مهربانی، عامل تربیت و هدایت

بسم الله الرحمن الرحیم

رحمت و مهربانی، بنیاد هستی است؛ زیرا خدا با صفت «رحمانیت» هستی را آفریده و سامان داده است تا جایی که نخستین صفت ظاهر از اسماء و صفات الله، دو اسم مشتق از رحمت الهی «رحمان و رحیم» بوده و آغاز و انجام هر چیزی با «بسم الله الرحمن الرحیم» است.

از نظر قرآن، بنیاد هدایت مردمان و تربیت انسانی بر رحمت الهی است؛ زیرا در ایجاد و بقای هر چیزی در هستی این «رحمت» الهی است که موجب می شود تا چیزی ایجاد و تحت ربوبیت و پروردگاری الهی به کمال برسد و از فضل الهی برخوردار باشد. بر این اساس هر انسانی می بایست به «رحمت و مهربانی» به عنوان مهم ترین صفت توجه و اهتمام ورزد و بنیاد زندگی فردی و اجتماعی خویش را بر آن سامان دهد.

سریان و جریان رحمت مطلق الهی در هستی

بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، مهندسی نظام هستی بر پایه رحمت است. حق مطلق مصالح هستی را با حقانیتی بر پا کرده است که عنصر اصلی و اساسی آن را «رحمت» شکل می دهد. خدا به صراحت در باره اصل خلقت می فرماید: إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ وَلِذَلِكَ خَلَقَهُمْ؛ مگر كسانى كه پروردگار تو به آنان رحم كرده و براى همين رحمت آنان را آفريده است.(هود، آیه 119)

در جایی دیگر نیز می فرماید: وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ؛ رحمت من هر چیزی را در برگرفته و احاطه کرده است.(اعراف، آیه 156) و بر همین اساس است که فرشتگان به استغفار برای گناهکاران می پردازند؛ زیرا امیدوار به پروردگاری هستند که رحمتش هر چیزی را احاطه کرده است: رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍ رَحْمَةً ؛ پروردگارا رحمت تو بر هر چيز احاطه دارد.(غافر، آیه 7)

مومنان نیز بر همین اساس بنابر آن چه در ادعیه ماثور آمده است، از خدا درخواستهای خویش را مطرح کرده و می فرمایند: برحمتك الّتي وَسَعَت كلّ شيء؛ به رحمت تو که همه چیز را در برگرفته است.(مصباح المتهجد، ص 844)

پس خدایی که رحمت واسعه اش همه چیز را در بر گرفته و احاطه کرده است، خدایی است که حتی اگر غضبی داشته باشد، ریشه در رحمت الهی دارد؛ چنان که امام سجاد(سلام الله عليه) می فرماید: تَسعيٰ رحمته اَمامَ غَضبه؛ رحمت خدا جلوتر از غضبش در حرکت است.(صحیفه سجادیه، دعای 16)

در دعای جوشن کبیر نیز می فرماید: «یَا مَنْ سَبَقَتْ رَحْمَتُهُ غَضَبَهُ؛ ای خدایی که رحمت و مهربانیت از قهر و غضبت سبقت گرفته است»(المصباح للكفعمی ، جنة الأمان الواقیة ، ص249)

پس از نظر قرآن، مهندسی عالَم هستی، طبق رحمت رحمانیه است؛ و آنکه از عرش تا فرش را تنظیم می‌کند، خدای الرحمن است، نه خدای رحیم که مهربانی اش اختصاصی باشد، بلکه رحمت و مهربانی اش فراگیر است و همه هستی را پوشش داده است. بنابراین، قصاص عین عدل و رحمت است، هیچ غضبی و هیچ انتقامی در عالم نیست، زیرا مهندس عالم الرحمن است؛ از همین روست که در سوره الرحمن که عروس قرآن است، بیان شده که ساختار دوزخ در قالب «رحمت رحمانی» سامان داده شده است. همین رحمت رحمانی که مطلق است و اضافی نیست، گاه در قالب رحیمیت بهشت ساز و گاه در قالب غضب دوزخ ساز است. از همین روست که در آیات سوره الرحمن، این رحمان است که بهشت ساز و دوزخ ساز است؛ زیرا رحمت الهی مقتضی دوزخ است، چنان که مقتضی بهشت است.