ناتوانی نظام اقتصادی ربوی از نظر قرآن

قرآن برای نظام اقتصادی ربوی آثار زیانباری را بر شمرده است که از جمله مهم ترین آن ها ناتوانی آن در ایجاد تعادل و اعتدال است؛ بنابراین اقتصادی که ستون اصلی و ستون فقرات جامعه را تشکیل می دهد، خود فاقد اصل ایستادگی و قیام است و به طور طبیعی نمی تواند جامعه را سرپا نگه دارد. نویسنده با مراجعه به آموزه های وحیانی اسلام بر آن است تا این مطلب را تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

قلب بیمار اقتصاد ربوی

اقتصاد ربوی یک اقتصاد بیماری است که قلب آن سیاه و آلوده و ناتوان است؛ زیرا اقتصاد ربوی همانند زالوی است که خون را از رگ های جامعه می مکد بی آن که چیزی به دارایی و داشته هایی آن بیافزاید.

بدترین حالت برای یک جامعه، اقتصاد بیمار است؛ زیرا اقتصاد بر اساس آیه 5 سوره نساء ستون فقرات جامعه و ستون اصلی چادری است که بر سر جامعه بر پا می شود تا آسایش و آرامش را با خود به ارمغان آورد. پس اگر این ستون به موریانه ها آلوده باشد به زودی زود فرو می پاشد و بر زمین می افتد و به دنبال آن چادر امنیت و آرامش و آسایش و رفاه از سر جامعه برداشته شده و مردم به فقر و فلاکت و تباهی می افتند و یا در جوامع دیگر بشری سرگردان می شوند تا در جایی دیگر امنیت و آرامش و آسایش را بیابند.

بدترین حالتی که برای یک نظام اقتصادی می توان تصور کرد، نظامی است که همه ساختارهای اساسی و اصلی آن را اقتصاد ربوی در بر گرفته باشد. در جوامع ابتدایی به سبب سادگی روابط اقتصادی و تعاملات تجاری ، این بیماری بیش تر شخصی است ، ولی با پیچیده تر شدن جوامع بشری و نظام یابی آن، این بیماری به شکل نظام یافته در آمده و می تواند در همه افراد و ابعاد و اجزای جامعه نفوذ کرده و همه فعالیت های اقتصادی را بیمار نماید.

امروز نظام بانکی به عنوان مهم ترین سامانه ای که مسئولیت ارتباط و پیوند میان افراد جامعه و فعالیت های اقتصادی آنان به عهده گرفته ، همان اندازه که می تواند برای پیشرفت اقتصادی و رشد و شکوفایی آن کارآمد و سازنده و مفید باشد، به همان اندازه می تواند مخرب و زیانبار باشد.

نظام بانکی در جوامع بشری در حکم نظام گردش خون عمل می کند. اگر اقتصاد، قلب جامعه نباشد، اما ستون اصلی آن شکل می دهد. به نظر می رسد که در برخی از مسائل و امور می توان از اقتصاد به عنوان قلب فعالیت ها یاد کرد. این قلب با مجموعه شریان ها و رگ ها مسئولیت فعالیت های تولیدی و نیز انتقال و جا به جایی را دارا است. اگر قلب و شریان های آن به خوبی و سلامت فعالیت کند، جامعه نیز به رشد و شکوفایی و کمال خود ادامه می دهد؛ اما اگر این موتور محرکه جامعه و مجموعه شریان های ارتباطی و انتقالی به هر دلیلی بیمار شود، به طور طبیعی، جامعه از رشد و کمال باز خواهد ماند، همان طوری که با قلبی که بیمار است و تولیدات صحیح و سالمی ندارد نه تنها رشدی نیست بلکه بقیه اجزای بدن نیز بیمار می شود.

نظام بانکی که در جوامع امروز مسئولیت قلب و گردش خون در اجزای بدن جامعه را به عهده گرفته است، اگر با نظام ربوی فعالیت کند همانند قلبی است که آلوده به بیماری سخت درمان یا بی درمان سرطانی است که هر چه خون تازه نیز به آن از بیرون تزریق شود به سبب همان غده های سرطانی به سرعت آلوده می شود. این قلب به جای آن که گلبول های سفید و سرخ و دیگر عناصر مفید و سازنده برای تن جامعه تولید کند و یا به نحو انتقال ساده و سالم و روان و گردش سالم اقتصاد در همه اجزای جامعه کمک کند، به تولید بیماری و گسترش آن در همه سطوح فعالیت ها می پردازد، می بایست گفت که چنین اقتصادی نمی تواند به حیات خود ادامه داده و موجبات رشد و شکوفایی جامعه را فراهم آورد.

از همین رو قرآن به شدت با نظام اقتصاد ربوی به مبارزه و مخالفت می پردازد و رفتار اقتصادی ربوی را اعلان جنگ رسمی و علنی با خدا و پیامبرش می داند.(بقره، آیه 279)

اقتصاد ربوی ، اقتصاد نامتعادل

خداوند در آیه 275 سوره بقره درباره اقتصاد ربوی می فرماید: الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لاَ يَقُومُونَ إِلاَّ كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُواْ إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَن جَاءهُ مَوْعِظَةٌ مِّن رَّبِّهِ فَانتَهَىَ فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُوْلَـئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ؛ كسانى كه ربا مى‏خورند، از گور برنمى‏خيزند مگر مانند برخاستنِ كسى كه شيطان بر اثر تماس، آشفته‏سَرَش كرده است. اين بدان سبب است كه آنان گفتند: «داد و ستد صرفاً مانند رباست.» و حال آنكه خدا داد و ستد را حلال، و ربا را حرام گردانيده است. پس، هر كس، اندرزى از جانب پروردگارش بدو رسيد، و از رباخوارى‏ باز ايستاد، آنچه گذشته، از آنِ اوست، و كارش به خدا واگذار مى‏شود، و كسانى كه به رباخوارى‏ باز گردند، آنان اهل آتشند و در آن ماندگار خواهند بود.

بر اساس آیه 5 سوره نساء، اقتصاد سالم، اقتصادی است که موجب قوام و قیام جامعه است و نه تنها خود بر پا ایستاده بلکه موجب می شود تا در نقش ستون فقرات و ستون اصلی خیمه عمل کند و جامعه را تحت حفاظ و صیانت خود قرار دهد. اما یک اقتصاد ربوی نه تنها فاقد سلامت درونی است بلکه ناتوان از ایستادن و قیام است.

خداوند در آیه 275 سوره بقره با استفاده از تمثیل و تشبیه بر آن است تا معلوم دارد اقتصاد ربوی حتی اگر به شکلی خود را سرپا و قائم نگه دارد، قیام و ایستادن آن از حالت تعادل و اعتدال خارج است و به گونه ای رفتار می کند که یک مست رفتار می کند. نوسانات شدید و تلوتلو خوردن ها و پیش و پس رفتن های آن همه نشان می دهد که قادر به ایستادن و قیام نیست و هر لحظه ممکن است سقوط نماید و به خود و دیگرانی که در زیر سایه آن یا در کنار آن هستند، آسیب رساند.

هر چند آیه ناظر به قیامت و آثار تجسمی رباخواری در قیامت است؛ اما با دقت نظر در آیه به دست می آید که همین امروز و در دنیا این آثار برای افراد و جامعه ای که بر نظام رباخواری سامان یافته، در حال اتفاق است. کس یا جامعه ای که بر نظام اقتصاد ربوی فعالیت می کند، گویی ناگهان از گوری برخاسته و در همان حال شیطان او را مس کرده و همین دو امر موجب شده تا واکنش طبیعی خود را از دست بدهد و حتی اگر بتواند سرپا بیایستد در حال تلوتلو خوردن است و ممکن است به سبب عدم تعادل سقوط کند.

پس جامعه ای که بر نظام اقتصاد ربوی سامان یافته، جامعه ای بیمار و پریشان حال است و از دو جهت درونی و بیرونی تحت فشار شدید قرار دارد. برخاستن از گور و تغییر وضعیت ناگهانی که خود شوک و موقعیت دشوار ایجاد می کند در کنار جنون و دیوانگی که به سبب فعالیت شیطان ایجاد می شود، تعادل را از شخص رباخوار و جامعه ربوی می گیرد و موجبات سقوط فرد و جامعه را فراهم می آورد.

البته قرآن منکر آن نیست که اقتصاد ربوی بتواند بر پا بیایستد و مدتی را به عنوان قیام و قائم عمل کند، ولی این قیام دو ویژگی دارد که نمی توان آن را نادیده گرفت: 1. عدم تعادل خود به سبب تلوتلو خوردن؛ 2. امکان سقوط که درجه خطر و ریسک را بالا می برد. پس عاقل و خردمند در چنین نظامی سرمایه گذاری و فعالیت اقتصادی نمی کند؛ زیرا اقتصاد نابسامان و ناتوان از ایستادگی در برابر فشارهای درونی و بیرونی است و نمی توان به چنین اقتصاد بیمار و ناتوانی فکر و در آن سرمایه گذاری و فعالیت کرد؛ و از سوی دیگر درجه خطر در سرمایه گذاری در چنین اقتصادی بسیار بالا است ؛ زیرا هر لحظه امکان فروپاشی و از دست رفتن اصل سرمایه است چه رسد که بتوان از چنین اقتصادی بهره و سودی دریافت کرد.

به هر حال، اگر خداوند بازتاب اخروی فعالیت اقتصادی ربوی را عدم تعادل و جنون و دیوانگی می داند، چنین حالتی در حقیقت تجسم فعالیتی است که اکنون در دنیا در جریان است؛ زیرا انسان هر آن چه در این جا کاشته در آخرت درو می کند و اگر کسی چشم بصیرت و برزخی و ملکوتی داشته باشد اکنون می بیند که حالت اشخاص یا جامعه رباخوار حالت مست نامتعادل دیوانه ای است که تلوتلو می خورد و توان ایستادن و ایستادگی را ندارد و هر آینه احتمال افتادن و سقوط آن می رود؛ زیرا خداوند در آیات قرآنی بیان کرده که آخرت سازه انسانی است و انسان هر چه در این جا کرد در آن جا به شکل اخروی و ملکوتی اش حاضر می بیند.(آل عمران، آیه 30؛ کهف، آیه 49؛ نباء، آیه 29؛ تکاثر، آیات 5 و 7 و آیات دیگر)

پیامبر(ص) فرمود: «لمّا اسرى بى الى‏السّماء رأيت رجالاً بطونهم كالبيوت فيهاالحَياّت ترى من خارج بطونهم، فقلت من هؤلاء يا جبرائيل؟ قال هؤلاء اكلةالرّبا؛ شبى كه مرا در آسمانها سير دادند، در مرحله‏اى از سفر ملكوتى خويش، گروهى از مردم را ديدم كه شكمهاى آنان بسيار بزرگ بود و در درون شكمشان مارهاى هولناك وجود داشت. از فرشته وحى پرسيدم: «اينان كيانند؟» پاسخ داد: «اينان رباخوارانند».

و نيز امام باقر(ع) از پيامبر گرامى (ص)نقل می کند که ایشان فرمود: لما اسرى بى‏الى‏السّماء رأيت‏اقواماًيريد احدهم اَن يقوم و لايقدر عليه من غطم بطنه، فقلت من هؤلاء يا جبرائيل؟ قال هؤلاءالّذين يأكلون الرّبا؛ لايقومون الّا كما يقوم‏الّذى يتخبّطه الشّيطان من‏المسّ، و اذاهم بسبيل آل فرعون يعرضون على‏النّار غدوّاً و عشيّاً؛ هنگامى كه مرا به آسمانها بردند، در مرحله‏اى از آن سفر ملكوتى به مردمى برخورد كردم كه هر هر كدام مى‏خواستند از جاى برخيزند بخاطر بزرگى شكم خود نمى‏توانستند؛ از فرشته وحى پرسيدم كه اينان كيانند؟ گفت: اينان رباخوارانند. آرى، آنان كسى بپا مى‏خيزند كه براثر آسيب‏رسانى شيطان به آنها، به ديوانگى و آشفته حالى درافتاده‏اند و آنان به كيفر اين بهره‏كشى ظالمانه، بسان فرعونيان، بامدادان و شامگاهان به آتش سپرده مى‏شوند و از شدّت عذاب فرياد برمى‏آورند كه خدايا! پس رستاخيز كى فرا خواهد رسيد؟»(نگاه کنید: مجمع البیان، ذیل آیه 275 سوره بقره)

به هر حال، از نظر قرآن عمل رباخواران همچون ديوانگان است ، زیرا آنها فاقد تفكر صحيح اجتماعى هستند و حتى نمى توانند منافع خود را در نظر بگيرند و مسائلى مانند تعاون ، همدردى ، عواطف انسانى ، نوع دوستى براى آنها، مفهومى ندارد و پرستش ثروت آن چنان چشم عقل آنها را كور كرده كه نمى فهمند استثمار طبقات زير دست ، و غارت كردن دسترنج آنان بذر دشمنى را در دلهاى آنها مى پاشد، و به انقلابها و انفجارهاى اجتماعى كه اساس مالكيت را به خطر مى افكند منتهى مى شود، و در اين صورت امنيت و آرامش در چنين اجتماعى وجود نخواهد داشت ، بنابراين او هم نمى تواند راحت زندگى كند، پس مشى او مشى ديوانگان است .

از نظر قرآن رباخواران كه قيامشان در دنيا بي رويه و غیر متعادل و غير عاقلانه و آميخته با ثروت اندوزى جنون آميز است ، در جهان ديگر نيز بسان ديوانگان محشور مى شوند؛ زیرا آخرت بازتاب و تجسم اعمال دنیا است؛ این جنون دنیوی در آخرت خود را به روشن ترین وضعیت نشان می دهد.

امام صادق (عليه السلام ) فرمود: آكل الربا لا يخرج من الدنيا حتى يتخبطه الشيطان يعنى ، رباخوار از دنيا بيرون نمى رود مگر اين كه به نوعى از جنون مبتلا خواهد شد.(نگاه کنید: تفسیر نمونه، ذیل آیه)

رباخواری مانع اقتصاد مقاومتی

برخی بر این هستند که اقتصاد ربوی حتی در قالب درصدهای بزرگ یک فعالیت اقتصادی سالم همانند خرید و فروش است. در حالی که از منظر قران تفاوت ماهوی میان این دو رفتار اقتصادی است؛ زیرا اقتصاد سالم با جریان و گردش سالم اقتصادی در همه سطوح جامعه(حشر، آیه 7 ) می تواند موجبات اجرای عدالت قسطی را فراهم آورد و این گونه هدف و فلسفه بعثت پیامبران (ع) تحقق یابد(حدید، آیه 25)؛ در حالی که در اقتصاد ربوی ، عدالت قسطی دفن می شود و توده های مردم از نعمت های خداداد بهره ای نمی برند که یا کم ترین بهره را می برند؛ زیرا پول و ثروت تنها در دست ثروتمندان خواهد بود و در کل جامعه در حرکت قرار نمی گیرد.

خداوند در قرآن بیان می کند که رباخوران تحت تاثیر مس شیطان و دیوانگی بر آمده از آن می فرماید: «ذلك بانّهم قالوا انّماالبيع مثل‏الرّبا و احلّ‏اللّه‏البيع و حرّم‏الرّبا؛ یعنی اين آشفتگى و ديوانگى آنان بدان جهت است كه به ناروا گفتند: خريد و فروش نيز بسان ربا و رباخوارگى است، چرا كه هر دو معامله و داد وستد است.

«ابن‏عبّاس» در اين مورد مى‏گويد: هنگامى كه كسى از آن رباخواران وام مى‏گرفت و تاريخ پرداخت آن مى‏رسيد، رباخواران بسان طلبكاران، طلب خويش را مطالبه مى‏كردند و بدهکار به ناگزير مى‏گفت: «مدّتى به من مهلت دهيد تا گشايشى در كارم پديد آيد. من نيز درمقابل، مبلغى به اصل وام خواهم افزود» و آنگاه با هم توافق مى‏كردند. و هنگامى كه به آنان گفته مى‏شد: اين رباخوارگى است، آنان بهانه‏تراشى مى‏كردند كه هرگز؛ بلكه اين توافق بسان خريد و فروش است… از اين رو، خدا آنان را به‏باد نكوهش گرفت و روشنگرى فرمود كه چگونه توافق به رباخوارى و بهره‏كشى ظالمانه و بهره‏دهى مى‏تواند همانند خريد و فروش عادلانه باشد، درحالي كه خداوند بیع را روا شمرده و آن رباخواری را ناروا اعلان فرموده است؟!

روشن است كه رباخواران حق را نمى‏پذيرفتند، و گرنه ناگفته پيداست كه رباخوارى و بهره‏كشى ظالمانه، با دادوستد عادلانه، تفاوتهايى اساسى دارد. از جمله تفاوت های ماهوی میان خرید و فروش و رباخواری می توان به این موارد اشاره کرد:

1. در خريد و فروش، ثروت و پول با تلاش و كوشش و به كارافتادن سرمايه در مسير صحيح داد وستد زياد مى‏شود، درحالي كه در رباخوارى، زيادشدن سرمايه براثر تأخير در پرداخت بدهكارى است، نه درنتيجه به كارانداختن پول در راهى مفيد و ثروت‏زا.
2. در خريد و فروش معمولى هر دو طرف به طور يكسان در معرض سود و زيان هستند، گاهى هر دو سود مى كنند و گاهى هر دو زيان ، گاهى يكى سود و ديگرى زيان مى كند در حالى كه در معاملات ربوى رباخوار هيچگاه زيان نمى بيند و تمام زيانهاى احتمالى بر دوش طرف مقابل سنگينى خواهد كرد و به همين دليل است كه موسسات ربوى روز به روز وسيعتر و سرمايه دارتر مى شوند و در برابر تحليل رفتن طبقات ضعيف بر حجم ثروت آنها دائما افزوده مى شود.
3. در تجارت و خريد و فروش معمولى طرفين در مسير توليد و مصرف گام بر مى دارند در صورتى كه رباخوار هيچ عمل مثبتى در اين زمينه ندارد.
4. با شيوع رباخوارى سرمايه ها در مسيرهاى ناسالم مى افتد و پايه هاى اقتصاد كه اساس اجتماع است متزلزل مى گردد، در حالى كه تجارت صحيح موجب گردش سالم ثروت است .
5. رباخوارى منشا دشمنيها و جنگهاى طبقاتى است ، در حالى كه تجارت صحيح چنين نيست و هرگز جامعه را به زندگى طبقاتى و جنگهاى ناشى از آن سوق نمى دهد؛
6. خريد و فروش عبارت است از تبديل پول به كالا؛ امّا در ربا، افزايش پول دربرابر افزايش كالا نيست، بلكه حاصل تأخير وام است.

از پيامبر گرامى آورده‏اند كه: «افزون‏طلبى و افزون‏گرفتن در چند كالا حرام است: طلا، نقره، گندم، جو، خرما، نمك و كشمش».

همچنين از آن حضرت است كه: بهوش باشيد كه هر چيز به‏ مانند آن و به‏ همان اندازه‏اى كه داده مى‏شود، پس گرفته شود؛ و افزون بر آن، هر چه بدهيد يا بگيريد، «ربا» است.

در كالاهاى هفتگانه‏اى كه در اين روايت بدانها اشاره شد، همگان براين باورند كه افزون گرفتن در اين هفت كالا «ربا» است. امّا در كالاهايى جز آنها، ميان فقهاى اهل سنّت و شيعه بحث هست. پيروان اهل سنت برآنند كه ديگر چيزها نيز به همان هفت كالا قياس مى‏شود؛ ليكن فقهاى مذهب اهل بيت (ع) معتقدند «ربا» در چيزهايى هست كه با كيل و وزن مبادله مى‏شوند.

اما در باره فلسفه تحريم ربا و این که چرا قرآن آفت ويرانگر ربا و رباخوارگى را تحريم مى‏كند؟ برخى برآنند كه رباخوارگى و بهره‏كشيهاى ظالمانه باعث مى‏شود كه مردم به كارهاى سازنده و مفيد اقتصادى روى نياورند و سرمايه‏هاى خود را در مسير كارهاى زيانبار و بى‏ثمر بياندازند؛ چرا كه وقتى وام‏دهنده مى‏بيند سرمايه‏اش بدون تلاش و كوشش و كارآيى و ابتكار زياد مى‏شود، ديگر ازپى كارهاى پرزحمت و مفيد و زيربنايى نمى‏رود. امروز سودهای بانکی موجب شده تا سرمایه به جایی قرار گرفتن در چرخه تولید در بازار دلالی به کار گرفته شود و بی آن که افزایش تولید و ثروتی را موجب شود تنها موجب تباهی اقتصادی می شود. رشد قارچ گونه بانک ها و حتی بیمه ها و افزایش شگفت آن در جامعه ایرانی اسلامی خود گواه آن است که نوعی رباخواری غیر رسمی و بلکه رسمی در جامعه در جریان است و ثروت در مسیر باطلی قرار گرفته که اقتصاد مقاومتی را از تحقق باز می دارد و مانع از امکان رشد اقتصادی سالم می شود.

امام باقر(ع) درباره فلسفه و هدف تحریم فعالیت های ربوی فرموده است: «اِنّما شدّد فى تحريم‏الرّبا لئلا يمتنع‏النّاس من اصطناع‏المعروف قرضاً او رفداً؛ دليل اين كه رباخوارگى با اين شدّت تحريم شده، اين است كه درصورت رواج آن، مردم از پرداخت قرض‏الحسنه و نيكى كردن و نيكوكارى خوددارى مى‏ورزند و به فزونخواهى و خودپرستى و زراندوزى روى مى‏آورند و روشن است كه ازپى اين آفتها، تباهيهاى بسيارى در جامعه پديدار خواهد شد.(نگاه کنید: مجمع البیان، ذیل آیه)

در نكوهش ربا و رباخوارگى، از اميرمؤمنان(ع) آورده‏اند كه فرمود: «لعن رسول‏اللّه فى‏الرّبا خمسة: آكله و موكله و شاهديه و كاتبه؛ پيامبر گرامى، پنج گروه را درمورد «ربا» لعنت فرمود: گيرنده و خورنده «ربا»، پرداخت كننده ربا، دو گواه اين كار ناپسند، و نويسنده آن.

همچنين از آن حضرت(ع) است كه فرمود: «اذا اراداللّه بقرية هلاكاً ظهر فيهم‏الرّبا؛ هرگاه خدا بخواهد جامعه‏اى را نابود سازد و به‏ذلّت افكند، آفت زيانبار رباخوارگى درميانشان پديدار مى‏شود.

و نيز فرمود: «الرّبا سبعون باباً اهونها عنداللّه كالّذى ينكح اُمّه؛ رباخوارگى هفتاد گناه بزرگ دارد كه آسانترين آنها همانند اين است كه تبهكارى با مادر خويش مرتكب زشتى شود.

و از ششمين امام نور روايت كرده‏اند كه فرمود: «در هم ربا اعظم عنداللّه من سبعين نية كلّها بذاتِ محرمٍ فى بيت‏اللّه؛ گناه رباخوارى نزد خدا، سهمگين‏تر از آن است كه فردى با يكى از محارم خويش هفتاد بار در خانه خدا مرتكب زشتى شود.

خداوند مهم آفت نعمتها را رباخواری دانسته است. نظام اقتصاد ربوی نه تنها موجب رشد اقتصادی و ایجاد اقتصاد مقاومتی نخواهد بود، بلکه به سبب آن که خداوند اندک اندک موجبات تباهی آن اقتصاد را فراهم می آورد، جامعه نیز در مسیر فروپاشی قرار می گیرد؛ زیرا خداوند به صراحت فرموده است: «يمحق‏اللّه الرّبا؛ خدا از اموال ربا، پياپى مى‏كاهد و نابود مى‏كند

در تفسير اين جمله از ششمين امام نور سؤال شد: «پس چگونه است كه بر ثروت و امكانات بعضى از رباخواران مدام افزوده مى‏شود؟» فرمود: «گاه ممكن است چنين تصوّر شود؛ امّا بى‏گمان پروردگار نعمت دين و ايمان و سعادت واقعى را از آنان سلب مى‏كند».(نگاه کنید: مجمع البیان؛ ذیل آیه)

از نظر آیات و روایات اسلامی رباخوارى موجب افزايش فقر در جامعه و تراكم ثروت در دست عدهاى محدود و محروميت اكثر افراد اجتماع است ، اما انفاق سبب پاكى دل و طهارت نفوس و آرامش جامعه ، و هم چنین رباخوارى سبب پيدايش بخل و كينه و نفرت و ناپاكى است .

روایاتی در حرمت و آثار رباخواری

رسول خدا (ص) در ضمن وصیتى بعلى بن ابى طالب فرمود یا على ربا هفتاد جزء است آسانترین جزءاش مانند آن است که کسى با مادر خودش در خانه کعبه عمل جنسى انجام دهد یا على یک درهم ربا از هفتاد زنا که شخص با محرم خود در بیت اللَّه الحرام (خانه کعبه) بجا آورد بزرگتر است.(الخصال ، ترجمه فهرى ، ج‏۲ ، ص ۷۰۵)

رسول اکرم صلى ‏الله ‏علیه ‏و ‏آله فرمود : لیأتینّ على النّاس زمان لا یبقى منهم أحد إلّا أکل الرّبا فإن لم یأکله أصابه من غباره روزگاری بر مردم پیش آید که همه ربا خوار شوند ، اگر کسی ربا خواری نکند غبارش بدو رسد.(نهج الفصاحه، ح ۲۳۶۴)

رسول اکرم صلى ‏الله ‏علیه ‏و ‏آله : اِنَّ اللّه عَزَّوَجَلَّ لَعَنَ آکِلَ الرِّبا وَمُؤکِلَهُ وَکاتِبَهُ وَشاهِدَیْهِ؛ خداى عزوجل رباخوار و ربا دهنده و نویسنده و شاهد بر آن را لعنت کرده است.(امالى صدوق، ص ۳۴۶)

امام صادق علیه السلام فرمود :کلام معصومین حدیث دِرْهَمُ رِبا أَعْظَمُ عِنْدَ اللّه مِنْ سَبْعینَ زِنْیَهً بِذاتِ مَحْرَمٍ فى بَیْتِ اللّه الْحَرامِ؛ یک درهم ربا نزد خداوند سنگین تر است از هفتاد بار زنا کردن با محارم در خانه خدا.(نورالثقلین، ج ۱، ص ۲۹۵، ح ۱۱۷۷)

امام باقر علیه السلام فرمود: إِنَّما حَرَّمَ اللّه عَزَّوَجَلَّ الرِّبا لِئَلاّ یَذْهَبَ الْمَعْروفُ؛ خداى عزوجل ربا را حرام فرمود تا احسان کردن از بین نرود.(وسائل الشیعه، ج ۱۲، ص ۴۲۵، ح ۱۰)

امام صادق علیه السلام : آکِلُ الرِّبا لایَخْرُجُ مِنَ الدُّنْیا حَتّى یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطانُ؛ ربا خوار از دنیا نرود، تا آن که شیطان دیوانه اش کند.(بحارالانوار، ج ۱۰۳، ص ۱۲۰، ح ۳۰)

رسول اکرم صلى الله علیه و آله فرمود: یا عَلىُّ… لاتُصادِقْ آکِلَ الرِّبا فَإِنَّهُ یُبارِزُ اللّه لأَِنَّ اللّه تَعالى قالَ: (فَإِنْ لَمْ تَفْعَلوا فَأْذَنوا بِحَرْبٍ مِنَ اللّه وَرَسولِهِ)؛ اى على: با رباخوار رفاقت نکن، زیرا او با خداوند به مبارزه برخواسته، چون خداوند متعال مى فرماید: «اگر دست از رباخوارى برنداشتید پس به خدا و رسولش اعلان جنگ دهید».(میراث حدیث شیعه، ج ۲، ص ۴۶، ح ۱۸۹)

امام على علیه السلام فرمود : مَعاشِرَ النّاسِ، اَلفِقْهَ ثُمَّ الْمَتْجَرَ ، وَاللّه لِلرِّبا فى هذِهِ الاُْمَّهِ أخْفى مِنْ دَبیبِ النَّمْلِ عَلَى الصَّفا؛ اى مردم! ابتدا احکام را یاد بگیرید، سپس تجارت کنید! به خدا قسم که ربا در میان این امت ناپیداتر از حرکت مورچه بر روى تخته سنگ است.(بحارالانوار، ج ۱۰۳، ص ۱۱۷، ح ۱۶)

رسول اکرم صلى الله علیه و آله فرمود : أتَیْتُ لَیْلَهً اُسْرِىَ بى عَلى قَوْمٍ بُطونُهُم کَالْبُیوتِ فیهَا الْحَیّاتُ تُرى مِنْ خارِجِ بُطونِهِمْ فَقُلْتُ: مَنْ هؤُلاءِ یا جَبْرَئیلُ؟ قالَ: هؤُلاءِ أَکَلَهُ الرِّبا؛ شبى که به معراج رفتم برمردمى گذشتم که شکم هایشان چون خانه اى بود و در آنها مارهایى وجود داشت که از بیرون شکمهایشان دیده مى شد. پرسیدم: اى جبرئیل اینها کیستند؟ گفت: اینان رباخوارانند.(کنزالعمال، ج ۴، ص ۱۰۷، ح ۹۷۶۶)

رسول اکرم صلى الله علیه و آله فرمود: مَنْ أَکَلَ الرِّبا مَلأَ اللّه عَزَّوَجَلَّ بَطْنَهُ مِنْ نارِ جَهَنَّمَ بِقَدْرِ ما أَکَلَ ، وَإِنِ اکْتَسَـبَ مِنْهُ مالاً لایَقْبَلُ اللّه تَعالى مِنْهُ شَیْـئا مِنْ عَمَلِهِ ، وَلَمْ یَزَلْ فى لَعْنَهِ اللّه وَالْمَلائِکَهِ ما کانَ عِنْدَهُ مِنْهُ قیراطٌ (واحِدٌ)؛ هر کس ربا بخورد خداوند عزوجل به اندازه ربایى که خورده شکمش را از آتش دوزخ پر کند و اگر از طریق ربا مالى به دست آورد، خداى تعالى هیچ عمل او را نپذیرد و تا زمانى که قیراطى (کمترین مقدار) از مال ربا نزدش باشد، پیوسته خداوند و فرشتگانش او را نفرین کنند. (ثواب الاعمال، ص ۲۸۵)

امام صادق علیه السلام فرمود : إِنَّهُ لَو کانَ الرِّبا حَلالاً لَتَرَکَ النّاسُ التِّجاراتِ وَما یَحْتاجونَ إِلَیْهِ فَحَرَّمَ اللّه الرِّبا لِیَفِرَّ النّاسُ مِنَ الْحَرامِ إلَى الْحَلالِ وَ إِلَى التِّجاراتِ وَ إِلَى الْبَیْعِ وَالشِّراءِ فَیَبْقى ذلِکَ بَیْنَهُمْ فِى الْقَرْضِ؛ براستى، اگر ربا حلال بود، مردم تجارت و تلاش براى معاش را رها مى کردند. به همین دلیل خداوند ربا را حرام کرد تا مردم از حرام به حلال و تجارت و خرید و فروش رو بیاورند و به یکدیگر قرض بدهند.(من لایحضره الفقیه، ج ۳، ص ۵۶۷، ح ۴۹۳۷)

امام صادق علیه السلام فرمود : لَمّا سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللّه عَزَّوَجَلَّ : (یَمْحَقُ اللّه الرِّبا وَیُرْبِى الصَّدَقاتِ) وَقَد أَرى مَنْ یَأْکُلُ الرِّبا یَرْبُو مالُهُ؟ ـ : فَأَىُّ مَحْقٍ أَمْحَقُ مِنْ دِرْهَمِ رِبا یَمْحَقُ الدّینَ فَإِنْ تابَ مِنْهُ ذَهَبَ مالُهُ وَافْتَقَرَ؛ مردى از امام صادق علیه السلام درباره آیه «خداوند ربا را نابود مى کند و صدقات را افزایش مى دهد» سئوال کرد و گفت: گاه کسى را مى بینم که ربا مى خورد و با این حال ثروتش زیاد مى شود؟ حضرت فرمودند: کدام نابودى، نابود کننده تر از یک درهم ربا که دین را نابود مى کند. که اگر توبه هم کند ثروتش از دست مى رود و فقیر مى شود.(تهذیب الاحکام، ج ۷، ص ۱۹، ح ۸۳)

امام رضا علیه السلام فرمود : اِعْلَمْ ـیَرْحَمُکَ اللّه ـ اَنَ الرِّباحَرامٌ سُحتٌ،مِنَ الکَبائِرِ وَ مِمّا قَدْ وَعَدَ اللّه عَلَیْهِ النّارَ فَنَعوذُ بِاللّه مِنْها، وَهُوَ مُحَرَّمٌ عَلى لِسانِ کُلِّ نَبىٍّ وَفى کُلِّ کِتابٍ؛ خدایت رحمت کند! بدان که ربا حرام و از گناهان کبیره است و خداوند بر آن وعده آتش داده است پس پناه مى بریم به خدا از آتش. ربا را همه پیامبران و همه کتاب هاى آسمانى حرام کرده اند.(فقه الرضا، ح ۲۵۶)

رسول اکرم صلى الله علیه و آله فرمود : اِذا ظَهَرَ الزِّنا وَ الرِّبا فى قَرْیَهٍ فَقَدْ اَحَلّوا بِاَنْفُسِهِمْ عَذابَ اللّه ؛ هرگاه زنا و ربا در جایى آشکار شود، مردم آنجا خود را در عذاب خدا افکنده اند.(نهج الفصاحه، ح ۲۱۸)

رسول اکرم صلى الله علیه و آله فرمود: اِنَّ اَخْوَفَ ما اَخافُ عَلى اُمَّتى مِنْ بَعْدى هذِهِ الْمَکاسِبُ المُحَرَّمَهُ وَ الشَّهْوَهُ الخَفیَّهُ وَ الرِّبا؛ آنچه بیش از هر چیز بر امتم بعد از خود مى ترسم، درآمدهاى حرام، هواپرستى پنهان و رباست.(بحارالانوار، ج ۱۰۳، ص ۵۴، ح ۲۶)

رسول اکرم صلى الله علیه و آله فرمود: یَاْتى آکِلُ الرِّبا یَوْمَ القیامَهِ مُخْتَبِلاً یَجُرُّ شَقَّیْهِ، ثُمَّ قَرَاَ: لا یَقومونَ اِلاّ کَما یَقومُ الَّذى یَتَخَبَّطُهُ الشَّیطانُ مِنَ الْمَسِّ؛ رباخوار روز قیامت دیوانه محشور مى شود و بر سر خود مى زند. سپس این آیه را قرائت فرمودند: (ربا خواران) بپاى نمى خیزند جز مانند آن کس که شیطان، بواسطه تماس او را آشفته حال مى سازد.(الدرالمنثور، ج ۱، ص ۳۶۴)

رسول اکرم صلى الله علیه و آله فرمود : اَلرِّبا وَ اِنْ کَثُرَ فَاِنَّ عاقِبَتَهُ تَصیرُ اِلى قُلٍّ؛ سود ربا گرچه بسیار باشد ولى سرانجام به کمى (و بى برکتى) مى گراید.(کنزالعمال، ج ۴، ص ۱۰۵، ح ۹۷۵۸)

امام کاظم علیه السلام فرمود: عَنْ عَلىِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ اَخیهِ موسَى بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام قالَ: وَ سَاَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ اَعْطى رَجُلاً مِاَهَ دِرْهَمٍ عَلى اَنْ یُعْطیَهُ خَمْسَهَ دَراهِمَ اَوْ اَقَلَّ اَوْ اَکْثَرَ قالَ: هذَا الرِّبَا الْمَحْضُ؛ على بن جعفر مى گوید: از برادرم امام کاظم علیه السلام در مورد مردى که صد درهم قرض به دیگرى داد به این شرط که پنج درهم یا کمتر یا بیشتر به او بدهد پرسیدم؟ فرمودند: این عمل رباى محض است.(وسائل الشیعه، ج ۱۳، ص ۱۰۸، ح ۷)

امام رضا علیه السلام فرمود: لَیْسَ بَیْنَ الْوالِدِ وَ وَلَدِهِ رِبا وَ لا بَیْنَ الزَّوْجِ وَ الْمَرأَهِ رِبا؛ بین پدر و فرزند و بین شوهر و همسرش ربا (حرام) نیست.(فقه الرضا، ص ۲۵۸)

رسول اکرم صلى الله علیه و آله فرمود : لَیْسَ بَیْنَنا وَ بَیْنَ اَهْلِ حَرْبِنا رِبا، نَأْخُذُ مِنْهُمْ اَلْفَ اَلْفِ دِرْهَمٍ بِدِرْهَمٍ وَ نَاْخُذُ مِنْهُمْ وَ لا نُعْطیهِمْ؛ بین ما و دشمنانمان، ربا (حرام) نیست، از آنان هزاران درهم در مقابل یک درهم مى گیریم ـآرى، از آنان ربا مى گیریم و به آنان ربا نمى دهیم.(وسائل الشیعه، ج ۱۲، ص ۴۳۶، ح ۲)

امام صادق علیه السلام فرمود: عَنْ اَبى بصیرٍ قال: قُلْتُ: آکِلُ الرِّبا بَعْدَ البَیِّنَهِ؟ قالَ: یُؤَدَّبُ فَاِنْ عادَ اُدِّبَ فَاِنْ عادَ قُتِلَ؛ ابو بصیر از امام صادق علیه السلام پرسید: حکم رباخوار بعد از روشن بودن حکم ربا براى وى چیست؟ حضرت فرمودند: تأدیب مى شود و اگر (براى بار دوم) ربا گرفت باز تأدیب مى شود و (براى بار سوّم) اگر ربا گرفت، کشته مى شود.(کافى، ج ۷، ص ۲۴۲، ح ۹)

امام صادق علیه السلام فرمود: لَوْ اَنَّ رَجُلاً وَرِثَ مِنْ اَبیهِ مالاً وَ قَدْ عَرَفَ اَنَّ فى ذلِکَ الْمالِ رِبا وَلکِنْ قَدِ اخْتَلَطَ فِى التِّجارَهِ بِغَیْرِهِ حَلالٍ کانَ حَلالاً طَیِّبا فَلْیَأْکُلْهُ وَ اِنْ عَرَفَ مِنْهُ شَیْئا إنَّهُ رِبا فَلْیَأْخُذْ رَأْسَ مالِهِ وَلْیَرُدَّ الرِّبا؛ اگر کسى از پدرش مالى به ارث ببرد و بداند که در آن مال ربا وجود دارد، ولى مال ربوى با مال هاى دیگر مخلوط شده، آن مال براى او حلال و پاکیزه است و مى تواند از آن استفاده کند، و اگر به ربوى بودن مقدار مشخصى از آن یقین دارد باید اصل مال را براى خود بردارد و مال ربوى را به صاحبش رد نماید.(کافى، ج ۵، ص ۱۴۵، ح ۴)