گرسنگي كه در عربي جوع گفته مي شود، حالتي در انسان است كه شخص احساس مي كند نيازمند غذا و خوراك است. اين حالت، واكنش طبيعي بدن به فقدان مواد تأمين كننده سوخت و انرژي و كاهش عناصر مغذي در خون است. البته گاهي به خالي بودن معده از غذا نيز گرسنگي گفته مي شود كه يك معناي ساده از گرسنگي است.
وقتي انسان گرسنه مي شود، نوعي واكنش طبيعي در بدن بويژه معده رخ مي دهد و انسان رغبت پيدا مي كند تا غذا بخورد. اين حالت تا زمان سيري كه حالت ديگري از حالات است، ادامه مي يابد. هر چند در ظاهر به نظر مي رسد كه گرسنگي حالت منفي براي بدن است؛ اما نويسنده در اين مطلب بر آن است تا نقش آن را در سلامت روح و جسم بر اساس آموزه هاي وحياني اسلام بيان كند.
رغبت به غذا، واكنش به گرسنگي
گرسنه بودن، به معناي احتياج به خوردن داشتن (فرهنگ فارسي، ج3، ص3259، «گرسنگي») و در مقابل سيري است. (لغت نامه، علي اكبر دهخدا، ج11، ص16818)
گرسنگي، احساسي دروني و ناشي از كمبود سوخت و انرژي دريافتي است كه فرد را به سوي خوردن تحريك مي كند. اين احساس واقعي در اثر كمبود قند خون و كوچك شدن حجم معده ايجاد مي شود. در اين زمان است كه ميل به خوردن در انسان پديد مي آيد كه آن يك نوع تحريك دروني به سوي دريافت مواد غذايي است. البته در برخي از افراد اين ميل به خوردن، دايمي و از نوع كاذب است و شخص همواره گرايش به دريافت مواد غذايي دارد بدون اينكه نياز واقعي يك كمبود حقيقي قند داشته باشد. البته اين رفتار بيشتر جنبه ارثي دارد. به همين علت است كه متخصصين تغذيه مي گويند بهتر است افراد چاق پس از دريافت نيازشان بلافاصله سفره را ترك كنند؛ زيرا اگر سر سفره بمانند به خوردن ادامه مي دهند؛ چون اينان هرگز احساس سيري نمي كنند و علت آن اين است كه احساس سيري در سه حالت ايجاد مي شود: 1-پر شدن معده؛ 2-افزايش قند خون؛ 3- سپري شدن 20دقيقه از زمان آغاز غذا خوردن. گرسنگي طبيعي به معني اين است كه بدنتان نياز به سوخت دارد. پس زماني كه علامتي از گرسنگي در خود نمي بينيد، نبايد غذا بخوريد و غذا خوردن در اين حالت نه تنها اصلا دلپذير نيست؛ بلكه بسيار زيانبار است و به سلامت بدن شما زيان مي رساند. اما هنگامي كه احساس گرسنگي واقعي به شما دست مي دهد و غذا مي خوريد نه تنها احساس بهتري داريد بلكه مواد غذايي به شكل مناسبي جذب بدن مي شود. معده هر كسي به يقين كمي بزرگ تر از مشت اوست پس به اندازه قابل قبول غذا بخوريد، اين طوري نه زياد گرسنه مي مانيد و نه آن قدر مي خوريد كه احساس پري و تركيدگي و نفخ كنيد و از غذا سير شويد.
در خوردن نبايد چنان خورد كه از دهان برآيد و حالت تهوع و استفراغ به شما دست دهد، يا احساس پرخوري و تركيدگي در شما پديد آيد. البته از آن جايي كه احساس سيري پس از مدتي از آغاز غذا خوردن يعني حدود بيست دقيقه بعد از اولين لقمه هاي غذا دست مي دهد، پس بايد در خوردن غذا شتاب نكرد و به آهستگي غذا را جويد تا هم بزاق دهان آن را از مواد تجزيه كننده اشباع كند و هم معده كمتر اذيت شود و هم فرصت داده شود تا سيري واقعي از مراكز عصبي به مغز ارسال شود. از اين رو از آداب سفره، آهسته خوردن و جويدن غذا و تمركز بر آن است بي آن كه به سخن گفتن يا ديدن مثلا تلويزيون يا خواندن روزنامه مشغول شود.
اعتدال در پاسخ گويي به نيازهاي طبيعي
اگر انسان به نيازهاي غذايي يا جنسي خود پاسخ ندهد، نه تنها سلامت بدن خود را از دست مي دهد و از رشد و نمو باز مي ايستد، بلكه گرسنگي و تشنگي مي تواند انسان را بكشد و به هلاكت افكند. فقدان آب يا خوراكي در بدن در مدت سه يا يك هفته بسته به شرايط شخص و محيط موجب مرگ انسان مي شود. بنابراين، انسان نخستين نياز خود را پاسخ گويي به اين نيازها و تامين آن قرار مي دهد.
اما انسان ها گاه در پاسخ گويي به اين نيازهاي طبيعي راه افراط را در پيش مي گيرند. از اين حالت در آيات و روايات به عنوان هواهاي نفساني ياد مي شود كه البته اختصاص به تغذيه ندارد و شامل امور ديگري چون مقام، ثروت، شهوت جنسي و امور ديگري نيز مي شود. (آل عمران، آيه 14؛ اعراف، آيه 176؛ جاثيه، آيه 23 و آيات ديگر)
شكي نيست كه گرسنگي به معناي فقدان مواد سوختي مورد نياز بدن، يك بلا و آفت است كه افزون بر كاهش رشد و بالندگي جسمي و نمو آن يا حتي هلاكت و مرگ در صورت تداوم، آثار و تبعات زيانبار اجتماعي و سياسي چون سلطه پذيري و پذيرش حكومت مستكبران و ظالمان را به دنبال خواهد داشت. (يوسف، آيات 58 تا 61) از اين رو خداوند در آيه 112 سوره نحل از گرسنگي به عنوان يك بلاي اجتماعي سخن به ميان آورده و رفع آن را نشانه عنايت الهي و موجب شكرگزاري دانسته است. (شعراء، آيه 79؛ قريش، آيات 3 و 4)
خداوند همچنين وجود گرسنگي در جامعه اي را از نشانه هاي خشم الهي نسبت به جوامع ناسپاس و كافر دانسته و مي فرمايد كه خداوند با فقر و گرسنگي جوامع انساني را تنبيه و مجازات مي كند. (نحل، آيات 112 و 113) خداوند يكي از عذاب هاي دوزخيان را گرسنگي مي داند (غاشيه، آيات 6 و 7) كه اين خود بهترين گواه بر اين است كه گرسنگي جوامع يك عذاب الهي است.
يكي از واجبات دولت اسلامي ريشه كني فقر و گرسنگي در جامعه اسلامي است و اين مهم نيز تنها با تقوا (نحل، آيات 112) و همكاري مردمي و تلاش همگاني مردم امكان پذير است. (فجر، آيه 18)
گرسنگي اختياري به عنوان يك فضيلت
اما بايد به اين نكته توجه داشت كه امساك از خوردن و آشاميدن و گرسنگي دادن به خود به صورت اختياري، يكي از راه هاي مبارزه با هواهاي نفساني است، زيرا ريشه و خاستگاه طغيان هواهاي نفساني در سيري نهفته است از اين رو قرآن، حركت در راه خدا و طريق ايمان را همراه با سختي و گرسنگي مي داند (بقره، آيات 153 و 155، توبه، آيات 119 و 120)، چرا كه سيري، شهوات را برمي انگيزد.
خداوند در آيات چندي تحمل گرسنگي را در پي دارنده رحمت و هدايت (بقره، آيات 155 تا 157) و بهترين و نيكوترين پاداش از سوي خداوند (توبه، آيات 119 و 120) مي داند و از آن به عمل صالح و داراي ارزش و پاداش (توبه، آيه 120) و نشانه اي از صداقت مومنان (توبه، آيات 119 و 120) ياد مي كند.
اعتدال در تغذيه بهترين شيوه براي دست يابي به حالتي است كه از آن به مديريت نفس و تقوا ياد مي شود. اعتدال در تغذيه به اين است كه به شكل پرخوري نباشد و شخص معده خود را اشباع نكند. پيامبر(ص) فرمود: نحن قوم لاناكل حتي نجوع و اذا اكلنا لا نشبع، ما قومي هستيم كه تا گرسنه نشويم غذا نمي خوريم و پيش از سيري، دست از غذا مي كشيم. (سنن النبي، ص226)
اما اگر انسان به شهوت غذايي دچار شود و بخواهد همواره معده خود را پر نگه دارد، بايد بداند كه اين شهوت او را به دردها و رنج هاي بسيار بدني و روحي و نيز دنيوي و اخروي دچار خواهد كرد، چرا كه اصولا شهوت جز اين اقتضايي ندارد. امام علي(ع) در اين باره فرمودند: كم من شهوه ساعه اورثت حزنا طويلا، چه بسيار خواهش هاي نفساني لحظه اي، كه اندوه طولاني در پي دارد. (جهاد النفس، ح39)
از نظر اسلام يكي از مصاديق گناه اين است كه انسان بدون احساس گرسنگي، غذا بخورد. چنين روشي از نظر اسلام زشت و ناپسند است و مي بايست ترك شود. پيامبر خدا در اين باره مي فرمايد: كبر مقتا عندالله الاكل من غيرجوع، والنوم من غير سهر، خوردن بدون گرسنگي و خوابيدن بدون بيداري كشيدن (و احساس نياز به خواب)، نزد خداوند، گناهي بزرگ است. (كنزالعمال، ج61، ص 08، ح 44011)، چرا كه خوردن بدون گرسنگي تاثيرات منفي بر جسم و جان آدمي مي گذارد.
بسياري از انسانها گرفتار شهوت چشمي هستند؛ به اين معنا كه چشم مي بيند و دل هوس مي كند. از اين رو گاه با اين كه گرسنه نيستيم ولي گرفتار شهوت چشم هستيم و مي خواهيم براي رضايت چشم و دل، معده خود را اشباع كنيم.
لقمان حكيم درباره نقش منفي پرخوري و سيري در بيماري تن و روان به فرزندش هشدار داده و مي فرمايد: يا بني اذا امتلأت المعده نامت الفكره و خرست الحكمه و قعدت الاعضا عن العباده ؛ فرزندم هرگاه شكم پر شود، فكر به خواب مي رود و حكمت، از كار مي افتد و اعضاي بدن از عبادت باز مي مانند. (مجموعه ورام، ج1، ص201)
پيامبرخدا(ص) نيز درباره نقش گرسنگي در علم آموزي مي فرمايد: اذا رأيتم اهل الجوع و التفكر فاقتربوا منهم؛ فانه تجري الحكمه معهم؛ چون اهل گرسنگي و تفكر را ديديد و به آن نزديك شويد؛ چراكه حكمت، آنان را همراهي مي كند. (كنزالعمال، ج9، ص73 ، ح 24818)
آن حضرت (ص) همچنين در جايي ديگر به علم آموزان سفارش مي كند كه دانش را در دل گرسنگي جست وجو كنند. خداوند عزوجل مي فرمايد: «پنج چيز را در پنج چيز نهادم؛ اما مردم آنها را در پنج چيز ديگر مي جويند و نمي يابند: دانش را در گرسنگي و رنج و تلاش قرار دادم، درحالي كه مردم آن را در سيري و آسايش مي جويند. در نتيجه آن را نمي يابند. (عوالي الألي، ج4، ص16، ح11)
پنج شاخصه كمال
عارفان خوش ذوق، گرسنگي اختياري و مديريت نفس را يكي از عوامل رساندن انسان به كمال دانسته اند:
صمت و رجوع و سهر و خلوت و ذكر به مدام
ناتمامان جهان را كند اين پنج تمام
بنابراين مي بايست به گرسنگي اختياري به عنوان يك روش خودسازي توجه داشت كه با آن مي توان به كمالات انساني دست يافت و مسير ترقي و رشد مادي و معنوي و سلامت تن و روان را پيمود و به كمال رسيد.
نقش گرسنگي درسلامت
گرسنگي به معناي مديريت شهوت غذايي، نقش بسيار مهمي در سلامت تن و روان دارد. به گفته دانشمندان تغذيه، رژيم هاي غذايي تأثيرات فيزيولوژيكي و اثرات مفيد بر جسم انسان دارد. تأثيرات آن از تصفيه و سم زدايي بدن گرفته تا كسب تعادل بدن و در نتيجه ايجاد نظم فيزيكي در گذران زندگي روزانه بر روزه گير مشهود است.
آرتور والاس نويسنده آمريكايي مزيت هايي براي روزه به عنوان يك رژيم غذايي مناسب قائل است. از جمله اين آثار مي توان به روشن شدن چشم ها، تنفس راحت، صاف شدن پوست و آرامش اعصاب و سلامت زيستن جسمي روحي و رواني بدن اشاره كرد.
همچنين روزه، داروي مناسبي براي كمردرد ناشي از گرفتگي ماهيچه اي و استرس است. از نظر رواني نيز دلواپسي و اضطراب از بيماري هايي است كه روزه در درمان آن موثر است.
چنانكه گفته شد هنگامي كه احساس گرسنگي واقعي به شما دست مي دهد و غذا مي خوريد، نه تنها احساس بهتري داريد، بلكه مواد غذايي به شكل مناسبي جذب بدن مي شود. امام هادي(ع) درباره نقش گرسنگي در ايجاد احساس لذت در غذاخوردن مي فرمايد: «السهر الدللمنام و الجوع يزيد في طيب الطعام؛ شب زنده داري، خواب را شيرين و گرسنگي، غذا را لذت بخش تر مي كند. (تنبيه الخواطر، ص114،ح81)
گرسنگي طولاني هرچند كه سخت و دشوار است اما اگر اين عمل در راه خدا و آمادگي براي جهاد و مانند آن باشد، براي دنيا و آخرت انسان بسيار مفيد است. از جمله فوايد گرسنگي طولاني مي توان به افزايش قدرت فكر و حافظه اشاره كرد. پيامبر(ص) مي فرمايد: افضلكم منزله عندالله تعالي اطولكم جوعا و تفكرا، وابغضكم الي الله تعالي كل نووم و اكول و شروب؛ بلندپايه ترين شما نزد خداوند متعال كسي است كه مدتهاي طولاني تري گرسنگي بكشد و به تفكر بپردازد و منفورترين شما نزد خداوند متعال هر آن كسي است كه پرخواب و پرخور و پرنوش باشد. (تنبيه الخواطر، ج1، ص001- منتخب ميزان الحكمه، ص844)
آن حضرت (ص) درباره نتيجه اخروي گرسنگي نيز مي فرمايد: طوبي لمن طوي وجاع، اولئك الذين يشبعون يوم القيامه ؛ خوشا به حال آنكه كه شكم، تهي مي دارند و گرسنگي مي كشند. آنان كساني اند كه در روز قيامت، سير مي شوند. (الجعفريات، ص 561)
بنابر اين گرسنگي در دنيا سيري در آخرت را به دنبال خواهد داشت؛ چنان كه پيامبر خدا درجايي ديگر مي فرمايد: ان اهل الجوع في الدنيا هم اهل الشبع في الاخره ، و ان أبغض الناس الي الله المتخمون الملا، همدمان گرسنگي دراين سراي، همدمان سيري در سراي ديگرند و منفورترين مردم نزد خداوند، پرخوران سيرند. (تنبيه الخواطر، ج 1، ص 201).
درباره نقش گرسنگي دركسب تقوا و مديريت نفس آيات و روايات بسياري وجود دارد.
كسي كه مي خواهد به تقوا و پاكدامني و زهد و ورع برسد و مسير الهي را به درستي بپيمايد و سالك ميدان معرفت شود مي بايست از گرسنگي به عنوان بهترين ياور و كمك كننده بهره گيرد. امام علي (ع) درباره نقش گرسنگي در اين زمينه مي فرمايد:نعم عون الورع التجوع؛ گرسنگي كشيدن، چه نيكو ياوري براي ورع و پاك دامني است! (غرر الحكم،ح 3299)
بنابراين براي دفع شهوات و شرور و بدي هاي نفس و هواهاي آن به گرسنگي به عنوان شكننده قدرت شهوت توجه داشت.
انسان با گرسنگي اختياري مي تواند بر هواهاي نفساني خود چيره شود و تقوا را درخود تقويت كند و شيطان را در تنگنا قرار دهد؛ زيرا شيطان از هواهاي نفساني خوشش مي آيد و هرگونه مبارزه با آن را ناخوش مي دارد. پس براي در تنگنا قراردادن شيطان مي بايست به گرسنگي اختياري رو آورد. پيامبر خدا مي فرمايد: ان الشيطان ليجري من ابن آدم مجري الدم، فضيقوا مجاريه بالجوع؛ شيطان در درون آدمي زاده بسان خون جريان مي يابد. گذرگا ه هاي او را با گرسنگي، تنگ كنيد. (بحارالانوار، ج 70، ص 24)
البته چنانكه معلوم شد گرسنگي زماني تاثيرمعنوي و روحي بر انسان بجا مي گذارد كه اختياري و از روي اراده و خواست قلبي و به هدف تقرب به خدا باشد راهكاري مهم براي مبارزه با نفس به شمار مي رود اما اگر اين گرسنگي به اجبار و از سوي ناچاري و عدم تمايل باطني باشد تاثير روحي ندارد و در پيشگاه خداوند اجر و مزدي نخواهد داشت.
آنچه بيان شد گوشه اي از فوايد و آثار گرسنگي اختياري است كه مسلمانان در ماه رمضان آن را تجربه مي كنند. گرسنگي اختياري دركنار ديگر اعمال واجب آن به انسان كمك مي كندتا به تقوا دست يابد و بتواند نفس خويش را مديريت كند و اجازه ندهد تا در مسير ديگري كه از آن به پيروي هواي نفس ياد مي شود قرارگيرد و خود را به هلاكت افكند.
