ویژگی‌های روزه حقیقی

هدف این مطلب آن است تا با مراجعه به آموزه‌های وحیانی اسلام، گوشه‌ای از حقیقت روزه، فلسفه و هدف آن بیان شود تا انگیزه بیشتری در انسان برای انجام این تکلیف پدید آید؛ زیرا دانستن فلسفه و اهداف کاری که انجام می‌دهیم حتی اگر تعبدی باشد، عاملی مهم در توجه و اهتمام به آن و نیز نشانه‌گذاری برای موفقیت و عدم موفقیت در انجام آن کار است. نویسنده در این مطلب بر آن است تا گوشه‌ای از حقایق روزه را تببین کند.
شناخت فلسفه روزه، اهتمام تعقلی به تعبد
اگر کسی اصول دین را براساس استدلال و برهان و از طریق حجت‌های عقلانی بپذیرد، بی‌گمان با توجه به محدودیت علم و دانش بشری (اسراء، آیه 85) و ربوبیت و حکمت الهی در هدایت بشر به سوی اهداف عالی خلقت (بقره، آیه 38) نسبت به احکام قطعی صادر شده از سوی خداوند، تعبد عقلانی خواهد داشت. پس این شخص مؤمن می‌پذیرد که خداوند دانا و فرزانه براساس اصل هدایتگری و پروردگاری، اموری را خواسته است که مصلحت انسان‌ها در انجام یا ترک آن است. از این رو بایدها و نبایدهای شرعی در قالب بایدها و نبایدهای عقلانی قرار می‌گیرد و انسان به حکم عقل، متعبد به انجام آن می‌شود.
بنابراین حتی اگر ما احکامی قطعی را در اختیار داشته باشیم که فلسفه و هدف و حکمت آنها از سوی خداوند و شارع اسلام بیان نشده باشد، انسان به حکم عقل بر خود واجب می‌داند تا از آن حکم بی‌چون و چرا اطاعت کند. لذا تعبد مسلمان نسبت به احکام قطعی اسلامی، تعبدی عقلانی و با خاستگاه عقلی است و از مصادیق تقلید کورکورانه و غیرمنطقی و غیرعقلانی به شمار نمی‌رود.
با این همه، شکی نیست که آگاهی و شناخت انسان نسبت به فلسفه و حکمت هر کاری عامل انگیزشی در انجام آن است؛ زیرا انسان به طور طبیعی زمانی اشتیاق به انجام کاری پیدا می‌کند که فواید کار خویش را بداند و از مصالح و منافعی که از طریق کار به دست می‌آورد آگاه باشد. انسان‌ها به شوق رسیدن به هدفی به کاری دست می‌یازند و همین اهمیت و ارزش هدف و رسیدن به آن است که آدمی را به تلاش و سعی وامی‌دارد پس اگر به شخصی کاری محول شود و او نداند که هدف از انجام این کار چیست، تن به کار نمی‌دهد یا اگر بدهد با ناخرسندی و ناخشنودی به انجام آن مبادرت می‌ورزد. از این رو آگاهی بخشیدن به کودکان نسبت به هدف از درس خواندن می‌تواند عامل انگیزشی در سعی و تلاش آنان باشد. در مقدمه همه علوم ضمن بیان تعریف از آن، اهداف و فلسفه آن علم نیز بیان می‌شود تا هم عاملی برای تمایز علمی از علم دیگر شود و هم اینکه طالب آن علم را به فراگیری آن تشویق و ترغیب نماید.
بر همین اساس و براساس گرایش فطری و طبیعی بشر به شناخت فلسفه، حکمت و هدف هر کاری، شارع اسلامی در آیات و روایات به بیان فلسفه احکام پرداخته است. مجموعه‌هائی از این فلسفه‌های احکام را برخی از دانشمندان اسلامی از جمله شیخ محمد بن علی بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق در کتاب علل‌الشرایع گردآوری کرده است. البته باید یادآور شد که از نظر اصولی آنچه در کتاب شریف علل‌الشرایع گردآوری شده، همگی از مصادیق علت حکم نیست، بلکه بیشتر آنها از حکمت حکم است؛ زیرا در اصول فقه بیان شده است که علت حکم در هر جایی یافت شود قابل تعمیم به مصادیق دیگر است؛ در حالی که حکمت حکم این‌گونه نیست؛ چنان‌که حکمت حکم هرگز بیانگر علت حکم نیست؛ چرا که علت حکم می‌تواند متعدد باشد.
پس علت، چیزی است که قانون‌گذار آن را نشانه حکم و علامت حکم قرار داده است، مانند: سکر که علت حرام بودن خمر است، یا عقد که علت نقل و انتقال ملک و تحقق بیع است و عقد ازدواج که علت حلال بودن تمتع زوجین نسبت به همدیگر است. اما مقصود از (حکمت)، مصلحتی است که حکم شرعی به خاطر آن تشریع گردیده است، یعنی شارع حکمی را تشریع کرده که جلب سود بشود یا دفع ضرر.
به عنوان مثال، مست‌کننده بودن، علت حرمت مایعات مست‌کننده است. از این‌رو، مایعی که مست‌کننده نیست، از این جهت حرام نخواهد بود؛ لیکن حکمت آن مایعات مست‌کننده مفسده‌ای است که بر آن مترتب می‌گردد. از جمله این مفاسد، غافل شدن آدم مست از خدا و شریعت او است که منجر به ارتکاب محرمات می‌شود؛ چنان‌که در بعضی روایات بدان اشاره شده است.
فلسفه روزه و حکمت آن
در آموزه‌های اسلامی می‌توان مواردی را یافت که به حکمت و فلسفه حکم روزه پرداخته است. آنچه در آیات و روایات به عنوان آثار روزه بیان شده در حقیقت اشاره‌ای به حکمت و فلسفه حکم روزه دارد. از جمله آثاری که برای روزه در قرآن بیان شده می‌توان به جلب امداد الهی (بقره، آیات 45 و 153؛ تفسیر نورالثقلین، ج 1، ص 76، ح 182)، بشارت به سعادت و خوشبختی ابدی (توبه، آیه 112)، بهره‌مندی از خیر الهی (بقره، آیه 184)، پذیرش توبه در قتل خطایی (نساء، آیه 92)، بخشش و مغفرت (احزاب، ایه 35)، پاداش عظیم (همان)، عامل برتری و ملاک ارزش‌گذاری (تحریم، آیه 5؛ چون واژه «سائحات» به معنای روزه‌داران و صائمات است. مفردات الفاظ قرآن کریم، ص 431)، بهره‌مندی از هدایت خاص الهی (بقره، آیه 185) تعظیم الهی (بقره، آیه 185)، زمینه‌سازی برای دست‌یابی به تقوای الهی (بقره، آیه 183)، دست‌یابی به موفقیت و رهایی از مشکلات و گرفتاری‌های زندگی (بقره، آیه 45 و 153)، رسیدن به مقام شاکرین و سپاسگزاران (بقره، آیه 185)، مقام صابرین و خاشعین (بقره، آیه 45 و 153) و مانند آن اشاره کرد.
بنابراین، روزه ‌دارای منافع و مصالح بسیاری است که روزه‌دار با انجام آن می‌تواند از آن منافع بهره‌مند شود. از این رو خداوند روزه‌گرفتن را از مصادیق خیر دانسته و بدان تشویق (بقره، آیه 184) و روزه ماه رمضان را واجب نموده است (بقره، آیه 185) تا انسان‌ها به این مصالح و منافع روزه دست یابند و از آن بهره‌مند شوند.
از نظر اسلام ارزش روزه بسیار والاست و در میان احکام اسلامی از جایگاه بسیار بالایی برخوردار است و می‌توان آن را در کنار چهارگانه دیگر به عنوان نشانه‌ای از اسلام انسان دانست؛ چنان که امام باقر علیه‌السلام فرمودند: بنی‌الاسلام علی خمسه اشیاء، علی الصلوه و الزکاه و الحج و الصوم و الولایه؛ اسلام بر پنج چیز استوار است، بر نماز و زکات و حج و روزه و ولایت و رهبری اسلامی. (فروع کافی، ج 4 ص 62، حدیث 1)
در روایات اسلامی اموری چون صحت و سلامت تن (نهج الفصاحه، حدیث 1845) به عنوان یکی از حکمت‌ها و فلسفه و اهداف روزه بیان شده است. یا در برخی دیگر از روایات آمده است که روزه، زکات بدن است (الکافی، ج 4، ص 62، ح 3) که موجب رشد و نمو تن خواهد شد.
امام باقر(ع) روزه‌داری را عامل آرامش دل‌ها می‌داند و می‌فرماید: الصیام و الحج تسکین القلوب؛ روزه و حج آرام‌بخش ‌دل‌هاست. (امالی طوسی، ص 296، ح 582)
پس اگر آرامش را می‌خواهیم و دچار اضطراب و تشویش هستیم به روزه به عنوان یکی از عوامل سکونت قلب و آرامش توجه و اهتمام داشته باشیم.
همچنین از امام رضا(ع) روایت شده است که ایشان در بیان یکی از اهداف روزه فرموده است: مردم به انجام روزه امر شده‌اند تا درد گرسنگی و تشنگی را بفهمند و به واسطه آن فقر و بیچارگی آخرت را بیابند. (وسائل‌الشیعه، ج 4 ص 4 ح 5 علل‌الشرایع، ص 10) همچنین از امام صادق(ع) روایت است که فرمود: خداوند روزه را واجب کرده تا بدین وسیله دارا و ندار و غنی و فقیر مساوی گردند. (من لایحضره الفقیه، ج 2 ص 43، ح1)
البته در روایات اسلامی در بیان فلسفه و حکمت روزه گرفتن موارد دیگری بیان شده است که می‌توان از مهم‌ترین آن به مسئله اخلاص اشاره کرد. هر مسلمانی می‌داند که تنها اخلاص است که آدمی را نجات می‌دهد؛ چرا که عمل صالح زمانی ارزشمند است که با خلوص نیت همراه باشد. در حقیقت حسن فعلی که در کارهای خیر و نیک است می‌بایست با حسن فاعلی در نیت همراه شود تا تاثیر خود را به جا گذارد. بسیاری از مردم برای دست‌یابی به مقام اخلاص دچار مشکل هستند؛ زیرا شرک همانند خوره در باطن نیت‌ها و انگیزه‌های اعمال ما نفوذ می‌کند و چون موری سیاه درتاریکی شبی بی‌ماه بر روی سنگ سیاه در حرکت است بگونه‌ای که هیچ‌کس از این حرکت و نفوذ شرک آگاه نمی‌شود. دست‌یابی به اخلاص با این مشکل، بی‌گمان سخت و دشوار است.
بسیاری از مردمان، مدعی اخلاص هستند و بر این باورند که در کارهای نیک و عمل صالح خویش جز خداوند کسی را در نظر نداشته و اهل ریا و نفاق و شرک و مانند آن نیستند. ادعای توحید بویژه توحید در مقام عبادت و فعل، بسیار دشواریاب است و کسانی که مدعی این معنا هستند به آزمونی سخت مبتلا می‌شوند که روزه گرفتن از جمله این آزمون‌های سخت الهی است تا سیه‌روی شود هر که دراو غش باشد. امام علی(ع) در بیان حکمت و فلسفه روزه گرفتن فرموده است: فرض‌الله… الصیام ابتلاء لاخلاص الخلق؛ خداوند روزه را واجب کرد تا به وسیله آن اخلاص خلق را بیازماید. (نهج‌البلاغه، حکمت 252)
شرایط سخت روزه‌داری
اینکه در این روایت امیرمؤمنان امام علی(ع) روزه‌داری را آزمون الهی برای اخلاص می‌داند، از آن روست که عمل به همه شرایط روزه‌داری واقعا سخت و دشوار است و تنها شماری می‌توانند از این آزمون سخت به سلامت بیرون آیند؛ چرا که روزه‌داری تنها به امساک از خوردن و آشامیدن و ترک برخی از محرمات نیست؛ بلکه روزه حقیقی به سختی تحقق می‌یابد.
آنچه در توضیح‌المسائل و رساله‌های عملی احکام بیان شده تنها بیان احکامی است تا ظاهر روزه شکل گیرد؛ اما تحقق روزه کامل و حقیقی نیازمند اموری چند است که می‌بایست به آن توجه و اهتمام شود.
اگر بخواهیم روزه حقیقی و روزه‌دار واقعی را بشناسیم و از آثار روزه واقعی که در بالا بیان شده بهره‌مند شویم می‌بایست بگونه‌ای عمل شود که در روایات برای روزه حقیقی بیان شده است. امیرمؤمنان علی(ع) مثلا در بیان روزه واقعی می‌فرماید: الصیام اجتناب المحارم کما یمتنع الرجل من الطعام و الشراب؛ روزه پرهیز از حرامها است همچنانکه شخص از خوردنی و نوشیدنی پرهیز می‌کند. (بحارالانوار، ج93، ص249)
امام صادق(ع) در این‌باره می‌فرماید: روزه‌دار باید روزه گوش و چشم هم بگیرد: اذا صمت فلیصم سمعک و بصرک و شعرک و جلدک؛ آنگاه که روزه می‌گیری باید چشم و گوش و مو و پوست تو هم روزه‌دار باشند. «یعنی از گناهان پرهیز کند.» (الکافی ج4 ص87، ح1)
حضرت زهرا(س) نیز درباره روزه ناقص فرموده است: ما یصنع الصائم بصیامه اذا لم یصن لسانه و سمعه و بصره و جوارحه؛ روزه‌داری که زبان و گوش و چشم و جوارح خود را حفظ نکرده روزه‌اش به چه کارش خواهد آمد. (بحارالانوار، ج93 ص295)
امام علی(ع) روزه ناقص را این‌گونه تعریف می‌کند و می‌فرماید: کم من صائم لیس له من صیامه الا‌الجوع و الظما و کم من قائم لیس له من قیامه الا‌السهر و العناء؛ چه بسا روزه‌داری که از روزه‌اش جز گرسنگی و تشنگی بهره‌ای ندارد و چه‌بسا شب زنده‌داری که از نمازش جز بیخوابی و سختی سودی نمی‌برد. (نهج‌البلاغه، حکمت145)
امام باقر(ع) نیز درباره روزه ناقصی که تنها به گرسنگی و تشنگی محدود شده فرموده است: لا صیام لمن عصی الامام و لاصیام لعبد ابق حتی یرجع و لا صیام لامراه ناشزه حتی تتوب و لا صیام لولد عاق حتی یبر؛ روزه این افراد کامل نیست:
1‌- کسی که امام (رهبر) را نافرمانی کند. 2‌- بنده فراری تا زمانی که برگردد. 3‌- زنی که اطاعت شوهر نکرده تا اینکه توبه کند. 4‌- فرزندی که نافرمان پدر و مادر شده تا اینکه فرمانبردار شود. (بحارالانوار ج93، ص295)
حضرت امیرمؤمنان(ع) همچنین روزه حقیقی را روزه نفس می‌داند و می‌فرماید: صوم النفس عن لذات الدنیا انفع الصیام؛ روزه نفس از لذتهای دنیوی سودمندترین روزه‌هاست. (غررالحکم، ج1، ص416، ح64)
روزه قلب مهم تر از روزه تن و نفس است. امام‌علی(ع) فرموده‌اند: صوم القلب خیر من صیام اللسان و صوم اللسان خیر من صیام البطن؛ روزه قلب بهتر از روزه زبان است و روزه زبان بهتر از روزه شکم است. (غرر الحکم، ج1، ص417، ح80)
چنین روزه‌ای است که خواب روزه‌دار را نیز عبادت می‌کند. امام‌علی(ع) می‌فرماید: خواب روزه‌دار عبادت، سکوت او تسبیح، دعایش پذیرفته و عملش دوچندان است. دعای روزه‌دار به هنگام افطار از درگاه خدا رد نمی‌شود. (الدعوات للراوندی، ص27)
روزه در ماه رمضان واجبی است که ترک آن نشانه‌ای از خروج شخص از ایمان است. کسی که بی‌عذر و بهانه شرعی ترک روزه‌ ماه رمضان کند از دایره ایمان خارج شده است. امام صادق(ع) فرمودند: من افطر یوما من شهر رمضان خرج روح‌الایمان منه؛ هر کس یک روز ماه رمضان را (بدون عذر)، بخورد- روح ایمان از او جدا می‌شود. (وسائل الشیعه، ج7 ص181، ح4و5- من لایحضره الفقیه ج2 ص73، ح9)
پاداش روزه‌دار واقعی افزون بر آنچه بیان شد اموری است که در روایات بیان شده است که مهمترین آن تعهد خداوند نسبت به روزه‌دار و مسئولیت پاداش دادن به اوست. رسول خدا فرمود خدای تعالی فرموده است: الصوم لی و انا اجزی به؛ روزه برای من است و من پاداش آن را می‌دهم. (وسائل الشیعه، ج7، ص294، ح15و16؛ 27و 30)
رسول خدا(ص) همچنین درباره چنین روزه‌داری فرموده است: من منعه الصوم من طعام یشتهیه کان حقا علی‌الله ان یطعمه من طعام الجنه و یسقیه من شرابها؛ کسی که روزه، او را از غذاهای مورد علاقه‌اش باز دارد بر خداست که به او از غذاهای بهشتی بخوراند و از شرابهای بهشتی به او بنوشاند. (بحار الانوار، ج93، ص331)
آنچه بیان شد تنها گوشه‌ای از آثار و برکات روزه است که در آیات و روایات بیان شده است. بی‌گمان روزه‌داری با انجام شرایط سخت آن گامی است که انسان مؤمن می‌تواند با آن خود را بیازماید و نشان دهد تا چه اندازه از خلوص در ایمان و اخلاص در عمل برخوردار است.