یکی از آرمان های مهم بشری، دست یابی به حکومت صالح است. این دغدغه بشری که به شکل آرمان در آمده و اندیشمندان را به خود مشغول داشته ، فرصت ها و هزینه های بسیار علمی و عملی را بر او بار کرده است. بسیاری از اندیشمندان و آزادگان جهان برای دست یابی به مقدمات آن جان خویش را از دست داده اند و اگر یکی از اهداف و فلسفه بعثت پیامبران را، ایجاد و مدیریت جامعه سالم بدانیم می بایست گفت که بسیاری از ایشان جان خویش را برای ایجاد حکومت صالح از دست داده اند؛ زیرا جامعه سالم بی حکومت صالح شدنی نیست ؛ از این روست که در آیه 25 سوره حدید قیام عمومی به قسط و عدالت مشهود به عنوان چشم انداز بعثت مطرح شده است.
این دغدغه و آرمان آن چنان ذهن و اندیشه بشر را به خود مشغول داشته است که پیشگویی درباره تحقق آن به عنوان فلسفه تاریخ از سوی دین اسلام از آدم (ع) تا خاتم (ص) مطرح شده و مومنان مسلمان از همه شرایع به تحقق آن در آینده تاریخی به شکل نوعی جبر تاریخی باورمند و معتقد شده اند. پیشگویی زبور و تورات از پیروزی و حاکمیت انسان های صالح و ایجاد حکومت صالح در پایان دنیا و آخر الزمان که در آیه 105 سوره انبیا گزارش شده است از جمله این پیشگویی هاست تا مردم در اوج استبدادها و خفقان ها و قدرت طواغیت امید به آینده خوب در دنیا را در دل داشته باشند و از هدف آبادسازی دنیا و زمین به عنوان وظیفه و مسئولیت الهی بازنمانند؛ زیرا هر گونه نومیدی از سوی مومنان از دست یابی به حکومت صالحان در زمین به معنای ترک مسئولیت بازسازی و آبادانی زمین است که در آیه 61 سوره هود تبیین شده است.
آیه 55 سوره نور با اشاره به فلسفه و جبر تاریخی دست یابی به حکومت صالحان و پیدایش جامعه سالم و صالح در آخرالزمان، آن را وعده قطعی خداوند معرفی می کند تا امید به آینده ای خوب و برتر در جان ها و دل ها همیشه سبز بماند و گرفتار نومیدی نشوند.
مفسران با اشاره به آیه 105 سوره انبیا ضمن بیان این که مراد از ذکر به قرآینه آیه 48 سوره می تواند تورات باشد بر این باورند که افزون بر زبور این وعده پیش از آن در تورات نیز به مومنان داده شده بود که در نهایت زمین را مومنان و صالحان به ارث می برند و ملک و ممکلت در اختیار ایشان قرار می گیرد. هر چند که نیازی نیست که غیر از زبور کتاب دیگری چون تورات آن را مطرح سازد تا یقین به پیدایش جامعه و دولت صالح و سالم پدید آید؛ زیرا گزارش قرآن و یا زبور به تنهایی برای اثبات این معنا کفایت می کند ولی این تاکید در کتب مختلفی چون تورات و زبور و قرآن بیانگراین معناست که اندیشه به آینده ای خوب و بهتر، در همه زمان ها به شکلی مطرح بوده است و خداوند به سبب همین دغدغه و اندیشه است که از وضعیت برتر و بهتر بشر در آینده خبر می دهد و آنان را به آینده ای بهتر خوشبین و امیدوارمی سازد.
از تعبیر " ان الارض یرثها " بر می آید که وارثت مومنان و صالحان خاص سرزمین و یا کشوری خاص نمی باشد؛ بلکه همه گستره زمین را شامل می شود و چنان که از روایات متواتری که از طریق شیعه و سنی درباره امام مهدی (عج) وارده شده می توان استفاده کرد که منظور از تحقق این وعده و پیشگویی همان حکومت صالحان در آخرالزمان است که با ظهور مهدی (عج) آغاز و با رجعت پیامبر(ص) و امامان معصوم (ع) ادامه می یابد.(تفسیر نورالثقلین ج 3 ص 464 حدیث 193)
انواع حکومت ها
حکومت ها را به جهات و علل مختلف می توان به اشکال و انواع متعدد دسته بندی کرد. یکی از دسته بندی ها بر اساس شیوه و روش حکومت داری است که به استبدادی و سلطانی و جمهوری بخش می شود. از دیگر دسته بندی ها می توان به دسته بندی بر اساس محتوا و یا اهداف و مانند آن اشاره کرد.
حکومت ها را گاه به حکومت های ظالم و عادل یا حکومت های جایر، طاغوت و باطل یا حکومت های صالح و حق دسته بندی می کنند.
حکومتی می تواند مجموعه ای از ویژگی ها چون ظلم ، بطلان ، جور و طاغوت را در خود جمع کند ؛ چنان که حکومتی باطل باشد ولی بر پایه عدل حکومت نماید. با این همه بهترین حکومت آن است که بر اساس مبانی مشروع و حق ایجاد شود و در مسیر عدل و صلاح حرکت نماید؛ زیرا برخی از حکومت ها هر چند که عادل باشند ولی از مبانی مشروعیت و حقانیت برخوردار نمی باشند، از این روست که به عنوان حکومت های جایر و باطل و طاغوتی از آن ها یاد می شود.
حکومتی که بر اساس کفر پایه گذاری می شود حاکمیت طاغوت است؛ به این معنا که طاغوت به حکومتی اطلاق می شود که کفر زمینه ساز سرپرستی و حاکمیت آن شده باشد.(بقره آیه 257) از نظر قرآن حکومت طاغوت و حاکمیت آن ، به سبب دوری از مبانی توحیدی و گرایش به کفر نه تنها خود باطل است بلکه موجبات انحراف جامعه به سوی ظلمت ها و بی عدالت ها و تباهی ها را در نهایت فراهم می آورد و جامعه در نهایت رنگ خوشبختی و سعادت را نخواهد دید.(همان)
حکومت هایی نیز می تواند بر اساس کفر ایجاد نشود ولی دارای ویژگی های حکومت کفر باشد. از جمله این حکومت ها می توان به حکومت های ظالمان اشاره کرد. حکومت های ظالمان به آن دسته از حکومت ها گفته می شود که از حقوق عقلانی وعقلایی و شرعی مردم تجاوز کرد و حق و حقوق ایشان را پایمال می سازد.
از نظر قرآن حکومت ظالمان بر مردم در هر عصری نشانه ای از عذاب الهی نسبت به آنان مردمان است و انسان پیش از آن که بخواهند حکومت و دولت را سرزنش کنند می بایست خود را سرزنش کنند که با رفتارها و افکاری نادرست فرصت غلبه و چیرگی ظالمان بر خود را فراهم آورده و گرفتار عذاب الهی شده اند.(انعام آیه 65)
امام صادق در تبیین این معنا با اشاره به " عذابا من فوقکم" می فرماید که مراد از این اصطلاح همان حکومت های ظالم و سلاطین ستمگر است. بنابراین ظلم مردم به خود و خدا موجب شده است تا عذابی از بالا بر ایشان مسلط شود که همان حکومت های ستمگر و ظالم می باشد.(مجمع البیان ؛ طبرسی؛ ج 3 و 4 ؛ ص 486)
در حقیقت در نگره قرآنی به مساله حکومت ظالمان این معنا مورد تاکید است که خاستگاه حکومت ظالمان را می بایست در اعمال خود مردم وجامعه جست وجو کرد؛ زیرا ظلم انسان ها و مردمان به یک دیگر است که عامل تسلط حکومت های ظالمان بر مردمان آن جامعه می شود.(انعام آیه 129)
از این آیات به خوبی به دست می آید که قرآن در تحلیل و تبیین علل و عوامل وجودی حکومت های ظالم و تسلط ستمگران بر جامعه ، افکار و کردار مردمان را مورد بررسی قرار می دهد و آن را عامل تسلط بر می شمارد. به این معنا که اگر ملت و جامعه ای خود رفتارهای خویش را تصحیح و اصلاح کنند به طور طبیعی حکومت های ستمگر و ظالم نمی تواند بر آنان مسلط شود و این رفتارهای نادرست و نابهنجار ملتی است که زمینه را برای حکومت های فاسد و ظالم فراهم می آورد تا بر جامعه ای مسلط شوند.
آیه 129 سوره انعام هم چنین تبیین می کند که حاکمیت یافتن ستمگران بر مردم ستم پیشه و ملت ظلم گرا ، به عنوان یک سنت و قانون الهی است و هر جامعه ای که گرفتار حکومت ظالمان شده است می بایست پیش از حکومت خود را سرزنش کند و برای رهایی از حکومت ظالم و ستمگر خود را اصلاح نماید تا به طور طبیعی حکومت ظالم از میان برود.
حکومت ظالمان به طور طبیعی هر چند که حکومت کفرنباشند ولی به کفر دعوت می کنند ؛ زیرا هر گونه تجاوز و تعدی به حقوق یک دیگر و مردمان ،نوعی کفر عملی است و در نتیجه آن می توان گفت که دولت های ظالم جامعه را به سوی آتش دوزخ می خواند (قصص آیات 40 و 41)
از دیگر حکومت های باطل و فاسد می توان به حکومت استبدادی اشاره کرد. حکومت استبدادی حکومتی اقتدارگرایانه است که متکی بر شخص یا قشری از طبقات اجتماعی جامعه است که چرخ های مدیریت جامعه را بر اساس رای و اندیشه وخواسته های شخصی و هواهای نفسانی خود ، به حرکت در می آورند و بر اساس آن هدف سامان دهی می کنند.
از جمله این حکومت ها می توان به حکومت فرعونی اشاره کرد که حکومتی بر پایه سلطنت مطلقه و استبدادی بوده است . آیاتی چون 29 سوره بقره و هم چنین 103 و 105 و 123 و 124 و 127 و 141سوره اعراف و آیاتی دیگر این معنا را بیان می کند.
حکومت صالحان ، حکومتی دینی
حکومت مطلوب از نظر قرآن حکومت صالحان است که وعده تحقق آن را در آخر الزمان در آیاتی که پیش از این گذشت به مردمان داده و آنان را به این سرنوشت قطعی و محتوم بشارت و امیدواری داده است.
از نظر قرآن حکومت صالحان ، حکومتی دینی است و نمی توان حکومتی غیر دینی را به عنوان حکومت صالحان در نظر گرفت.
بر این اساس حکومت صالحان می بایست دارای ویژگی هایی چون حقانیت، مشروعیت دینی و سیاسی، مقبولیت و کارآمدی ، رضایت مندی ، ضد استبدادی ، ضد کفر و نفاق، ضد فساد و تباهی ، اصلاح طلب و ضد ظلم و بیداد باشد و برمدار و محوریت عدالت و انصاف و مهرورزی بگردد.
در حقیقت آن چه آیه 55 سوره نور و آیات دیگر بشارت و مژده می دهد همان حاکمیت دینی و حکومت و حاکمیت یکتاپرستی و توحید با ویژگی های پیش گفته است.
قرآن با اشاره به برخی از حکومت های صالح که در مقطع زمانی و جغرافیایی محدود و مشخصی شکل گرفته است می کوشد تا گزارشی از حکومت های صالح در گذشته نشان دهد تا با شناخت اجمالی نسبت به حکومت صالحان و عصرطلایی در گذشته ای محدود و یا جغرافیای معین ، تصویر روشنی و کاملی از عصر طلایی پیش رو در برابر انسان های مومن به دست دهد.
به سخن دیگر، قرآن با گزارشی از عصر طلایی محدود و کوتاه در گذشته تاریخی بشر می کوشد تا مردمان را به برپایی حکومت صالحان در آینده در گستره زمین امیدوار سازد.
به نظر می رسد که بر خلاف تصویر عمومی مردمان که عصر طلایی را هماره در پشت سر دارند و نگاهی ارتجاعی و بازگشت به گذشته را در ذهن و اندیشه خویش ترسیم می کنند ، نگرش قرآن در مساله حکومت برترو بهتر و نیز عصر طلایی به پیش روست و اینده بهتری را برای مردمان نوید و مژده می دهد.
از آن جایی که اسلام هماره میان گذشته و آینده به حال پیوندی گسست ناپذیری می دهد ، با بیان گزارش های عصر طلایی خرد و کوچک در گذشته تاریخی بشر می کوشد تا تلاش کنونی را برای ساماندهی آینده جهت دقیق و سالم و درستی بخشد.
گزارش های قرآنی از عصر حاکمیت دینی در دوره ذوالقرنین که دارای حکومتی دینی مقتدر و بهره مند از همه امکانات مادی و معنوی بوده است(کهف آیات 83 و 84) و تبیین ظلم ستیزی و کفر ستیزی آن حکومت دینی (کهف آیات 83 تا 88) و حمایت و یاز محرومان در مناطق معمور آن روز جهان (کهف آیات 83 تا 97) به خوبی تبیین می کند که از نظر قران ، حکومت دینی صالح چه اهداف و کارکردی دارد و کارویژه های حکومت و دولت دینی چیست ؟
به سخن دیگر در این آیات به روشنی تبیین شده است که دولت دینی و حاکمیت صالحان دارای ویژگی هایی چون کارآمدی و آسایش و امنیت و کفر ستیزی در کنار ظلم ستیزی و برپایی عدالت و حمایت از محرومان و بینوایان می باشد. در حقیقت هم از مشروعیت دینی برخوردار می باشد و هم از مشروعیت سیاسی و مقبولیت و رضایتمندی عمومی و جامعه و هم این که دارای کارآمدی می باشد و نیازهای مردمان را به درستی با توجه به مقتضیات زمانی و مکانی براورده می سازد.
همین مساله را می توان در تصویری که قرآن ازحکومت دینی و صالح حضرت سلیمان(ع) و حضرت داود(ع) در آیات 102 سوره بقره و یا 16 تا 18 سوره نمل و 34 تا 38 سوره ص به دست داده ردگیری و شناسایی کرد.
حکومت صالحان که خداوند در آیه 105 سوره انبیاء و آیه 55 سوره نور وعده و نوید تحقق آن را داده است حکومت واحد جهانی است که به دست بندگان صالح خداوند ایجاد و مدیریت می شود. این بدان معناست که همه گستره زمین دارای حکومت واحد خواهد بود و تعدد حکومت ها و تنوع روش های حکومتی از میان می رود و در نهایت در پایان تاریخ یک روش و شیوه مدیریت دولت و جامعه بر زمین چیره می شود.
اندیشمندان غربی حکومت لیبرال دمکراسی را حکومت واحد جهانی معرفی می کنند و حتی برای تحقق آن با بهره گیری از زور و قدرت می کوشند تا روند دمکراسی سازی لیبرال را جهانی سازند و در این راه از همه ابزارهای پیشرفته و رسانه ای بهره می گیرند و با روان شناسی و جامعه شناسی و علوم دیگر آن را تقویت می کنند.
با این همه به نظر می رسد که تلاش های آنان هر چند خود بیان گر یک میل وگرایش طبیعی بشر برای حکومت واحد جهانی و مدیریت واحد جهانی است ولی در مصداق دچار اشتباه شده اند.
گزارش های همه کتب وحیانی از تورات و زبور و قرآن بر این تاکید و تکیه دارد که در نهایت حکومت واحد جهانی که در گستره زمین تحقق خواهد یافت، حکومت دینی مبتنی بر آموزه های وحیانی است. این آموزه های وحیانی که از آدم تا خاتم (ص) از سوی خداوند فرو فرستاده شده است در نهایت به شکل اسلام معرفی و شناخته شده است. بنابراین قرآن به صراحت و روشنی در آیات 105 تا 107 سوره انبیا بیان می کند که تحقق حکومت جهانی صالحان و حکومت دینی مومنان در آخر الزمان به عنوان یک جبرتاریخی و فلسفه تاریخ بشری ، تنها در پرتو اسلام و رسالت پیامبر اکرم (ص) خواهد بود.
چنین تفکری موجب شده است که مومنان برای دست یابی به این کار هماره تلاش و کوشش جدی خود را براساس برنامه ای برای جهان تدوین و عملی کنند و هرگز به صورت مقعطی و یا در دایره محدود زمان و مکان تفکرو یا عمل نکنند.
خداوند با اشاره به همین تاثیرگذاری اعتقاد در عمل است که بر حاکمیت نهایی صالحان بر زمین تاکید می کند و آن را عاملی مهم درعبودیت و بندگی خداوند بر می شمارد.(انبیاء آیات 105 تا 106)
به سخن دیگر، مژده حکومت جهانی صالحان دارای دو کارکرد است، یکی آن که درمردم انگیزه حرکت و فعالیت ایجاد می کند و دیگر آن که عبودیت را در ایشان تقویت می کند؛ زیرا راه دست یابی به حکومت جهانی در آیات مشروط به عبودیت و درست کاری مردمان دانسته شده است و همین مساله موجب می شود تا شخص برای دست یابی به سعادت دنیوی نیز عبودیت را ملاک و معیار قرار دهد.
در عصر حکومت و حاکمیت صالحان هر گونه کفر و ارتدادی به معنای فسق و خروج از راه حق تلقی می شود (نور آیه 55) تا دانسته شود که حکومت صالحان حکومت اهل حق و به دور از فسق و فجور می باشد و در مسیر تعالی و کمال انسانی گام بر می دارد.
آیات 55 تا 57 بر فلسفه تاریخی و جبر تاریخی حکومت صالحان در آخرالزمان تاکید می کند و آن را حکم قطع و تجاوز ناپذیر الهی برمی شمارد. این بدان معناست که کافران و یا هر عامل دیگری نمی تواند از تحقق حکومت جهانی واحد مومنان و صالحان جلوگیری نماید.
تاکید قرآن بر واژه صالحان بر مومنان از آن روست که ایمان در زمانی که همراه با عمل صالح باشد معنا و مفهوم واقعی می یابد. از این روست که در برخی از روایات تنها عمل صالح را ایمان می داند و حتی قول به ایمان را بخشی از عمل صالح قرار می دهد تا معلوم گردد که آن چه ملاک و معیار در ایمان است تنها عمل صالح می باشد. بنابراین کسانی حاکمیت و حکومت واحد جهانی را به دست می گیرند که انسان های صالح و درستکاری می باشند.
آیه 5 سوره قصص بر واژه و اصطلاح استضعاف تاکید دارد؛ زیرا مستضعفان همان توده های مردم می باشند که امکان و فرصت برابر برای رشد و تعالی نیافتند. این بدان معنا خواهد بود که درنهایت تاریخ این توده های مردم هستند که حکومت را در دست خواهند گرفت و طبقات عالی اجتماعی تاثیری در دولت و مدیریت آن نخواهند داشت.
به سخن دیگر ، حکومت صالحان همان حکومت انسان های مومنان و صالحی است که توده مردم می باشند و از مقام و اعتبار اجتماعی و طبقاتی برخوردار نمی باشند. این همان معنای دیگر مشارکت توده ها در عرصه حاکمیت و حکومت است که به طور واقعی دردولت صالحان تحقق خواهد یافت.
دولت اسلامی ایران تجربه ای مقدماتی برای تحقق بخشی به این مفهوم است هر چند تا اهداف و وظایف خود فاصله زیادی دارد ولی گام های مطمئنی از سوی مردم و خردمندان و صالحان جامعه به آن سو برداشته می شود و زمینه و فرصت تحقق به دولت صالح جهانی را می دهد. به امید آن روز.
