جبر و اختيار، يكي از پيچيده ترين مسايل در حوزه كلام اسلامي است. برخي از بررسي و تحليل آن به شدت پرهيز مي كنند، زيرا اين مباحث را همانند تفكر در ذات الهي، بي حاصل و بيهوده مي شمارند؛ چرا كه بيرون از دايره احاطه علمي بشر و دسترسي عقل انساني است.
با توجه به اينكه قرآن و آموزه هاي وحياني به اين مسأله به طور خاص و ويژه پرداخته است، بنابراين ضروري است تا به همان اندازه در آن تفكر و انديشه ورزيد؛ چرا كه نقش اساسي در بينش و نگرش انسان دارد و رفتارهاي آدمي را به شدت تحت تأثير قرار مي دهد. جبرگرايي و يا اختيارگرايي مي تواند سبك زندگي آدمي را دگرگون سازد. از اين رو، شناخت هر كسي از تبيين و تحليل قرآن و وحي در مورد اين مسئله مي تواند سبك زندگي او را تغيير دهد و بينش و نگرش متفاوتي را پديد آورد.
آنچه در پي مي آيد، بررسي يكي از مسائل مرتبط با جبر و اختيار در آموزه هاي وحياني قرآن است. نويسنده با مراجعه به آموزه هاي قرآني بر آن است تا نقش لوح محفوظ را در زندگي انسان ارائه دهد.
لوح محفوظ و ام الكتاب قضاي الهي
يكي از اصطلاحات قرآني، لوح محفوظ است. اين اصطلاح ارتباط تنگاتنگي با مسأله قضا و قدر الهي و جبر و اختيار دارد. از اين رو، فهم آن را دشوارياب نموده است؛ چرا كه مسائلي كه مرتبط با حوزه هاي قضا و قدر يا جبر و اختيار باشد، از حوزه هاي سخت و دشواري است كه بال انديشه بلند بسياري از انديشمندان و فرزانگان را شكسته و زبانشان را به لكنت افكنده است.
بسياري از دانشمندان، خود را ناتوان از ورود به مسايلي مي دانند كه مرتبط با ذات يا جبر و اختيار است؛ چرا كه آن را بيرون از دايره فهم بشر دانسته و عقل بشر را ناتوان از درك آن مي دانند. از اين رو قلم هاي بسيار در اين وادي سرشكسته شده و پر پرواز شاهين هاي آسمان بلند انديشه هايشان سوخته است.
دسته اي به خود اجازه نمي دهند تا در اين وادي در آيند يا در آسمان آن اوج گيرند و گروهي ديگر، بي محابا در عرصه سيمرغ وارد مي شوند و مي خواهند با پر مگس به قاف انديشه برآيند و در ساحت قدس و عرش الهي به پرواز درآيند و از آن اوج، حقيقت جبر و اختيار را دريابند؛ در حالي كه عبور از وادي سخت و دشوار حيرت، با پر مگسي شدني نيست.
تنها شماري دريافته اند كه بايد با پر وحي در آسمان قدس و بر قاف عرش به پرواز در آيند و حقيقت را از دريچه شاهين تك تيز و تاز وحي بنگرند. آنان مي دانند كه چاره اي جز شناخت حقيقت جز به انديشه وحياني ندارند؛ چرا كه هم جهالت و ناداني نسبت به اين مسايل، گناهي بزرگ است و هم ورود به اين عرصه، بي مدد انديشه وحياني، گمراهي و ضلالت دايمي است.
از سويي نياز به شناخت و از سويي ديگر، آگاهي از ناتواني عقل بشري، موجب شده تا تبيين وحياني به عنوان مهم ترين و تنهاترين محور مسايلي از اين دست باشد. بر هر كسي است تا نسبت به حقيقت قضا و قدر و جبر و اختيار آگاهي يابد؛ زيرا پذيرش هر يك مي تواند نسبت رفتاري وي را با هستي دگرگون كند و رفتارهاي او را به شدت متأثر سازد. كنش ها و واكنش هاي هر انساني، وابسته به بينش ها و نگرش هاي اوست. بينش ها و نگرش هايي كه ارتباط تنگاتنگي با شناخت انسان از خود، هستي و فلسفه آن دارد. هر چه شناخت انسان و همچنين اعتقادات و باورهايش به حقيقت نزديك تر باشد، رفتارهايش به واقعيتي مرتبط به حقيقت نزديك تر خواهد بود. از اين رو گفته اند سبك زندگي هر كسي ارتباط تنگاتنگي به بينش ها و نگرش هاي او دارد.
قرآن، مجموعه اي كامل از دانش ها، شناخت ها، بايد و نبايدهايي است كه سبك خاصي از زندگي را به انسان ارايه و پيشنهاد مي دهد و به عنوان راهنماي الهي دراختيار بشر است. اين كتاب بر آن است تا سبك زندگي انسان را چنان قراردهد كه به سادگي و آساني بتواند حقايق را بشناسد و با واقعيت ها ارتباط برقرار كند و واقعيت ها را براساس حقايق سامان دهد.
ازجمله مسائل و مباحث كه درسبك زندگي مهم است، آگاهي و شناخت نسبت به قضا و قدر و جبر و اختيار است، لذا بخشي از آموزه هاي قرآني، به اين مهم اختصاص يافته است. از جمله مسائل و مباحث مرتبط با قضا و قدر و جبر و اختيار مساله لوح محفوظ و ام الكتاب است.
لوح به هر صفحه از صفحه هاي چوب يا استخوان شانه جانوران گفته مي شود كه برآن چيزي نوشته مي شود. (ترتيب العين، خليل بن احمد فراهيدي، ج 3، ص 1661) اما لوح محفوظ كه در آياتي از جمله 22 سوره بروج به آن اشاره شده، لوح خاصي است كه به نظر مي رسد كيفيت و چگونگي آن بر ما مخفي و نهان است و بشر اطلاعاتي از آن ندارد و يا اگر دارد بسيار اندك و كم است، به گونه اي كه نمي توان براساس آن نسبت به كيفيت لوح سخني گفت و تحليل و تبيين ارايه نمود. (مفردات الفاظ قرآن كريم، راغب اصفهاني، ص 750)
آگاهي و شناخت ما از لوح محفوظ به همان ميزاني است كه دراخبار براي ما روايت شده است. به نظر مي رسد كه در قرآن غير از اصطلاح لوح محفوظ، اصطلاح ديگري براي بيان اين مقصود و منظور وجود دارد كه همان اصطلاح ام الكتاب است، ام الكتاب به معناي مادر كتاب ها و نوشته ها، چيزي است كه درجانب راست عرش الهي واقع شده است (جامع البيان، ج 15، جزء 30، ص 140، و نيز مجمع البيان، ج 9، 10، ص 711).
مفسران با توجه به روايات تفسيري در برخي از آيات، اصطلاح «الكتاب» را به معناي ام الكتاب و لوح محفوظ گرفته اند. به عنوان نمونه، فخر رازي با توجه به آيه 6 سوره احزاب براين باور است كه مقصود از «الكتاب» دراين آيه، همان لوح محفوظ و ام الكتاب است. (محفوظ الكبير، مفاتيح الغيب، ج 9، ص 159) همچنين علامه طبرسي واژه كتاب را در آيه 52سوريه طه به معناي لوح محفوظ دانسته است. (مجمع البيان، ج 7 و 8، ص 23)
زمخشري نيز واژه امام در آيه 12سوره يس را به معناي لوح محفوظ گرفته است. اين بدان معناست كه از نظر مفسران بزرگ قرآن، براي اصطلاح لوح محفوظ، واژگان و اصطلاحات ديگري نيز در قرآن وجود دارد كه مي توان آن را با توجه به ويژگي هايي كه براي لوح محفوظ گفته اند، به دست آورد.
براي اينكه با اصطلاح قرآني لوح محفوظ و نقش آن در هستي و زندگي بشر آتش شويم، بهتر آن است پيش از هر بحثي، نگاهي به اوصاف و ويژگي لوح محفوظ از نگاه قرآن و وحي داشته باشيم.
اوصاف و ويژگي هاي لوح محفوظ
لوح محفوظ داراي ويژگي هاي چندي است كه توجه به اين ويژگي ها مي تواند فهم ما را نسبت به جايگاه آن درمساله جبر و اختيار و قضا و قدر نيز افزايش دهد.
از جمله ويژگي هاي مهمي كه قرآن براي لوح محفوظ برشمرده، جامعيت آن است. خداوند در آياتي چند از جمله آيه 70سوره حج و11سوره فاطر، لوح محفوظ را كتاب جامع حوادث مربوط به همه موجودات آسمان و زمين معرفي مي كند. (كشاف، زمخشري، ج 3، ص 170؛ و نيز مجمع البيان، ج 7 و 8، ص 150)
اينكه خداوند در برخي از آيات از جمله آيه 4 سوره زخرف آن را با نام ام الكتاب (مجمع البيان، ج 9 و 10، ص 60) معرفي كرده مي توان دريافت كه همه هستي در اين كتاب وجود دارد؛ زيرا «ال» در الكتاب به معناي لام جنس و مفيد استغراق است. بنابراين، لوح محفوظ، مادر همه كتاب هاست و چيزي بيرون از آن نمي باشد.
خداوند در آيه 75 سوره نمل و 3 سوره سبا، به جامعيت لوح محفوظ، نسبت به حقايق آسمان و زمين اشاره مي كند و در آيه 61 سوره يونس تبيين مي كند كه همه حوادث جهان در اين كتاب وجود دارد. (مجمع البيان، ج 5 و 6، ص 180) بنابراين هيچ چيز بزرگ و كوچكي در هستي نيست مگر آنكه در لوح محفوظ نگاشته شده است.(قمر، آيه 53؛ و كشاف، ج 4، ص 441) به اين معنا كه عالم هستي و رخدادهاي آن از آغاز تا انجام در كتابي جامع به نام كتاب مبين، ام الكتاب، امام مبين و الكتاب، مسطور و مضبوط و محفوظ است. (حديد، آيه 22 و آيات ديگر)
فخر رازي با توجه به آيه 22 سوره حديد بر اين باور است كه منظور از كتاب همان لوح محفوظ است و مدلول آيه اين است كه همه حوادث زميني پيش از وجود پيداكردن در لوح محفوظ نوشته شده است. (تفسير كبير، ج 10، ص 466)
در لوح محفوظ شمارش همه پديده ها و رخدادهاي عالم هستي (يس، آيه 12؛ و نيز كشاف، ج 4، ص 7) و حقايق هستي (نمل، آيه 75) ثبت و ضبط شده و امر ثبت همه رويدادهاي هستي در لوح براي خداوند امري آسان است. (فاطر، آيه 11)
آساني ثبت و درج ناگواري هاي واقع شده در زمين و مصيبت هاي وارده شده بر نفوس در لوح محفوظ، تنها بخشي از محتواي آن است (حديد، آيه 22)؛ زيرا در لوح محفوظ، ريشه و اصل همه كتاب هاي آسماني و وحياني به عنوان ام الكتاب (زخرف، آيات 3 و 4) نيز ثبت و ضبط شده است؛ از اين رو به لوح محفوظ ام الكتاب گفته مي شود؛ زيرا يكي از معناي ام به معناي اصل و ريشه هر چيزي است. (تفسير كبير، ج 9، ص 618 و كشاف، ج 4، ص 236، و نيز التحرير و التنوير، ج 5، جزء 25، ص 162)
خداوند در آياتي از جمله 3 و 4 سوره زخرف (مجمع البيان، ج 9 و 10، ص 60) و نيز 2 و 3 سوره طور (همان، ص 247) و 11 تا 13 سوره عبس و 21 و 22 سوره بروج، بيان مي كند كه حقيقت قرآن در لوح محفوظ وجود دارد. به اين معنا كه قرآن داراي حقيقتي متعالي و مكتوب در لوح محفوظ پيش از نزول به زبان عربي است.
به سخن ديگر، قرآن و هر كتاب آسماني ديگر، حقيقتي برتر غير از اين نوشته هاي عربي و عبري دارد كه درلوح محفوظ مي باشد. در آن جا قرآن ديگر به زبان عربي نيست. فرشتگان وحي كه نويسندگان قرآن از لوح محفوظ هستند (عبس، آيات 13 تا 15) آن را در جايگاهي شايسته قرار مي دهند. همين قرآن از لوح محفوظ به زبان عربي نازل مي شود تا كساني كه شايسته بهره مندي از هدايت آن هستند، از آن سود برند. (همان)
به هر حال، قرآن و هر كتاب آسماني همانند ديگر موجودات هستي، داراي اصل و ريشه اي در لوح محفوظ هستند كه از روي آن نسخه هاي زميني زده مي شود. (كشاف، ج 4، ص 702 و نيز مجمع البيان، ج 9 و 10، ص 655)
از ديگر ويژگي هاي لوح محفوظ مي توان به تغييرناپذيري آن اشاره كرد. خداوند در آيه 4 سوره زخرف، آن را كتابي محفوظ و مصون از هرگونه تغيير و نابودي برمي شمارد؛ چرا كه ام الكتاب بودن آن كنايه از اين معناست كه مطالب آن حقي است كه هيچ گونه تغييري در آن راه نمي يابد. (التحرير و التنوير، ج 5، جزء 25، ص 162)
باتوجه به آيه 22 سوره حديد مي توان دريافت كه هر چيزي پيش از تحقق در خارج در لوح محفوظ ثبت مي شود. از جمله چيزهايي كه در آن ثبت مي شود، همه مصايب زميني و بلاياي جاني است. مانند خشكسالي، قحطي، كمبود گياهان و محصولات. بيماري ها و مصيبت مرگ فرزندان و مانند آن نيز از ديگر مصيبت هاي جاني است كه در اين لوح ضبط و حفظ مي شود. (مجمع البيان، ج9و 10، ص362)
هر چيزي كه از سوي خداوند در لوح محفوظ و كتاب مكنون ضبط شود همان قطعيت مي يابد و غيرقابل تغيير خواهد بود.
از آيه6 سوره احزاب به دست مي آيد كه ولايت تام پيامبر(ص) بر مؤمنان و اولويت وي بر خود آنان در امورشان از جمله اموري است كه در لوح محفوظ ضبط شده است. (كشاف، ج3، ص524)
همه احكام و قوانين ثابت الهي كه از آن به شريعت اسلام ياد مي شود و غيرقابل تغيير و تبديل است، از جمله ديگر اموري است كه در لوح محفوظ ضبط شده است. اينكه خداوند در آيه6 سوره احزاب حق وصيت به اعطاي بخشي از اموال به غير وارثان را از جمله امور ثبت شده در لوح محفوظ مي شمارد، به عنوان ذكر مصداقي از احكام ضبط شده در لوح است. به اين معنا كه همه احكام الهي از جمله اين حكم در لوح محفوظ ضبط شده و انسان ها موظف هستند تا براساس اين حكم قطعي الهي كه غير قابل تغيير است عمل كنند.
به عنوان نمونه ديگر، حكم لزوم اسناد فرزند حقيقي به پدر واقعي وي، يا حكم حرمت ازدواج با همسران پيامبر(ص)، حكم مادر بودن همسران پيامبر(ص) براي مؤمنان، حكم لزوم برادر ديني دانستن فرد در صورت نشناختن پدر واقعي او، حكم نسخ شدن حكم ارث بردن به وسيله هجرت كه در آيات 5و 6 سوره احزاب بيان شده، نمونه هائي از احكام الهي است كه در لوح محفوظ ثبت شده و غيرقابل تغيير است.
از آيات ديگر از جمله آيه58 سوره اسراء مي توان اين معنا را به دست آورد كه محتواي لوح محفوظ قضاي حتمي و تقدير قطعي در امور هستي از تكوين و تدوين است. به اين معنا كه در لوح محفوظ همه امور قطعي از احكام عالم تدوين و تكوين، نوشته و ضبط شده است. از اين رو حكم ويراني شهرها و مرگ و مير همه انسان ها پيش از فرا رسيدن قيامت به عنوان يك امر حتمي و قطعي در لوح محفوظ مقدر شده است. (مجمع البيان، ج5و 6، ص635 و الميزان، ج13، ص133)
مقدار عمر انسان ها و كم و زياد شدن آن (فاطر، آيه11)، ثبت همه رفتارها و آثار انسان (يس، آيه12)، ثبت دقيق همه اعمالي كه انسان ها انجام مي دهند (مؤمنون، آيه62، جاثيه آيه29 و يونس آيه61) از جمله چيزهايي است كه در لوح محفوظ ثبت و ضبط مي شود.
به سخن ديگر همه چيز از گذشته و حال و آينده در آن ضبط مي شود. به اين معنا كه كارهايي كه انجام خواهد شد و كارهايي كه انجام مي شود در اين كتاب نوشته و ضبط مي شود. پس آن چيزهايي كه انجام خواهد شد به عنوان قضاي حتمي و آنچه انجام شده به عنوان كارنامه و گزارش اعمال در اين لوح ضبط است.
نقش باور به لوح محفوظ در زندگي
اكنون به آساني مي توان درباره نقش باور به لوح محفوظ در زندگي سخن گفت؛ زيرا چنان كه بيان شد، لوح دو كاركرد مهم و اساسي دارد؛ آنچه اتفاق مي افتد و اتفاق افتاده در اين لوح ثبت و ضبط مي شود. شخصي كه باور دارد كه همه هستي در مسير حكمت الهي تحت ربوبيت خداوندي حركت مي كند، هرگز نسبت به مصيبتي صبر و شكيبايي خود را از دست نمي دهد، زيرا مي داند كه خداوند به حكمت و علتي اين مصيبت را بر او وارد ساخته است. به اين معنا كه تنبيه و مجازاتي است براي او يا آنكه مي خواهد او را به ظرفيتي تازه و برتر برساند.
از سوي ديگر، آنچه را انجام مي دهد نيز در همين لوح محفوظ ضبط و حفظ مي شود و در حقيقت هركسي خود را چنان مي سازد كه در لوح محفوظ ثبت مي كند. (طه، آيات51و 52و مجمع البيان، ج7و 8، ص23)
چنين باور و نگرشي نسبت به حقايق هستي انسان را به سوي نوعي از زندگي مي كشاند كه همان سبك زندگي «لاجبر و لاتفويض بل منزله بين المنزلين» است. در چنين حالتي انسان به نوعي آرامش دست مي يابد كه جز از طريق فهم و درك درست لوح محفوظ و مانند آن امكان پذير نيست. سخن در اين باره بسيار و بيرون از حوصله اين مقاله است. باشد با بهره مندي از همين آموزه هاي وحياني قرآن، سبك زندگي خويش را قرآني سازيم.
