مقصد و مقصود انسان

بسم الله الرحمن الرحیم

یکی از پرسش هایی اساسی این است که هدف از آفرینش انسان چیست؟ اگر بپذیریم خداوندگاری حکیم و علیم و قدیر انسان را آفریده، باید بپذیریم که فلسفه و حکمت و هدفی در پس این آفرینش است؟ شاید بهترین کسی که به این فلسفه و حکمت پاسخ دهد، خداوند است. بنابراین، نویسنده به سراغ آموزه های وحیانی قرآن رفته و این پرسش را از قرآن نموده است. آن چه به دنبال می آید، پاسخ های برگرفته از قرآن در این باره است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

اهداف ابتدایی و میانی و غایی

به نگاهی به آموزه های وحیانی قرآن درباره پرسش چرایی خلقت و آفرینش انسان، پاسخ هایی چندی را می توان به دست آورد و استنباط کرد که به نظر می رسد همه در یک سطح نیست، بلکه هر پاسخی بر آن است تا ابعاد و زوایایی از هدف و فلسفه آفرینش انسان را تبیین نماید. برخی از پاسخ ها و اهداف مذکور در قرآن، مترتب بر یک دیگر هستند؛ به این معنا که همانند درجات، مراتبی را به شکل فرآیندی و پیوسته بیان می کند، به طوری که اگر مرتبه و درجه نخست تحقق نیابد، امکان تحقق مرتبه و درجه دیگر نیست؛ اما برخی از آن اهداف این گونه نیست و به ظاهر می رسد که ارتباط مستقیمی با هم ندارند و ترتبی در کار نیست؛ اما با دقت این موارد نیز می توان ارتباط و ترتب را به دست آورد و تبیین نمود.

به نظر می رسد که با توجه به این فرضیه که در تحقیق به شکل نظریه اثباتی بدان اشاره می شود، اهداف و حکمت هایی که خداوند برای آفرینش انسان در نظر گرفته، اهداف شامل اهداف ابتدایی و مقدماتی و سپس میانی و متوسطه و در نهایت نهایی و غایی است.

دانستن این اهداف و حکمت ها به ما کمک می کند تا به عنوان آفریده الهی، مسئولیت و وظیفه خود را در قبال خود و دیگران و خدا دانسته و در آن مسیر زندگی خود را سامان دهیم و حرکت نماییم؛ زیرا وجود هدف به معنای وجود حرکت در جوهر ذات و زندگی ما است؛ به این معنا که ما از جایی آغاز کرده و در مسیر حرکت و به جا و مقصد و مقصودی باید برسیم.

این که از کجا آغاز و در چه مسیر و راهی حرکت و به کجا می رسیم، مهم ترین بخش هایی معارف معرفتی قرآن را تشکیل می دهد و بخش دیگر این آموزه ها به این اشاره دارد که چگونه باید عمل کنیم و مسئولیت و وظیفه خود را انجام دهیم.

کجایی مقصد و چیستی مقصود

پس انسان موجودی در حرکت است و باید به مقصد و مقصودی برسد. خداوند در آیه 6 سوره انشقاق می فرماید: يَا أَيُّهَا الْإِنسَانُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَى رَبِّكَ كَدْحًا فَمُلَاقِيهِ؛ اى انسان، حقّاً كه تو به سوى پروردگار خود بسختى در تلاشى، و او را ملاقات خواهى كرد.

در این آیه به روشنی از حرکت انسان برای رسیدن و ملاقات و دیدار خداوند سخن به میان آمده است. به این معنا که هر کسی به سمت پرورگاری حرکت می کند که پروردگار پیامبر(ص) است؛ زیرا رب و پروردگار پیامبر(ص) بر خلاف پروردگار دیگران، رب العالمین است و همه ابعاد و زوایا و اسما و صفات را در بر می گیرد.

توضیح این که انسان از خدا آغاز کرده و به خدا می رسد: إِنَّا لِلّهِ وَإِنَّـا إِلَيْهِ رَاجِعونَ؛ همانا برای خدا و همانا در حال بازگشت به سوی اوییم.(بقره، آیه 156) این از اویی به سوی اویی با این تفاوت در آغاز و انجام است که در آغاز همه چیز را به صورت ظرفیت صفاتی و اسمایی داریم، و در آخرت تنها آن چیزی از برای ماست که در خود تحقق و فعلیت و ظهور و تجلی داده باشیم. هر یک از این واژگان دلالت بر یک حقیقت دارد و قصد تکرار کلمات و واژگان نیست؛ زیرا تحقق و فعلیت یا ظهور و تجلی بیانگر یک نوع خاص از نگاه به هستی و ارتباط و رابطه میان انسان و خدا و درکی است که انسان نسبت به این رابطه فهمیده یا بر آن باور است.

به هر حال، این مسیر انسان به سوی خداوند است و کافر و مومن آن را خواسته و ناخواسته می پیماند. از این روست که همگان به لقاء الله می رسند و این گونه نیست که تنها مومن به لقاء الله برسد. البته این که انسان با کدام وجه از وجوه الهی لقاء و دیدار خواهد داشت مهم است؛ آیا این لقاء با الله جمالی است که بهشت ذات و صفات و فعل و نیز رضوان الهی نصیب و بهره او خواهد بود، یا با الله جلالی دیدار و ملاقات کرده و با دوزخ جلال الهی رو به رو خواهد شد؟ پس انسان در حرکت جوهری خویش در حالت ساخت و سازه ای از خود برای ملاقات خداوند است که همان جمال و جلال الهی است.(انشقاق، آیه 6)

البته باید توجه داشت که این ساخت و سازها در توحید ربوبی، بیرون از حاکمیت و مشیت و اراده الهی نیست؛ پس هر کسی تحکت مشیت و اراده الهی حرکت می کند و این خداوند است که در مقام ربوبیت و پروردگاری عهده دار پرورش انسان می شود. کاری که انسان در زندگی انجام می دهد شبیه حرث و شیار کردن زمین و دانه و بذرپاشی است و آن که آن را می پروراند و رشد و نمو می دهد و در مقام زارع و کشاورز بر می آید، خداوند است. همان طوری که این نطفه دور ریخته شده و منی انسانی را در کشتزار زهدان مادر، خداوند پرورش می دهد و خلقت و آفرینشی می بخشد که صورت انسانی خروجی آن است.(واقعه، آیات 58 و 59 و 63 و 64)

از نظر قرآن آن کسی که در مقام پروردگاری قرار می گیرد، همان رب العالمین و پروردگار جهانیان است که تحقق کامل و ظهور و تجلی اکمل و اتم آن در پیامبر(ص) است. از این روست که این مفهوم را در آیات قرآنی به عنوان بازگشت انسان ها به سوی پروردگار پیامبر(ص) و منتهای سیر بشر را نیز پروردگار پیامبر(ص) دانسته و می فرماید: إِنَّ إِلَى رَبِّكَ الرُّجْعَى؛ همانا بازگشت به سوی پروردگار توست.(علق، آیه 8) و نیز می فرماید: وَأَنَّ إِلَى رَبِّكَ الْمُنتَهَى؛ و همانا پایان و منتهای سیر و حرکت به سوی پروردگار توست؛(نجم، آیه 42)؛ زیرا پیامبر(ص) در سیر خویش به جایی رسید که دیگر برتر از آن دست یافتنی و شدنی نیست؛ چنان که خداوند خود در این باره می فرماید: ثُمَّ دَنَا فَتَدَلَّى فَكَانَ قَابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنَى؛ سپس نزديك آمد و نزديكتر شد، تا فاصله‏اش‏ به قدرِ طول‏ دو انتهاى‏ كمان يا نزديكتر شد.(نجم، آیات 8 و 9)

از این آیات به دست می آید که انسان باید به جایی برسد که مقصد اوست و به چیزی دست یابد که مقصود اوست. البته همه انسان ها به مقصد خواه و ناخواه خواهند رسید، اما همه به مقصود نخواهند رسید. به عنوان نمونه مقصد حاجیان بر اساس آیات قرآنی، حج البیت (بقره، آیه 158؛ آل عمران، آیه 97) است، ولی مقصود دست یابی به تقوای الهی است.(حج، آیه 37) بسیاری از حاجیان به مقصد می رسند ولی مقصود را درک نمی کنند؛ چنان که امام سجاد(ع) و امام باقر(ع) به شاگردان خویش نشان دادند. در روایت است: ابوبصير از دوستان روشن دل اما باقر عليه السلام در يكى از سال‏ها در مراسم   حج‏به همراه آن امام طواف مى‏كرد. او مى‏گويد: از زيادى صداها و تكبيرهاى حجاج به شگفت آمدم و به امام عرضه داشتم: «ما اكثر الحجيج و اكثر الضجيج; چه قدر حاجى زياد شده است و سر و صداها چه قدر بيشتر شده.»

در اين موقع امام عليه السلام فرمود: «يا ابا بصير! ما اقل الحجيج و اكثر   الضجيج; اى ابابصير! چه قدر حاجى كم است اما سر و صدا زياد است.» آيا مى‏خواهى راستى گفته‏ام را ثابت كنم و خودت با چشم خويش حقيقت گفتار مرا ببينى؟

عرض كردم: چه طور ممكن است اى مولاى من؟!

فرمود: «جلوتر بيا!» من به امام باقر عليه السلام نزديك شدم. دست مبارك را بر چشم‏هايم كشيد و چند جمله دعا كرد. در اين حال من بينايى خود را باز يافتم. امام باقر عليه السلام فرمود: اى ابا بصير! حالا به حاجيان طواف كننده بنگر. هنگامى كه به جمعيت نگاه   كردم، بسيارى از مردم را به صورت ميمون و خوك‏هايى ديدم كه در گرد كعبه در حالت‏حركت ‏بودند و افراد با ايمان و حاجيان حقيقى در ميان آنان مانند نورى در ظلمات مى‏درخشيدند. عرض كردم: «اى مولاى من! درست فرمودى و حقيقت گفتار شما بر من ثابت‏شد، «ما اقل الحجيج و اكثر الضجيج؛ چه قدر حاجى كم و سر و صدا زياد است.» آن گاه حضرت لب‏هاى مبارك را به حركت در آورد و با خواندن دعائى، چشم‏هاى من به حالت اول برگشت.( بحارالأنوار، ج46، ص261)

زهري نیز مي‌گويد: من در سرزمين عرفات جمعيتهاي زيادي را ديدم. امام سجاد (سلام الله عليه) به من فرمود: جمعيتي كه در عرفاتند چقدرند؟ من به عرض حضرت رساندم چهارصد هزار پانصد هزار و مانند آن. البته رقم چهارصد هزار و پانصد هزار براي قرن اول هجري كم نبود. حضرت فرمود: شما گرچه مسئله كميت براي شما مطرح است ولي روح قضيه را اگر بشكافيد «ما اكثر الضجيج و أقلّ الحجيج» است.( بحارالأنوار، ج46، ص261؛ میرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل، ج 1، ص 157)

پس بسیاری ممکن است که به مقصد برسند ولی به مقصود نرسند و چیزی دیگری را به دست آورند که همان جلال و خشم و غضب و دوزخ جلال الهی است.

اهداف و فلسفه آفرینش انسان

در پاسخ به این پرسش که اهداف و فلسفه یا فلسفه های آفرینش انسان چیست؟ در آیات قرآنی پاسخ های چندی به آن ها داده شده که در این جا بیان می شود:

1. آبادانی زمین: خداوند در آیه 61 سوره هود می فرماید: هُوَ أَنشَأَكُم مِّنَ الأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ فِيهَا؛ او شما را از زمين پديد آورد و در آن شما را استقرار داد و به آبادانی و استعمار آن واداشت. پس استعمار و آبادانی زمین از اهداف خلقت و آفرینش انسان معرفی شده است. این بدان معناست که انسان باید در زمین به تلاش و کوشش پرداخته و در آبادانی آن نه تخریب آن بکوشد. این در حالی است که انسان ها به جای استعمار و بهره برداری درست از آن به تخریب و افساد و فساد در زمین می پردازند. خداوند می فرماید: ظَهَرَ الْفَسَادُ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ لِيُذِيقَهُم بَعْضَ الَّذِي عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ؛ به سبب آنچه دستهاى مردم فراهم آورده، فساد در خشكى و دريا نمودار شده است، تا سزاىِ‏ بعضى از آنچه را كه كرده‏اند به آنان بچشاند، باشد كه بازگردند.(روم، آیه 41)
2. تعلیم و تزکیه و معرفت: از دیگر اهدافی که در قرآن برای آفرینش انسان بیان شده ، تعلیم و تزکیه است. به این معنا که انسان باید در زندگی دنیوی خود بیاموزد و خود را بر اساس آموزه ها و تعلمیات الهی پاک و پاکیزه گرداند و اجازه دهد تا صفات الهی در وی ظهور کرده و تجلی یابد. البته این امر در قالب فلسفه بعثت بیان شده است، ولی از آن جایی که فلسفه بعثت به معنای تبیین صراط مستقیم و وظیفه انسان در دنیا و زندگی دنیوی است، می توان دریافت که از اهداف آفرینش دست یابی به این دو امر است. خداوند می فرماید: هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِّنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُوا مِن قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُّبِينٍ؛ اوست آن كس كه در ميان بى‏سوادان فرستاده‏اى از خودشان برانگيخت، تا آيات او را بر آنان بخواند و پاكشان گرداند و كتاب و حكمت بديشان بياموزد، و [آنان‏] قطعاً پيش از آن در گمراهى آشكارى بودند.(جمعه، آیه 2؛ و نیز نگاه کنید: بقره، آیات 129 و 151؛ آل عمران، آیه 164) خداوند در آیه 12 سوره طلاق در باره این که هدف از آفرینش انسان علم وی به حقیقت توانایی خداوند است اشاره کرده و می فرماید: اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَماوَاتٍ وَمِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَيْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَلَى‏ كُلِّ شَي‏ءٍ قَدِيرٌ؛ خدا كسى است كه هفت آسمان را آفريد و از زمين (نيز) همانند آنها را. فرمان (او) در ميان آنها فرود مى‏آيد، تا اين‏كه بدانيد كه خدا بر هر چيزى تواناست و اين‏كه به يقين، علم خدا به هر چيزى احاطه دارد. در این آیه « لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَلَى‏ كُلِّ شَي‏ءٍ قَدِيرٌ» به عنوان هدف خلقت آفرینش مطرح می شود. البته بر اساس برخی از روایات که «لیعبدون » در آیه 56 سوره ذاریات را «لیعرفون » تفسیر کرده است، می توان این مطلب را نیز به دست آورد که هدف آفرینش انسان کسب معرفت نسبت به خداوند و عارف شدن وی است.(نگاه کنید: مجمع البیان و المیزان، تفسیر نورالثقلین، ذیل آیه) وقتی انسان حقیقت را دریابد و خداشناس شود، به خودشناسی نیز می رسد و مسئولیت خود را که همان خدایی شدن است نیز درمی یابد.
3. امتحان و آزمایش: از دیگر اهدافی که قرآن برای آفرینش انسان بیان کرده، همان امتحان و آزمایش انسان است تا خوب و بد و کافر و مومن از هم بازشناخته شود. خداوند می فرماید: الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً؛ خداوند کسی است که مرگ و زندگی را آفریده تا شما را بیازماید کدام یک نیک تر عمل می کنید.(ملک، آیه 2)
4. رحمت: خداوند در آیه 119 سوره هود، هدف از آفرینش انسان را رحمت کردن به انسان دانسته و می فرماید: إِلَّا مَن رَحِمَ رَبُّكَ وَلِذلِكَ خَلَقَهُمْ؛ مگر آن که پروردگارت بر او رحم آورد و برای همین رحمت آنان را آفریده است.
5. لقاء الله: از آیه 156 سوره بقره به دست می آید که رجوع به سوی خداوند در آفرینش انسان مد نظر بوده است؛ به این معنا که بازگشت به سوی خداوند به عنوان یک فلسفه و هدف در خلقت مطرح است. خداوند در آیه 6 سوره انشقاق این حرکت از اویی به سوی اویی یعنی از خدا به خدا را یک تلاش و حرکتی می داند که خواسته و ناخواسته تحقق می یابد و هر کسی در پایان حرکت خویش به لقاء الله و دیدار خداوندگار می رسد: يَا أَيُّهَا الْإِنسَانُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَى رَبِّكَ كَدْحًا فَمُلَاقِيهِ؛ اى انسان، حقّاً كه تو به سوى پروردگار خود بسختى در تلاشى، و او را ملاقات خواهى كرد.
6. عبودیت: خداوند به صراحت تمام در آیه 56 سوره ذاریات هدف آفرینش انسان و جن را عبودیت خود معرفی کرده و می فرماید: وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِيعْبُدُونِ ؛ و جن و انسان را جز براى پرستش خود نيافريدم». پس بندگی و عبادت و عبودیت را می بایست در اهداف آفرینش در نظر گرفت. این بدان معنا خواهد بود که انسان وظیفه و تکلیفی به نام عبادت و عبودیت دارد. اما این که چگونه بندگی و عبادت کند، این را شاید بهتر است از خود خدا بپرسد؟ زیرا اگر چه فطرت انسان بر عبودیت و عبادت خداوند است؛ ولی به سبب تصرفات بیرونی و درونی از سوی هواهای نفسانی و وسوسه های شیطانی ، این فطرت دفن و دسیسه می شود و نمی تواند مسئولیت خویش را انجام دهد هر چند که تغییری در فطرت رخ نمی دهد و تبدیلی در آن راه نمی یابد، ولی دفن و دسیسه می شود.(شمس، آیات 7 تا 10) بنابراین، نیاز است تا چیزی که مطابق این فطرت است انسان را یاری رساند و کمک کند تا در مسیر درست و صراط مستقیم عبودیت قرار گیرد یا هم چنان باقی بماند. این همان اسلامی است که از آغاز بشر تا پایان زندگی اش در دنیا از سوی خداوند به وسیله پیامبران(آل عمران، آیات 19 و 85 ) بیان و معرفی شده است: فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ؛ پس روى خود را با گرايش تمام به حقّ، به سوى اين دين كن، با همان سرشتى كه خدا مردم را بر آن سرشته است. آفرينش خداى تغييرپذير نيست. اين است همان دين پايدار، ولى بيشتر مردم نمى‏دانند.(روم، آیه 30)
7. ایمان: به طور طبیعی وقتی گفته می شود که انسان به هدف عبودیت و بندگی آفریده شده باید پذیرفت که فلسفه آفرینش ارتباط تنگاتنگی با ایمان دارد؛ زیرا انسان اگر به امور غیبی باور نداشته و خدا و فرشتگان و معاد را نپذیرد نمی تواند بندگی درست و عبودیتی به تمام و کمال داشته باشد. از این روست که ایمان در اهداف آفرینش انسان مطرح است و در آیات قرآنی بر آن تاکید بسیار شده است.(بقره، آیات 2 تا 5 و 177 و آیات بسیار دیگر) در روایات است که ایمان میوه و ثمره عبودیت است. باید دانست که حقیقت ایمان این است: الایمان معرفة بالقلب و اقرار باللسان و عمل بالارکان؛ ایمان شناختن و معتقد بودن از روی قلب و اعتراف و اقرار بزبان و عمل نمودن با اعضاء و جوارح بدن است.
8. تقوا: خداوند به صراحت تقوا را به عنوان فلسفه آفرینش معرفی نکرده است؛ اما وقتی در تبیین هدف عبادت و عبودیت می فرماید که تقوای الهی هدف عبادت و عبودیت است، به طور طبیعی فهمیده می شود که تقوای الهی اصالتی در فلسفه آفرینش دارد؛ زیرا اگر هدف از عبادت دست یابی به تقوای الهی است، پس هدف آفرینش نیز خواهد بود. خداوند می فرماید: يَا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُواْ رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَالَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ؛ اى مردم، پروردگارتان را كه شما، و كسانى را كه پيش از شما بوده‏اند آفريده است، پرستش كنيد باشد كه به تقوا گراييد.(بقره، ایه 21؛ و نیز نگاه کنید: بقره، آیات 179 و 183 و آیات بسیار دیگر) البته تقوا دارای مراتب سه گانه عام و خاص و اخص است. یعنی همان طوری که ایمان دارای مراتب و درجاتی است، عبودیت و نیز تقوا نیز دارای مراتبی است. این که خداوند به کسانی که اسلام آورده اند می فرماید ایمان بیاورند(حجرات، آیه 14) و از کسانی که ایمان آورده اند می خواهد تا ایمان بیاورند و درجات و مراتب آن را افزایش دهند: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ آمِنُواْ بِاللّهِ وَرَسُولِهِ وَالْكِتَابِ الَّذِي نَزَّلَ عَلَى رَسُولِهِ وَالْكِتَابِ الَّذِيَ أَنزَلَ مِن قَبْلُ وَمَن يَكْفُرْ بِاللّهِ وَمَلاَئِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلاَلاً بَعِيدًا؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، به خدا و پيامبر او و كتابى كه بر پيامبرش فرو فرستاد، و كتابهايى كه قبلًا نازل كرده بگرويد و هر كس به خدا و فرشتگان او و كتابها و پيامبرانش و روز بازپسين كفر ورزد، در حقيقت دچار گمراهى دور و درازى شده است (نساء، آیه 136)، هم چنین از مردمان می خواهد تا مراتب تقوایی خویش را افزایش دهند: لَيْسَ عَلَى الَّذِينَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ جُنَاحٌ فِيمَا طَعِمُواْ إِذَا مَا اتَّقَواْ وَّآمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ ثُمَّ اتَّقَواْ وَّآمَنُواْ ثُمَّ اتَّقَواْ وَّأَحْسَنُواْ وَاللّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ؛ بر كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده‏اند، گناهى در آنچه [قبلًا] خورده‏اند نيست، در صورتى كه تقوا پيشه كنند و ايمان بياورند و كارهاى شايسته كنند سپس تقوا پيشه كنند و ايمان بياورند آن گاه تقوا پيشه كنند و احسان نمايند، و خدا نيكوكاران را دوست مى‏دارد.(مائده، آیه 93) در این آیه سه بار فرمان داده شده تا تقوای الهی را کسب کنند. در حقیقت آیه سه مرتبه از مراتب تقوا را بیان می کند که شامل عام و خاص و اخص است. چنان که بیان خواهد شد هر مرتبه ای از مراتب تقوا میوه و ثمره ای خاص خودش را دارد. در سن نوجوانی شبی امام زمان(عج) را در خواب دیدم و که سه بار به من امر به تقوا کرد. به نظرم آمد که ایشان تاکید بر آن دارد و تکرار سه گانه جز بیان تاکید نیست نه آن که هر یک از کلمات معنایی غیر از معنای نخست داشته باشد و در حقیقت استیناف است و حتی پیش خود گمان کردم که مرادش شاید تقوا و عمل صالح باشد تا این که از این آیه و آیات و روایات دیگر دانستم که مراد سه درجه و مرتبه از تقوای الهی است که هر یک ثمرات خاص خود را دارد. در حقیقت این سه گانه همانند سه گانه «وحده وحده وحده» در شعار فتح کعبه است که ناظر به توحید ذاتی و توحید صفاتی و توحید فعلی است. در باره تقوای سه گانه در جایی خود باید بحث و بررسی شود.
9. یقین: خداوند این امر را به عنوان فلسفه آفرینش به طور مستقیم در آیه ای نیاورده است، ولی از آن جایی که هدف از عبودیت را تقوای الهی دانسته و در آیه 99 سوره حجر می فرماید: وَاعْبُدْ رَبَّكَ حَتَّى يَأْتِيَكَ الْيَقِينُ؛ و پروردگارت را پرستش كن تا اينكه یقین تو فرا رسد، می توان دریافت که فلسفه آفرینش انسان می تواند رسیدن یقین به انسان دانست؛ یعنی انسان باید به گونه ای رفتار کند که یقین او را در بر گیرد و در این مقام در آید. البته از آن جایی که یقین برای توده های مردم در هنگام مرگ یا قیامت رخ می دهد(ق، آیات 20 تا 22) می توان گفت که این عبادت و بندگی برای کسب یقین تا زمان مرگ باید ادامه یابد. این یقین که ثمره و میوه عبادت و تقوای الهی است یک یقین شهودی و علم حضوری است؛ چنان که خداوند در آیه 282 سوره بقره و آیه 29 سوره انفال و نیز آیات 2 و 3 سوره طلاق به آن اشاره کرده است. مراتب یقین با توجه به مراتب سه گانه عبادت، ایمان و تقوا، سه گانه خواهد بود. خداوند سه مرتبه یقینی که برای انسان فراهم می آید با نام های علم الیقین(تکاثر، آیه 5)، عین الیقین(تکاثر، آیه 7) و حق الیقین (حاقه، آیه 51؛ واقعه، آیه 95) معرفی کرده است.
10. خلافت عمومی و خصوصی: از دیگر اهداف و فلسفه هایی که برای آفرینش انسان در آیات قرآنی می توان استنباط کرد، خلافت عمومی و خصوصی انسان است. به این معنا که خداوند همه انسان ها را برای خلافت خویش آفریده است که البته برخی از انسان به سبب حرکت در صراط مستقیم فطرت و اسلام (روم، آیه 30) به کمال می رسند و پس از متاله شدن(بقره، آیه 138) در مقام مظهریت در خلافت خداوندی قرار می گیرند و ربوبیت و پروردگاری دیگران را نیز به عهده می گیرند.(آل عمران، آیه 79) خداوند می فرماید: وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلاَئِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الأَرْضِ خَلِيفَةً؛ و چون پروردگار تو به فرشتگان گفت: «من در زمين جانشينى خواهم گماشت»(بقره، آیه 30) این مظهریت در ربوبیت خلافتی زمانی رخ می دهد که انسان همه اسما و صفات را در خود ظهور و تجلی داده باشد.(بقره، آیات 31 و 138 و آل عمران، آیه 79) البته هر کسی به شکلی خلافت عمومی را دارا است؛ زیرا انسان ها صفات الهی را با خود دارا هستند. ازاین روست که در جهان به عنوان ربوبیت و پروردگاری تصرف می کنند؛ ولی چون ظهور اسمایی آنان به تمام و کمال نیست، تصرفات آنان نیز محدود و ناقص است. این گونه است که حتی علیه خود و دیگران عمل تغییر و تصرف را انجام می دهند و ظهور فساد در خود و دیگران و جهان از جمله آثار آن است.
11. ربوبیت: از دیگر فلسفه ها و اهدافی که می توان به دست آورد همان مظهریت در ربوبیت است که پس از متاله و خدایی شدن به عنوان خلیفه به دست می آید. این مطلب را می توان از آیه 79 سوره آل عمران به دست آورد که خداوند می فرماید: كُونُواْ رَبَّانِيِّينَ ؛ ربانی شوید؛ یعنی در مقام و مظهر ربوبیت و پروردگاری در آید و در این مقام در جهان تصرف کنید. اصولا نتیجه خلافت الهی همان ربوبیت و پروردگاری است؛ زیرا خداوند به آفریدگاری و پروردگاری می پردازد و مهم ترین وظیفه انسان در مقام خلافت همان ربوبیت و پروردگاری دیگران است.

طریقی و موضوعی

نکته ای که در پایان باید یادآور شد این است که برخی از این اهداف و فلسفه ها، طریقیت دارند و برخی موضوعیت؛ به این معنا که برخی از آن ها مقصد در ابتدا و یا میانه راه هستند و برخی دیگر مقصود و هدف غایی هستند. وقتی کسی از سفر به قصد خانه می رود، گاه هدف وی خود خانه است و گاه هدفش آرامش و آسایش در خانه با حضور زن و فرزند است. پس اگر به خانه برسد ولی زن و فرزندش نباشد به مقصود خود نرسیده است و اگر حتی زن و فرزند باشد ولی آرامش و آسایش نباشد باز خود را به مقصود نرسیده می داند. بنابراین، باید توجه داشت که برخی از این امور مقصد و برخی دیگر مقصود است؛ یعنی برخی از آن ها طریقیت دارند و برخی دیگر موضوعیت.