قرآن به عنوان کتاب هدایت بشر به طور طبیعی به مسایل اجتماعی و سیاسی جامعه توجه ویژه ای مبذول داشته است؛ زیرا نمی توان حریم خصوصی را به طور کلی از حریم عمومی جداسازی و تفکیک کرد ؛ چون نحوه ارتباط و پیوند میان مسایل شخصی و اجتماعی همانند ، پیوند روان شناسی با جامعه شناسی و روان به تن است. بر این اساس نوعی تاثیر متقابل میان دو حوزه به طور طبیعی وجود دارد و نمی توان انسان را به کمال مطلق بی توجه به حوزه های اجتماعی رساند و با تاکید بر حوزه مسایل شخصی انسانی کاملی را تربیت کرد.
از این روست که آیات قرآنی با نگاهی جامع به دو حوزه توجه داده است و گزاره های شناختی وآموزه های دستوری آن به همان اندازه که به مسایل شخصی پرداخته به مسایل اجتماعی پرداخته است و حتی می توان مدعی شد که گزاره ها و آموزه های اجتماعی قرآن بر آموزه های شخصی آن برتری دارد و کفه به سوی مسایل اجتماعی سنگینی می کند.
بر این اساس است که به طور طبیعی مسایل مربوط و مرتبط به اندیشه سیاسی از جایگاه ویژه ای برخوردار می باشد و از آن جایی که قرآن کتاب علم سیاست یا اقتصاد و یا اخلاق و مانند آن نیست می بایست با بهره گیری از شیوه استنطاق به سراغ آیات قرآنی رفت و پرسش ها و چالش های خویش را مطرح و از قرآن پاسخ خواست.
یکی از مباحث مهم در موضوع اندیشه سیاسی ، مساله حاکمان و شرایط انتخاب آن می باشد. شرایطی که قرآن به عنوان شاخص های حاکم بیان می کند شامل دو دسته صفات ایجابی و سلبی است. به این معنا که حاکم اسلامی در هر پست و منصبی که قرار می گیرد می بایست صفات را دارا باشد و از برخی از صفات سلبی دوری و پرهیز ورزد. بنابراین در این نوشتار به هر دو دسته از صفات ایجابی و سلبی حاکم و کارگزار اسلامی اشاره می شود تا بر اساس آن بتوان به سادگی و آسانی درباره وضعیت کنونی و وضعیت مطلوب و آرمانی ارزیابی و داوری کرد و در مسیر دست یابی به مطلوب، برنامه ریزی و حرکت عملی انجام داد و در انتخاب و انتصاب کارگزاران این ملاک ها و شاخص ها را در نظر داشت.
صفات سلبی
تقدم صفات سلبی بر ایجابی از آن روست که هماره تخلیه مقدم بر تجلیه است و انسان می بایست تقوا را پیش از هر امر ثبوتی دیگر در خود تحقق بخشد؛ زیرا تقوا به معنای پرهیز از هر پلشتی و پلیدی عقلانی و عقلایی و شرعی است و انسان هایی در مسیر تقوای شرعی گام بر می دارند که در مسیر زندگی خویش از همان آغاز از پلشتی ها و پلیدی های عقلانی چون ظلم و عقلایی چون پیمان شکنی تقوا و پرهیز داشته باشند تا بتوانند در مسیر ترک و پرهیز از پلشتی هایی گام بردارند که خداوند وشریعت آن رامطرح می کند و انسان نسبت به خاستگاه و فلسفه آن آگاهی کاملی نیز ممکن است نداشته باشد.
بر این اساس می توان گفت که حاکم به عنوان یک انسان عاقل و خردمند که در مسیر مشخص و تعیین شده عقل و عقلا حرکت می کند این امکان را می یابد که در مسیر شریعت گام بردارد و از منکرات و رفتارهای ناپسند و پلشت شرعی نیز پرهیز کند.
با توجه به معیار پیش گفته می توان گفت که نخستین شاخصی که قرآن برای هر حاکمی بیان می کند ، اجتناب از ظلم و ستم است. در آیات 78 و 79 سوره یوسف ، قرآن به این شاخصه اشاره می کند و از زبان حضرت یوسف (ع) تبیین توضیح می دهد که عقل و خرد انسانی اجازه نمی دهد که حاکم نه تنها نسبت به شهروندان و اتباع کشور خویش بلکه اتباع و شهروندان دیگر ممالک نیز نمی بایست ظلم و تعدی کند. از این روست که آن حضرت (ع) هر گونه مجازات و رفتاری ضد عقلانی را به عنوان ظلم و ستم تعبیر و خود را به عنوان حاکم از آن پاک و بری می داند.
این حکم عقلایی از سوی شریعت اسلامی تایید شده و آموزه های وحیانی تمامی شرایع آن را امضا کرده است. از این روست که هرگونه ظلم و ستم نه تنها امری قبیح و زشت عقلانی شمرده شده و از نظر اخلاقی و حقوقی از راذیل اخلاقی معرفی می شود، بلکه از نظر حقوقی مجازات و از شرعی گناه دانسته و بر عمل آن در دنیا و آخرت مجازات تعیین شده است.
از دیگر صفات زشت عقلانی و عقلایی خودرایی و استبداد است. از این روست که قرآن در توصیف پیامبر(ص) به عنوان حاکمی با شرایط مطلوب می فرماید که وی انسانی درشت خو و سنگدل ( فظ و غلیظ القلب) نمی باشد و در توضیح این مطلب بیان می دارد که پیامبر (ص) انسانی مهربان و برخوردار از رحمت و نرمی است و نسبت به خطای مردم تا می تواند چشم پوشی و اغماض می کند و اهل عفو و گذشت می باشد و حتی برای آنان استغفار می کند واز خداوند می خواهد که از گناهان ایشان در دنیا و آخرت بگذرد و پیامدها و آثار گناه را از ایشان بردارد و در همان حال پیامبر(ص) انسانی است که در مسایل کشوری( امر) با آنان مشورت می کند.
در این آیه به روشنی تبیین و تحلیل شده است که خاستگاه خودرایی و استبداد در آراء و عدم بهره گیری از مشاوره دیگران را می بایست در خصلت های اخلاق فردی واجتماعی شخص جست وجو کرد؛ زیرا انسان هایی که سنگدل و سخت دل می باشند و در گفتار درشت خو و بد اخلاق هستند گرایش به استبداد داشته و خود را از مشورت دیگران محروم می سازند ؛ چون خود را بی نیاز از مشورت دیگران و بهره مندی از عقل آنان می دانند.
به نظر می رسد بهره گیری از مشورت دیگران فلسفه و اهداف چندی را برای دولت و دولتمردان تامین می کند؛ زیرا با آن که پیامبر(ص) به منبع علم و دانش بی نهایت نسبت به گذشته و حال و آینده متصل بوده و نیازی به مشورت مردمان نداشته است تا جهلی را بر طرف سازد، با این همه اقدام به مشورت می کرد تا ضمن مشارکت دهی مردم در عرصه حضور در مسایل اجتماعی و سیاسی ، آنان را به دور حکومت گردآورد و از تفرقه پرهیز دهد ؛ چنان این عمل موجب می شد تا نسلی کارآزموده تربیت و آموزش یابد و بتواند در مدیریت کشور در کنار رهبران الهی فعالیت کنند و اهداف اصلی رسالت و نظام سیاسی ولایی را پیش برد.
بنابراین ، هر حاکمی می بایست چنان از خوش خویی برخوردار باشد که همه کس را چون عسل و انگبین به دور خویش گرد آورد و از همه ظرفیت ها و توانمندی های انسان های خودی و مومن بهره مند گردد تا به اسباب ایشان اهداف الهی نظام سیاسی برآورده شود و انسان ها هم از آزمون های الهی سربلند شوند و هم بتوانند ظرفیت ها و توانمندی های الهی خویش را فعلیت بخشند.
سنگدلی و اعتماد بیش از اندازه به خود و افکار و آرای شخصی می تواند افزون بر خطر گمراهی در شناخت مسایل و تحلیل رخدادهاٰ، موجب دلسردی و پراکندگی مردم از دور حکومت و حاکم شود. اصولا انسان ها هنگامی که خود را مفید یافته و تاثیرگذار بدانند دل به کار می دهند و حس مسئولیت آنان را به کار ترغیب می کند و دست به اقدامات و کارهایی می زنند که در حالت عادی به نظر می رسد که از عهده آنان بر نمی آید و از توان ایشان بیرون است.
بنابراین پرهیز از هر گونه استبداد و خودرایی با تصفیه و خودسازی درونی و از میان بردن سنگدلی و درشت خویی از جمله اموری است که حاکم اسلامی می بایست آن را در خود داشته و تقویت کند.
در راستایی تبیین شاخص های در بخش نخست می بایست به این مساله به طور کلی تاکید کرد که داشتن تقوا به معنای خاص و عام آن از جمله مهم ترین وضروری ترین صفاتی است که حاکم می بایست از آن برخوردار باشد. از این روست که در آیات 128 سوره اعراف و نیز 56 و 57 سوره یوسف از تقوا به عنوان مهم ترین شاخص حاکم مطلوب سخن به میان آمده است.
با توجه به مسایلی که در این آیات و ایات پیش از آن مطرح می باشد می توان دریافت که مراد از تقوا تنها تقوای شرعی و یا عقلی نیست بلکه شامل هر گونه تقوا از پلشت های عقلانی و عقلایی و شرعی می باشد و کسی که اهل تقوا نباشد اصولا لیاقت آن را ندارد تا در مقام حاکم قرار گیرد.
این عنوان به سبب گستره معنایی و مفهومی به خوبی از عهده بیان همه چیز بر می آید و مشخص می دارد که هر انسانی که به یک و چند پلشتی و پلیدی عقلانی و عقلایی و شرعی گرفتار است نمی تواند در مقام حاکم قرار گیرد و این منصب را اشغال کند.
صفات ثبوتی
اگرانسان خود را از هر گونه پلشتی ها و پلیدی های عقلانی وعقلایی و شرعی تخلیه کند، گام نخست را در جواز قرار گرفتن در مقام و منصب حاکم را برای خود برداشته است؛ زیرا پس از تخلیه از این صفات زشت و رذایل می بایست گام بعدی را با تحقق صفات و فضلیت های اخلاقی و رفتاری بردارد که در این جا به این صفات چنان که در آیات قرآنی آمده است پرداخته می شود.
بی گمان از نظر اسلام مهم ترین شاخصه ارزش یابی ایمان است؛ زیرا هر کسی حتی در تقوای عقلانی و عقلایی به کمال باشد می بایست اهل تقوای شرعی باشد و تقوای شرعی هرگز بی ایمان تحقق نخواهد یافت؛ از این روست که شاخصه ایمان با شاخص تقوای کامل پیوند می خورد و کسی که از ایمان برخوردار نباشد در حقیقت از تقوای شرعی برخوردار نبوده و نسبت به گام نخست از شاخصه هایی که در صفات سلبی بیان شده است انسان کاملی نیست.
از این روست که آیاتی چون 141 و 144 سوره نساء و 55 سوره مائده و 56 و 57 سوره یوسف و نیز 56 سوره نور ،ایمان را از نخستین و اصلی ترین شاخص ثبوتی برای حاکمان بر شمرده است.
دومین شاخص از شاخص های مهمی که قرآن در بخش صفات ثبوتی حاکمان بیان می دارد مرتبط با مساله قباحت عقلی ظلم دارد؛ به این معنا که در بیان شاخص های سلبی گفته شده است که ظلم و ستم از نظر عقلانی پذیرفته شده نیست، بنابراین گرایش به عدالت و دوری از ظلم و ستم از شاخصه های مهم حاکم از نظر قرآن خواهد بود.
حاکم می بایست انسانی عدالت پیشه بوده و از ظلم و ستم پرهیز کند و از هرگونه اعمال برخاستگاه از هواهای نفس دوری کند ؛ زیرا هواهای نفسانی آدمی است که وی را به سوی ظلم و ستم سوق می دهد. در حقیقت عدالت زمانی تحقق می یابد که انسان اهل تقوا باشد و هواهای نفسانی خویش را مهار و کنترل کرده و اجازه سرکشی به آن ندهد. این مطلبی است که آیه 26 سوره ص به آن توجه داده و به عنوان شاخص مهم حاکم اسلامی تبیین کرده است.
حاکم اسلامی می بایست در مسیر اهداف فلسفه آفرینش حرکت کند و همه کارها و فعالیت ها و برنامه ریزی های شخصی و دولتی نظام اسلامی در مسیر تحقق بخشی به آن باشد. از این روست که برپایی و اقامه نماز برای خود و اهل جامعه به عنوان یکی از شاخص های مهم مطرح شده است و آیه 55 سوره مائده برپایی و اقامه نماز ولی و حاکم اسلامی را تبیین می کند.
اقامه نماز مفهومی فراگیر دارد و تنها به اقامه و نماز فردی و شخصی بسنده نمی شود ،بلکه اقامه نماز به معنای حرکت در مسیر عبودیت است که همین معنا را آیه 105 سوره انبیاء آن را به عنوان یکی از شرایط حاکمان مطرح می کند.
قرآن درتبیین و بیان صفات ثبوتی به دو دسته صفات توجه و تاکید می کند؛ به این معنا که برخی از صفات شخصی مورد نظر قرار می گیرد و به آن ها اشاره می شود ؛ چنان که به برخی از صفات در حوزه مدیریتی نیز توجه داده می شود.
در حوزه توانمندی های شخصی می توان به توانایی جسمی و علمی حاکم ( بقره آیات 246 و 247 و نیز یوسف آیه 55) اشاره کرد که در کنار انجام دادن اعمال صالح و پسندیده (نور آیه 55) و پرداخت زکات ( مائده آیه 55) و احسان و نیکوکاری (یوسف آیه 56) می بایست حاکم از آن ها برخوردار باشد.
در حوزه مدیریتی نیز حاکم می بایست انسانی امین باشد و مسئولیت سیاسی خویش را امانتی در دست خویش بشمارد و در آن خیانت نورزد(یوسف آیات 56 و 55)
چنان که اهل مشورت بوده و از عقل دیگران برای تعالی خود و اهداف برنامه های کشوری سود جوید چنان که می بایست از مشورت به عنوان ابزاری برای مشارکت دهی مردم در حوزه سیاسی و آموزش نیروها برای ادامه مسیر تعیین شده توجه کند . (آل عمران آیه 159)
البته قرآن بیان می کند که در مسایل راهبردی وحساس و مهم می بایست از اهل و نخبگان آن بهره جست و بزرگان را به مشورت گرفت ( نمل آیه 32)
از دیگر صفاتی که در حاکم می بایست وجود داشته باشد اصل قاطعیت است. هر چند که جزمیت فکری امری درست و پسندیده نیست ولی قاطعیت امری مهم در حوزه عمل سیاسی است؛ زیرا اگر در مسایل مهم بلکه حتی مسایل ریز پس از مشورت و مشخص شدن مسایل و موضع گیری ها ، حاکم از قاطعیت در بیان حکم و اجرا برخوردار نباشد هرگز نمی توان کاری را از پیش برد. از این روست که خداوند در آیه 159 سوره ال عمران قاطعیت را شرط لازم برای حاکمان در امور حکومتی بر می شمارد.
بسیاری از دولتمردان به سبب ضعف و سستی و نداشتن قاطعیت تصمیمات بزرگ و مهم را تضعیف می کنند و کشور را نابود می کنند.
قاطعیت در همه عرصه های تصمیم گیری امری لازم و ضرور در کنار مشورت و توکل بر خداوند است. در داستانی که این معنا را به خوبی بیان می کند آمده است: ادر در يكي از جنگ هايش سربازي را ديد كه فوق العاده شجاع و دلير بود ، و از شجاعت و دلاوري او اعجاب مي كرد . يك روز او را خواست ، گفت تو با اين شجاعت و دلاوريت ، آن روزي كه افاغنه ريختند به اصفهان غارت كردند و كشتند كجا بودي ؟
گفت من اصفهان بودم ، گفت تو اصفهان بودي و افاغنه آمدند و آنهمه جنايت كردند ؟ گفت بله بودم ، گفت پس آن روز شجاعتت كجا بود ؟ گفت آن روز نادري نبود . مقداري از شجاعتي كه امروز من دارم ، از روحيه نادر دارم ، تو را كه مي بينم ، غيرت من تحريك مي شود ، شجاع و دلير و دلاور مي شوم .( حماسه حسینی ، شهید مرتضی مطهری ج 1)
در این داستان قاطعیت از نادر به سرباز و ارتش وی منتقل می شود. به سخن دیگر قاطعیت و صفات دیگر چه سلبی و چه ثبوتی از رهبران به ملت منتقل و در رفتار ایشان تاثیر می گذارد. از این روست که گفته اند ملت بر دین دولت است و شیوه های دولت در مردم تاثیر ژرف و شگرفی دارد. در آیات 51 و 54 سوره زخرف این معنا مورد تاکید است که مردم تحت تاثیر حاکمان و دولت خویش راه گمراهی و یا هدایت را بر می گزینند . بنابراین طبیعی خواهد بود که عدم قاطعیت حاکم آثار سویی در مدیریت کشوری به جا بگذارد و اهداف برنامه و حکم تحقق نیابد.
در حوزه مدیریتی می بایست به صفت خوش خلقی حاکم نیز اشاره کرد؛ زیرا درشت خویی چنان که آیه 159 آل عمران بیان کرده موجب پراکندگی مردم می شود و اصولا از دور حاکمان درشت خوی پراکنده می شوند. براین اساس می بایست حاکم با خوش خلقی مردمان را به سوی خویش جلب کرده و جاذبه را در عین دافع قاطعیت حفظ نماید.
آسان بودن ملاقات و تماس مردم با حاکمان که در آیات 56 و 58 سوره یوسف بیان شده است برای دست یابی به این هدف و اهداف دیگر است. بنابراین حاکم می بایست شرایط روحی و اخلاقی خود و همکاران خویش را به گونه ای فراهم آورد که مردمان به سادگی بتوانند سخنان و مطالب خویش را بگویند.
حفظ ابزارهای ارتباطی میان حاکم و دولت با ملت از مسایلی است که در بسیاری از آیات و روایات تاکید شده است. در هر عصر و دوره ای به مقتضیات تغییر شرایط می بایست از ابزارهای ارتباطی زمان بهره جست و ملت را هماره با خود همراه داشت.
بینش حاکم می بایست فرا انسانی باشد و افزون بر انسان ها به هستی به توجه داشته و نقش ربوبیت خویش را ایفا کند و خلافت خود را با اعمال درست نسبت به همه چیز تحقق بخشد. بنابراین فرا جامعه ویا فراملی بودن به معنای جهانی اندیشیدن و عمل کردن امری طبیعی در حاکم است و حاکم مطلوب اسلامی می بایست در جهت ظلم ستیزی و کفر ستیزی جهانی حرکت کند.(کهف آیات 83 تا 88) حمایت از محرومان جهان و کاربرای آنان امری است که در راستای تفکر جهانی حاکم معنا و مفهوم می یابد و آیات 83 تا 97 سوره کهف به آن توجه می دهد.
جهانی اندیشی در آیات دیگری چون 105 و 107 سوره انبیا و 55 و 57 سوره نور بیان شده است که خود عاملی برای تفکر خلافت ربوبی حاکمان اسلامی است. به سخن دیگر ، حاکم اسلامی می بایست از محدوده بسته ملی و محلی بیرون رفته و برای جهان برنامه داشته باشد چنان که می بایست دارای اندیشه فراانسانی باشد و برای همه موجودات اندیشه وکار کند و محیط زیست را نیز در برنامه های خویش داشته باشد.
سخن درباره ویژگی های حاکم مطلوب بسیار است و حتی سخنان امیرمومنان(ع) و دیگرامامان معصوم (ع) که برای تبیین و تفسیر وتاویل آیات بیان شده است خود می تواند کتابی عظیم و قطور را سبب شود با این همه به این مقدار بسنده می شود؛ زیرا آن چه گفته شد جوامع الکلم است که می توان از آن شاخص های دیگری را استنباط کرده و به دست آورد. باشد تا در سی امین سالگرد انقلاب اسلامی هماره در انتخاب حاکم این شاخصه های قرآنی را ملاک و معیار قرار دهیم و اندکی از آن کوتاه نیاییم تا برکات زمین واسمان بر ملت و دولت ارزانی شود چنان که قرآن وعده داده است.
