مهمان؛ حبیب خداست

نگاهی به برخی آداب مهمان‌نوازی و میزبانی

مهمان را می‌بایست گرامی و عزیز داشت؛ چرا که او فرستاده الهی است تا برکت را به خانه آورده و بلا و مصیبت و آفت را از خانه بزداید.
این در حالی است که ظاهر مهمان همانند دادن خمس و زکات چیزی جز از دست دادن مال و زیان نیست؛ ولی بر اساس آموزه‌های اسلام، پذیرایی از مهمان همانند دادن خمس و زکات جز برکت و افزایش نعمت و ثروت و سلامت دین و دنیای آدمی چیزی نیست.
نویسنده در مطلب حاضر نقش مهمانی دادن را در زندگی مادی و معنوی انسان و برخی آداب مهمانی و میزبانی را تشریح کرده است.

گرامیداشت مهمان، نشانه ایمان
مهمان‌نوازی و گرامیداشت او یکی از سنت‌های الهی و اسلامی است. بر اساس گزارش‌های روایی و اخبار قرآنی، پیامبران(ع) در مهمان‌نوازی کوشا بودند و در تکریم مهمان می‌کوشند و حتی برخی از آنها بدون مهمان بر سر سفره نمی‌نشستند.
بسیاری بر سفره حضرت ابراهیم(ع) مهمان شدند و ایشان در تکریم و گرامیداشت آنان سنگ‌تمام می‌گذاشت. بر اساس گزارش قرآن، هنگامی که فرشتگان به عنوان مردانی رشید و ناشناس بر حضرت وارد شدند، او پیش از هر کار دیگری، شتابان اسباب پذیرایی را به کشتن گوساله‌ای فربه فراهم آورد و آن را پخت و سفره‌ای انداخت و ایشان را بسیار تکریم کرد. (ذاریات، آیات 24 تا 29) این گزارش به خوبی نشان می‌هد که حضرت ابراهیم(ع) بر پایه روش همیشگی خود در تکریم مهمانان کوشید.
همین شیوه را حضرت لوط(ع) که در مکتب ابراهیمی پرورش یافته بود، در پیش گرفت. او نیز طبق سنت همیشگی خود، هنگامی که افراد ناشناس وارد شهر می‌شدند از تازه واردین در خانه خویش پذیرایی می‌کرد.
از سخنان و اعتراض شدید قوم لوط به آن حضرت(ع) این معنا به دست می‌آید که شیوه مالوف ایشان پذیرایی از تازه واردین بوده است. از این رو می‌گویند: مگر تو را پیش از این از پذیرایی کردن مردم بیگانه نهی نکردیم؟ (حجر، آیه 70).
پیامبر گرامی(ص) نیز بر پایه همین سنت اسلامی و ابراهیمی عمل می‌کرد. ایشان نیز همواره با مهمانان بر سر سفره می‌نشست و هرگاه مهمانی نبود، امیرمومنان علی(ع) را بر سر سفره می‌خواند تا با مهمان غذا بخورد. البته برخی از افراد پس از حضور بر سر سفره سوء‌استفاده می‌کردند و اجازه استراحت به آن حضرت(ص) نمی‌دادند. از این رو، با آنکه پیامبر از این رفتار مهمانان در رنج می‌افتاد و اذیت می‌شد، ولی به سبب عفت نفس و بلندنظری، زشت می‌دانست که از مهمانان بخواهد تا مهلتی برای استراحت بدهند. (احزاب، آیه 53)
مهمان‌نوازی و گرامیداشت مهمانان را آن حضرت(ص) نشانه‌ای از ایمان می‌دانست و بر آن تاکید داشت و در انجام آن کوشا بود. رسول اکرم(ص) خود درباره این مسئله می‌فرماید: من کان یومن بالله و الیوم الاخر فلیکرم ضیفه؛ هرکس به خدا و روز قیامت ایمان دارد، باید مهمانش را گرامی دارد. (کافی، ج 6، ص 285، ح 1)
در سنت و سیره امام‌علی(ع) است که ایشان از اینکه چند روزی را بی‌مهمان گذرانده، غمگین و اندوهگین می‌شد. روزی امام علی غمگین دیده شد علت را از ایشان جویا شدند، فرمودند: چون هفت روز است که مهمانی بر ما وارد نشده است. (مناقب آل ابی‌طالب، ج1، ص 347)
اسلام برای تکمیل و اتمام اخلاق آمده است. اگر عقل و عقلا اموری را نیک می‌شمارند و به عنوان شایسته‌های اخلاقی تشویق می‌کنند، اسلان نکات دقیق‌تر و ریزتری را به عنوان مکارم اخلاقی معرفی کرده و می‌کوشد تا جامعه را در این سطح پرورش دهد. از جمله مکارم اخلاقی در بیان امام‌صادق(ع) مهمان‌نوازی است. مکارم اخلاقی ده‌تاست: اگر می‌توانی آنها را داشته باش…: استقامت در سختی‌ها، راستگویی، امانتداری، صله رحم، مهمان‌نوازی، اطعام نیازمند، جبران کردن نیکی‌ها رعایت حق و حرمت همسایه، مراعات حق و حرمت رفیق و در راس همه، حیا. (غررالحکم، ج6، ص 441، ح10926)
امام رضا(ع) مهمانی دادن و میزبانی کردن را تشویق می‌کند و آن را عامل تثبیت انسجام اجتماعی و افزایش اخوت و برادری ایمانی می‌داند: تزاوروا تحابوا و تصافحوا و لا تحاشموا؛ به دیدن هم بروید تا یکدیگر را دوست داشته باشید و دست یکدیگر را بفشارید و به هم خشم نگیرید. (بحارالانوار، ج 78، ص 347)
بی‌گمان مهمانی دادن و اطعام، سنت حسنه‌ای که اسلام بارها در آیات و روایات بر آن تاکید کرده است. امام باقر(ع) درباره سنت‌های مهم اسلامی می‌فرماید: ان الله یحب اطعام الطعام و افشاء السلام؛ خداوند غذا دادن و به همه سلام کردن را دوست دارد. (محاسن، ج 2، ص 388، ح 7)
برخی آثار و برکات مهمان برای میزبان
حضور مهمان در هر خانه‌ای نشانه‌ای از عنایت الهی به آن خانه و خانواده است. این سفیران الهی شرایط خانه و خانواده را به شکل مطلوب و مناسبی تغییر می‌دهند و بستر حضور فرشتگان را برای اهل خانه فراهم می‌آورند. اگر در خانه‌ای مهمانی وارد نشود، صاحب خانه می‌بایست در رفتار خویش تجدید نظر کند؛ زیرا نیامدن مهمان به معنای آن است که رفتار او مورد قبول الهی نیست و خداوند او را به سبب رفتارهای زشت، از مهمان و میزبانی او، محروم ساخته است؛ زیرا در خانه‌ای که مهمان بر آن وارد نشود، فرشتگان نیز وارد نخواهند شد تا نعمت را بر اهل آن خانه بیاورند و نقمت و بلا را ببرند. پیامبر گرامی (ص) می‌فرماید: کل بیت لا یدخل فیه الضیف لا تدخله الملائکه؛ هر خانه‌ای که مهمان بر آن وارد نشود، فرشتگان واردش نمی‌شوند: (جامع‌الاخبار، ص 378)
چنانکه گفته شد، حضور مهمان حضور پربرکتی است؛ چرا که با حضور مهمان، فرشتگان بر اهل آن خانه وارد می‌شوند و خانه ایشان محل آمد و شد فرشتگان می‌شود. آمد و شد فرشتگان نیز چیزی جز برکت و نعمت و خیر برای خانه و اهل خانه نخواهد بود. این در حالی است که مهمان همواره با روزی خود بر میزبان وارد می‌شود فشار به مهمان و اقتصاد خانواده وارد نمی‌سازد، بلکه موجب افزایش رزق و روزی اهل خانه می‌شود. رسول‌اکرم(ص) در این بار می‌فرماید: الضیف ینزل برزقه و یرتحل بذنوب اهل البیت؛ مهمان، روزی خود را می‌آورد و گناهان اهل خانه را می‌برد. (بحارالانوار، ج 75، ص 461، ح 14)
از برکات مهمان‌نوازی دست‌یابی شخص و جامعه به خیر است. خیرنعمتی است که انسان از آن بهره می‌برد و برای تعالی و تکامل او نقش مثبتی را ایفا می‌کند. رسول اکرم درباره خیر بودن مهمانی می‌فرماید: امتم همواره در خیر و خوبی‌اند تا وقتی که یکدیگر را دوست بدارند، نماز را برپا دارند، زکات بدهند و مهمان را گرامی بدارند… (امالی طوسی، ص 647، ح 1340)
از دیگر آثار مهمانی دادن بهره‌مندی از مواهب بهشتی است. پیامبر(ص) می‌فرماید: هر کس مسلمان گرسنه‌ای را غذا بدهد، خداوند از میوه‌های بهشت به او بخوراند. (نهج‌الفصاحه، ح 2920)
حضرت رسول خدا(ص) احترام به مهمان را بسیار مهم دانسته و فرموده است: هر کس مهمان را گرامی دارد گویا هفتاد پیامبر را گرامی داشته و هر کس درهمی به مهمان انفاق کند گویا یک میلیون دینار در راه خدا انفاق کرده است. (ارشادالقلوب- ترجمه رضایی، ج 1، ص 334)
آداب مهمانی
مهمانی دادن و مهمان‌نوازی آداب و سنت‌های ظریفی دارد که لازم است به آنها توجه شود. اصولا در وزارت امور خارجه کشورها بخشی به عنوان تشریفات است که پروتکل‌های مهمان‌نوازی و چگونگی گرامیداشت مهمان را بیان می‌کند؛ چرا که مهمان‌نوازی هنری است که می‌بایست آموخت و آداب آن را دانست؛ به ویژه که گاه مهمانان بیگانه هستند و در فرهنگ و شرایط گوناگونی پرورش یافته‌اند و هنر میزبان است که بتواند به گونه‌ای عمل کند که عقلایی و عقلانی خوشایند و همه انسان‌ها باشد. عمل به جزئیات ریز و ظریفی که از آن به آداب مهمانی یاد می‌شود می‌تواند موجبات تکریم و تعظیم مهمانان را فراهم آورد.
نکته کلیدی آن است که در مهمانی نباید توجهی به دین و مذهب مهمان داشت و یا در مباحث اختلافی وارد شد و اسباب دلخوری و یا خشم مهمانان را فراهم کرد. با نگاهی به رفتار و سنت ابراهیمی که خود آن حضرت(ع) و حضرت لوط (ع) به نمایش گذاشتند، به روشنی می‌توان دریافت که از دین و آیین و مذهب مهمان سؤال نمی‌کنند. آن حضرات(ع) با مهمانانی بیگانه‌ رو‌به‌رو بودند و تنها به حکم انسانیت آنان را پذیرا شدند و درمهمانی از دین و مذهب و آئینشان نپرسیدند. همچنین بهترین غذا را که همه انسان‌ها به آن گرایش دارند مهیا کردند و کوشیدند تا سفره پذیرایی را به گونه‌ای مهیا سازند که مهمانان دوست می‌دارند. آن حضرت(ع) به حکم قاعده آنچه را برای خود می‌پسندی برای دیگران بپسند، در سفره‌اندازی تلاش کردند؛ و با این همه، هنگامی که حضرت ابراهیم(ع) دید که مهمانان از غذای آماده و پخته شده تناول نمی‌کنند و دست به غذا نمی‌برند، ناراحت شد که البته این ناراحتی و ترس ایشان می‌تواند اسباب گوناگونی داشته باشد که یکی از آنها فقدان شرایط مناسب پذیرایی از نظر مهمانان در دیدگاه حضرت(ع) است. به این معنا  که نکند مهمانان این غذا را دوست نمی‌دارند و یا چیزی موجبات دلخوری آنان را فراهم آورده است. (ذاریات، آیات 24 تا 29؛ حجر، آیات 52 و 53؛ هود، آیه 70)
از آیات و روایات می‌توان ده‌ها مورد را به عنوان آداب میزبانی و مهمانی بیان کرد که در برخی از کتب خاص مهمانی و منابع روایی موجود است.
از جمله آداب مهمانی آن است که میزبان خود را به تکلف و رنج نیندازد و در حد توان بهترین شرایط را برای مهمان فراهم آورد و بدین شکل مهمان را گرامی دارد. رسول‌اکرم درباره پرهیز از تکلف در میزبانی می‌فرماید: هیچ‌کس نباید بیش از توانش خود را برای مهمان به زحمت اندازد. (کنز‌العمال، ج 9، ص 248، ح 25876)
امام‌ صادق(ع) درباره دوری از تکلف از سوی میزبان می‌فرماید: هرگاه برادرت ناخوانده بر تو وارد شد، همان غذایی که در خانه‌داری برایش بیاور و هرگاه او را دعوت کردی در پذیرایی از او خودت را به زحمت بینداز. (محاسن، ج2، ص410، ح138)
امام رضا(ع) نیز با بیان سنت علوی در میزبانی می‌فرماید: مردی امیرالمؤمنین(ع) را به مهمانی دعوت کرد. حضرت فرمودند: می‌پذیرم به شرط اینکه سه قول به من بدهی. عرض کرد: چه قولی‌ ای امیر‌المؤمنین؟ فرمودند: از بیرون چیزی برای من تهیه نکنی، از آنچه در خانه‌ات است پذیرایی کنی و به زن و فرزندانت اجحاف نکنی. عرض کرد: قبول می‌کنم ای امیرالمؤمنین. پس علی‌بن ابی‌طالب دعوت او را پذیرفتند. (عیون اخبارالرضا، ج1، ص45، ح138)
از دیگر آداب مهمانی این است که میزبان هیچ‌گاه مهمان را به کاری نگیرد حتی اگر کاری خرد و ساده باشد. در سنت و سیره امام صادق(ع) آمده است که: ابن‌ابی یعفور می‌گوید: در خانه امام صادق(ع) مهمانی را دیدم. روزی او برای انجام کاری برخاست. حضرت به او اجازه ندادند و شخصاً آن کار را انجام دادند و فرموند: رسول خدا(ص) از به کار گرفتن مهمان، نهی فرموده است. (کافی، ج6، ص283، ح1)
درباره خدمت به مهمان و از او کمک نخواستن یکی از روات نقل می‌کند برای حضرت رضا(ع) مهمانی رسید، شب هنگام امام(ع) با وی گفت‌وگو می‌کرد. در این هنگام چراغ اطاق نورش کم شد مهمان خواست چراغ را اصلاح کند، امام(ع) او را بازداشت و خود چراغ را اصلاح کرد و سپس فرمود: ما خانواده، مهمان خود را به خدمتگزاری وا نمی‌داریم. (ارشاد القلوب- ترجمه رضایی، ج1، ص333)
مهمانی دادن بسیار با ارزش است و پذیرایی از مهمان و مهمان‌نوازی نیز یکی از اعمال نیک و صالح است که باید ارزش آن را دانست و در انجام آن کوشا بود. اما نکته‌ای که باید مهمان به آن توجه داشته باشد این است که پس از مهمانی‌ نق نزند و غرولند نکند که میزبان کم گذاشته و او را گرامی نداشته است. رسول اکرم(ص) در این‌باره هشدار می‌دهد و می‌فرماید: انسان را همین گناه بس، که آنچه را که تقدیم برادران مهمان خود می‌کند کم شمارد و مهمان را همین گناه بس، که آنچه را که میزبانشان برای آنها فراهم می‌کند کم بداند. (محاسن، ج2، ص414، ح165)
از دیگر آداب مهمانی این است که هرجا میزبان خواست، مهمان همان‌جا بنشیند و جابه‌جا نشود؛ زیرا شکی نیست که میزبان می‌خواهد مهمان را گرامی دارد و بر آن است تا مهمان در شرایطی باشد که اهل خانه و خانواده در رنج و تکلف قرار نگیرند. پس جایز نیست که مهمان از جای خود برخیزد و تغییر موضع دهد که این عمل بیرون از ادب است. امام‌ باقر(ع) در بیان یکی از حکمت‌ها و فلسفه‌های این حکم و ادب مهمانی می‌فرماید: هرگاه یکی از شما به خانه برادرش وارد شد، هرجا صاحب خانه گفت همان‌جا بنشیند، زیرا صاحب خانه به وضع اتاق خود از مهمان آشناتر است. (بحارالأنوار، ج72، ص451، ح2)
مهمانی تا دو روز است و میزبان می‌بایست در این دو روز در تکریم مهمان به عنوان مهمان با شرایط و آداب میزبانی بکوشد. اما پس از دو روز یعنی از شب و روز سوم، دیگر مهمان حساب نمی‌شود و آداب مهمانی از او برداشته می‌شود. در این‌باره روایات چندی است. از جمله رسول‌اکرم(ص) می‌فرماید: مهمان تا دو شب پذیرایی می‌شود، از شب سوم جزو اهل خانه به شمار می‌آید و هر چه رسید بخورد. (کافی، ج6، ص283، ح1)
آن حضرت(ص) همچنین می‌فرماید: مهمانی یک روز و دو روز و سه روز است، بعد از آن هرچه به او دهی صدقه محسوب می‌شود. (کافی، ج6، ص283، ح2)
در روایتی دیگر رسول خدا(ص) فرمود: پذیرائی مهمان روز اول و دوم و سوم حق او است. سپس صدقه‌ای است که میزبان به او روا داشته، سپس فرمود: این‌قدر در منزل برادر دینی خود نمانید که او را گنهکار کنید. عرض شد: چگونه؟ فرمود آنقدر بماند که دیگر میزبان چیزی نداشته باشد خرج او کند. (خصال- ترجمه کمره‌ای، ج1، ص157)
از دیگر آداب مهمانی فراهم آوردن اسباب آسایش و آرامش و نظافت و پاکی برای مهمان است. از این‌رو، پیش از غذا باید شرابطی را فراهم آورد که دست و صورت خویش را بشوید و پس از غذا مسواک زند و خلال دندان کند تا دست و دهان او پاک و پاکیزه باشد.
از دیگر آداب میزبانی، غذا خوردن با مهمان است. چنانکه در آیات قرآن گزارش شده حضرت ابراهیم(ع) با مهمان خویش بر سر سفره نشست. (ذاریات، آیات24 تا 29؛ حجر، آیات52 و 53؛ هود، آیه70) رسول اکرم(ص) در این‌باره می‌فرماید: هر کس دوست دارد که خدا و رسولش او را دوست داشته باشند، با مهمان خود غذا بخورد. (تنبیه‌‌الخواطر، ج2، ص116)
امام کاظم(ع) از جمله آداب را همراهی میزبان با مهمان در خوردن تا پایان غذا دانسته و می‌فرماید: هرگاه مهمان داشتند، با او غذا می‌خوردند و دست از سفره و غذا نمی‌کشیدند، تا آنکه مهمان دست از غذا خوردن بکشد. (کافی، ج6، ص286)
اصولاً آهسته غذا خوردن و طول دادن و سر سفره زیاد نشستن مستحب است؛ چرا که بسیاری از مشکلات تغذیه‌ و سلامت جسمی به تندخوری باز می‌گردد. امام صادق(ع) درباره آداب و چگونگی نشستن بر سر سفره می‌فرماید: سه چیز است که اگر مؤمن از آنها مطلع شود، باعث طول عمر و دوام بهره‌مندی او از نعمت‌ها می‌شود: طول دادن رکوع و سجده، زیاد نشستن بر سر سفره‌ای که در آن دیگران را اطعام می‌کند و خوش رفتاری با خانواده. (کافی، ج4، ص49، ح15)
از دیگر آداب مهمانی این است که مهمان، خودش به مهمانی برود و دیگران را به عنوان همراه و طفیلی با خود به مهمانی نبرد. امام صادق(ع) از اینکه مهمان کسی را همراه خود ببرد نهی کرده و فرموده است: هرگاه یکی از شما به مهمانی دعوت شد، فرزندش را به دنبال خود راه نیندازد که اگر چنین کند، کار حرامی کرده و غاصبانه وارد خانه میزبان شده است. (کافی، ج6، ص270، ح1)
از حضرت صادق(ع) از پیغمبر اکرم(ص) روایت شده که فرمود: … یا علی! هشت طایفه‌اند که اگر اهانت شوند باید ملامت و سرزنش نکنند مگر خودشان را: کسی که بدون دعوت به سر سفره طعامی برود (مهمان ناخوانده).
میزبان می‌بایست در تکریم و مهمان‌نوازی کوشا باشد و از اینکه در خدمت مهمان است رنجور و دلخور نشود؛ حتی اگر میزبان از شخصیت‌ها و میزبان از مردمان پست جامعه باشد. با نگاهی به سنت و سیره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) معلوم می‌شود که ایشان در خدمت مهمانان خویش کوشا بودند و با جایگاه اجتماعی و دیگر عناوین اعتنایی نمی‌کردند بلکه فروتنی‌شان بیشتر هم می‌شد. امام علی(ع) می‌فرماید: از سه کار حیا نباید کرد: خدمت به مهمان، از جا برخاستن در برابر پدر و آموزگار خویش و طلب حق گرچه اندک باشد. (غررالحکم، ج3، ص338، ح4666)
از آداب میزبانی استقبال و بدرقه مهمان است. امام صادق(ع) از پیامبر(ص) نقل فرموده است: از جمله حقوق مهمان آن است که: صاحب‌خانه با آرامش و وقار در موقع ورود و خروج مهمان چند قدمی با وی برود. (آداب معاشرت از دیدگاه معصومان علیهم‌السلام، محمد علی فارابی، ص84، ناشر: آستان قدس مشهد، چاپ: پنجم)
نقل است که یکی از صفات امیرالمؤمنین(ع) این بود که خود به مهمان خدمت می‌کرد و هیچ‌گاه مهمان را از خانه بیرون نمی‌کردند و سایر ائمه علیهم‌السلام نیز همین ویژگی‌ها را داشتند و چون مهمان قصد رفتن می‌کرد، لوازم و وسایل او را برنمی‌داشتند و به او کمک نمی‌کردند، زیرا این کار علامت ناخوش داشتن مهمانداری تلقی می‌شد. (ارشاد القلوب- ترجمه سلگی، ج1، صص366 و367)
جمعی مهمان امام صادق(ع) شدند. چون قصد بازگشت کردند آن حضرت(ع) به آنها توشه و صله و عطا داد و به غلامانش فرمود: کنار روید و کمک در بار و بنه آنها ندهید؛ چون بار بستند و آمدند وداع کنند؛ گفتند: یابن رسول‌الله! خوب مهمانی کردی و عطای شایان دادی؛ ولی به غلامانت دستور دادی ما را بر کوچ کمک نکنند؟ فرمود: ما خاندانی هستیم که در کوچیدن مهمان خود کمک ندهیم. (امالی شیخ صدوق- ترجمه کمره‌ای، ص544 و 545)