه داده است.

این که خداوند ازدواج با کنیزان را در صورت ناتوانی بر ازدواج تجویز کرده و یا صیغه و عقد موقت را اجازه داده است همه این ها از مقام رحمت الهی است که در آیاتی چون 25 سوره نساء‌و 50 سوره احزاب و آیات دیگر تبیین شده است.

خداوند در آیه 1 و 7 سوره رحمن برقراری ابزار و قانون محاسبه و سنجش را از دیگر جلوه های رحمت خداوندی می شمارد؛ زیرا داشتن معیار و ابزار دقیق برای محاسبه و سنجش به انسان این امکان را می بخشد تا بتواند در مسیری درست و به دور از هر گونه اختلاف و کژی گام بردارد.

آیات 118 و 119 سوره هود نیز رحمت خداوندی را منشای اتحاد گروه های خاصی از انسان ها بر می شمارد و در حقیقت می نمایاند که تنها در سایه رحمت و نرم خویی است که انسان ها می توانند با هم متحد شوند.

اجابت دعا و نیایش از سوی خداوند از دیگر جلوه های پرتو رحمت الهی است که این گونه خود را به بشر نشان می دهد.(کهف آیات 10 و 16 و انبیا آیات 83 و 84 و ص آیات 41 تا 43 و آیات دیگر)

خداوند در آیه 143 سوره بقره اعتدال امت اسلامی و قرار دادن آیین آنان دور از هر گونه افراط و تفریطی را پرتوی از رحمت خداوند بر می شمارد(المیزان ،‌ج 1 ، ص 323) زیرا امت وسط و میانه بودن به همین معناست که امت در پرتو رحمت الهی به اعتدال گرایش یافته و از هرگونه افراط و تفریطی پرهیز و اجتناب می ورزند.

در حقیقت اسلام و هدایت های وحیانی آن پرتو و جلوه ای رحمت های الهی است که در شکل احکام آسان و امت معتدل خودنمایی می کند.(جاثیه آیات 18 و 20)

اخراج مومنان از ظلمت ها و هدایت به سوی نور (حدید آیه 9) و قرار گرفتن ایشان در زمره صالحان (نحل آیه 19) و اجتناب و دوری از شایعه پراکنی و عدم پیروی از خواسته های شیطانی که از سوی امت بروز و ظهور می کند خود جلوه های دیگری از رحمت الهی در حق مردمان است.(نساء‌آیه 83)

امکان توبه و استعاذه جویی به خدا از شر شیطان (مریم آیه 18) و پذیرش توبه (بقره آیه 37 و آیات دیگر) از دیگر جلوه های رحمت الهی است.

در همین رابطه می توان امهال و مهلت دهی به جوامع کفر و ستم پیشه و اجتناب از عذاب و نابودی سریع آنان هر هنگام گناه و معصیت (انعام آیات 129 تا 133 و مریم آیه 75 ) و چشم پوشی از توطئه گران و به منظور اصلاح و توبه ( نور آیات 11 و 14) و مهلت بخشی به اشاعه دهندگان فحشا به همین منظور (نور آیات 19 و 21) و هم چنین امهال نسبت به منافقان (احزاب آیه 24) و نیز همه مکذبان (شعراء آیات 6 و 9) به عنوان جلوه ای دیگر از رحمت رحمانی خداوند بر شمرد.

احیا و رستاخیز هر ساله زمین و رویاندن گیاهان و به ثمر نشستن درختان میوه(روم آیات 48 و 50) نزول باران از آسمان (اعراف آیه 57 و فرقان آیه 48 و نمل آیه 63 و شورا آیه 28)

این ها نمونه هایی از رحمت رحمانی الهی است که همه هستی را در بر گرفته است و بیان همه آن ها شدنی و ممکن نیست؛ زیرا همه کلمات وجودی الهی که دریاها و هفت برابر آن نمی تواند جوهر و مرکب نگارش و شمارش آن ها شود ، به اندازه ای زیاد است که نمی توان آن ها را احصا کرد. این ها همه آثاری از پرتو وجلوه ای جلوه های رحمت الهی است که به دو شکل عام وخاص ظهور یافته است.

زمینه های دست یابی به رحمت خاص

همه انسان ها بلکه هستی هماره از رحمت عام و فراگیر الهی برخوردارند ولی برای این که از رحمت خاص برخوردار شویم می بایست کارهایی را انجام دهیم که در این جا به فهرستی از آن ها بر اساس آیات قرآنی اشاره می شود.

خداوند ترک گناهان و اموری که به شکلی حرام و یا مکروه دانسته است و هم چنین عمل به واجبات و مباحات را عامل مهم و اساسی برای دست یابی به رحمت رحیمی و خاص خود بر شمرده است. از این روست که در آیات 12 سوره حجرات از اجتناب از تجسس در عیوب و کاستی ها مومنان و سوء‌ ظن و بدگمانی نسبت به آنان و پرهیز از غیبت و بدگویی در باره آنان به عنوان نمونه هایی از عوامل جذب رحمت رحیمی سخن به میان آورده است و در آیات 4 و 5 نیز مراعات ادب به ویژه هنگام ملاقات باپیامبر(ص) و اولیای الهی را مایه جلب و جذب خیر و رحمت الهی به شکل خاص بر می شمارد.

به سخن دیگر اطاعت و پیروی مطلق از آموزه های وحیانی قرآن و پیامبر(ص) از علل اساسی و مهم دست یابی شخص به رحمت خاص الهی است که در آیاتی چون31 و 32 و 132 سوره آل عمران و 71 سوره توبه و 14 سوره حجرات به آن اشاره کرده است.

البته از آن جایی که دین اسلام دینی اجتماعی است و تنها رهایی شخص را مطلوب نمی شمارد بلکه مطلوب اصلی دست یابی به امت و جامعه نمونه و برتری است که همگان در آن به سوی کمال در حرکت می باشند، امر به معروف و نهی از منکر را به عنوان یکی از علل و عوامل اصلی جذب و جلب رحمت خاص الهی به خود و جامعه بر می شمارد و در آیاتی چون 71 سوره توبه و نیز سوره عصر بر آن تاکید و توجه داده است.

از جمله جلوه های اجتماعی گرایی آموزه های وحیانی می توان به اموری توجه داد که برای جلب و جذب رحمت خاص در آیات قرآنی مطرح شده است. از آن میان می توان به تفاهم و سازش در محیط خانواده اشاره کرد که در آیه 129 سوره نساء‌ عامل جذب و جلب رحمت خاص معرفی شده است. جهاد در راه خداوند و حفظ امنیت امت (بقره آیه 218 و نحل آیه 110) و رعایت حجاب و پوشش مناسب از سوی زنان در محیط اجتماع (احزاب آیه 59) و سبقت در کارهای خیر(انبیاء‌آیات 86 و 90) و پرداخت زکات (اعراف آیه 156و نور آیه 56) و کارهای نیک و صالح و شایسته (توبه آیه 102 و فرقان آیه 70) از دیگر علل و عوامل اجتماعی است که در جذب رحمت خاص مطرح می باشد.

این ها نمونه ها و مصادیقی از اعمالی است که می تواند در جذب رحمت خاص که از آن به رحمت رحیمی یاد می شود یاری و کمک کند. باشد با انجام چنین اعمالی نیک و شایسته خود را در مسیر کمالی و تقربی و خلافت الهی قراردهیم و از بهشت رضوان الهی برخوردار شویم.