بسم الله الرحمن الرحیم
از نظر قرآن، انسان در دنیا مسافری است که هماره در سفر است تا به مقصد و مقصود خودش برسد که همان آخرت و رسیدن به آخرت است. مقصد انسان از این مسافرت ناخواسته، رسیدن به خدا در آخرت و مقصود، لقاء لله در حال خدایی و متاله شدن است. این «مسافر هستی»، ناخواسته و براساس قوانین تکوین و سنت های حاکم بر آن، هرگز از حرکت و سفر باز نمی ایستد؛ زیرا جوهر ذات او به گونه ای آفریده شده که هماره در حرکت باشد. در این حرکت و سفر که از «اویی» آغاز و به سوی «اویی» ادامه دارد، جوهر ذات انسان، هماره در حالت «صیرورت» و شدن است؛ که البته گاه همراه با «انقلاب»، جهش و دگرگونی عظیم مواجه است.
خداوند در آیات بسیاری با واژگان و اصطلاحات خاص بر آن است تا به انسان گوشزد کند که انسان ساکن دنیا نیست، بلکه مسافر راهی است که هماره در راه است تا به مقصد و مقصودی برسد که اصلا در دنیا تحقق نمی افتد، بلکه پس از عالم برزخ در آخرت به این مقصد و مقصود می رسد و جوار قدس الهی آرام می گیرد و سکونت می یابد و از مسافر باز می ایستد.
سالک و سائر الی الله در صراط مستقیم
انسان در روزهایی از سال به مسافرت می رود و خانه و کاشانه خویش را رها می کند تا در سرزمینی دیگر به گردش بپردازد یا به دیار یار و خویشی برود. در روزهایی هم چون بهار و تابستان، حرکت عظیم مسافران در جاده های برون شهری چنان چشم گیر است که گویی شهرها و خانه ها دیگر جای ماندن نیست و باید از جا برخیزد و به جایی برود. یک احساس فراگیر و عمومی در مردمان بر می خیزد و ملتی به حرکت در می آید. موج مسافران آن چنان چشم گیر است که کسانی که می خواهند از این احساس فرار کند و به مسافرت نروند، خود را مغبون می یابند و دوست دارند آنان نیز یکی از همین کسانی باشد که از خانه بیرون زده و به مسافرت می روند.
در این میان برخی برنامه مسافرت را از پیش چیده و همه ابزارها و ره توشه را فراهم آورده، نقشه راه ها را تهیه کرده و مقصد و مقصود خود را شناخته و با توجه به شرایط و مقتضیات مقصد و مقصود و راه هایی که می رود، امکانات تهیه کرده است؛ اما برخی دیگر، ناگهان خود را در جاده می یابد؛ زیرا احساس عمومی او را وادار کرده تا به جاده بزند و از پیش هیچ آمادگی برای این سفر و مسافرت فراهم نیاورده است؛ هر از گاهی در میانه راه می خواهد برگردد، ولی یا جو و فضای سنگین عواطف و احساسات اجازه نمی دهد یا شرایط بازگشت فراهم نیست؛ از سوی هر دم و لحظه ای جایی را مقصد و مقصود قرار می دهد و پیاپی راه ها و مسیرش را تغییر می دهد و گاه حتی در دوربرگردان ها، دور می زند و مقداری از راه رفته را باز می گردد؛ زیرا مقصد و مقصود دیگری را انتخاب کرده که صد و هشتاد درجه در تقابل مقصد و مقصود قبلی بوده است. این گونه است که گاه یک دور سیصد و شصت درجه می زند و در نهایت خسته خود را در جایی می یابد که به نظرش همان جایی پیشین بود یا بدتر از آن؛ این زمان است که خواهان بازگشت می شود و افسوس می خورد؛ ولی زمان از دست رفته است و دیگر فصل مسافرت پایان یافته و بساط مسافر و مسافرت جمع شده است.
خداوند درباره این گروه از مسافران که اصلا فکر مسافرت در ذهن ایشان نیست و هیچ اسباب و مقدمات و ره توشه ای فراهم نیاورده اند و مقصد و مقصودی ندارند، ولی ناچار به مسافرت هستند و در نهایت به مقصدی می رسند که مقصود آنان نیست؛ زیرا اصلا مقصودی نداشتند، و در آن جا خواهان بازگشت می شوند، می فرماید: زمان از دست رفت و دیگر راهی برای بازگشت نیست؛ زیرا فصل مسافرت و سفر به پایان رسیده و راه های سفر جمع و بسته شده است: حَتَّى إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّي أَعْمَلُ صَالِحًا فِيمَا تَرَكْتُ كَلَّا إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ؛ تا آنگاه كه مرگ يكى از ايشان فرا رسد، مى گويد: پروردگارا! مرا بازگردانيد! شايد من در آنچه وانهاده ام كار نيكى انجام دهم. نه چنين است! اين سخنى است كه او گوينده آن است و پیشاپيش آنان برزخى است تا روزى كه برانگيخته خواهند شد.(مومنون، آیات 99 و ۱۰۰)
به سخن دیگر، انسان باید پیش از هر کاری خودشناسی کند و دریابد که ذات او مسافر است و آرام ندارد. همان طوری که از نطفه صیرورت ذاتی خودش را شروع کرده و به علقه و خون لخته شده، مضغه و گوشت جویده شده، سپس استخوان بی گوشت و استخوان با گوشت در حرکت و سفر جسمی و بدنی تبدیل شده و سپس ظرفیت یافته تا انشاء و خلق جدیدی شود و روح الهی در این کالبد و جسم دمیده و یک انقلاب و جهشی رخ دهد که به انسان معتدل و مستوی از نظر جسمی و روحی تبدیل شود؛ هم چنین پس از به دنیا آمدن این صیروت و شدن ادامه دارد و حرکت و سفر بی پایان تا مقصد و مقصود استمرار می یابد و انسان می میرد و دوباره در روز قیامت بر انگیخته می شود.(مومنون، آیات 14 تا 16)
این شناخت به انسان کمک می کند تا هرگز خودش را ساکن خانه زمین و دنیا نداند، بلکه خود را مسافری بداند که به طور موقت در این جا مستقر شده تا ادامه راه دهد: وَلَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَى حِينٍ؛ برای شما در زمین قرارگاه و متاعی تا زمانی است.(بقره، آیه 36؛ اعراف، آیه 24)
خداوند در آیه 6 سوره انشقاق از حرکت جوهری و ذاتی انسان در سفر الی الله می فرماید: يَا أَيُّهَا الْإِنْسَانُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَى رَبِّكَ كَدْحًا فَمُلَاقِيهِ؛ اى انسان! حقا كه تو به سوى پروردگار خود به سختى در تلاشى هستید و او را ملاقات خواهى كرد.
پس انسان هماره در مسافرت و صیرورت و شدن است؛ باید مقصد و مقصودش را بشناسد که همان آخرت، خدا و خدایی شدن است. خداوند به صراحت در آیات سوره حمد و فاتحه الکتاب به انسان یادآور می شود که او در راه است و باید از میان راه ها، راه مستقیم را برگزیند و از سبل و راه های گوناگونی دور باشد که گاه ناامن و خطرناک است و انسان را به گمراهی می برد و تنها در سبل السلام و راه های سلامت که همان شاخه های صراط مستقیم است گام بردارد: يَهْدِي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلَامِ وَيُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ وَيَهْدِيهِمْ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ؛ خدا هر كه را از خشنودى او پيروى كند به وسيله آن كتاب به راه هاى سلامت رهنمون مى شود، و به توفيق خويش آنان را از تاريكيها به سوى روشنايى بيرون مى برد، و به راهى راست هدايتشان مى كند. (مائده، آیه ۱۶)
این راه اصلی، همان صراط مستقیم است که پیامبران به سلامت از آن جا رفته و به مقصد و مقصود رسیده اند. از این رو، از ما خواسته شده تا در نمازها بارها آن را تکرار کرده و به عنوان خواسته از خدا بخواهیم تا در این مسیر ما را هدایت و رهنمون شده و حافظ و نگه دار ما باشد: اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ؛ ما را به راه راست هدايت فرما! راه آنان كه گرامى شان داشته اى نه راه مغضوبان و نه راه گمراهان.(حمد، آیات 6 و ۷)
این صراط مستقیم راه برگزیدگان الهی است، چنان که خود می فرماید: وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا ؛ و كسانى كه از خدا و پيامبر اطاعت كنند در زمره كسانى خواهند بود كه خدا ايشان را گرامى داشته؛ يعنى با پيامبران و راستان و شهيدان و شايستگانند؛ و آنان چه نيكو رفیق و همدمان هستند.(نساء، ۶۹)
پس خداوند به انسان می فرماید که تو مسافر در زمین هستی، و زمین سکونتگاه دایمی تو نیست، بلکه قرارگاهی است که هر زمانی چه بخواهی یا نخواهی باید از آن قرارگاه به جایی دیگر منتقل شوی. پس بهتر است که راه را بشناسی و مقصد و مقصود را بدانی و بر اساس آن رفتار کرده و ره توشه ای بر مقصد و مقصود بیابی!
از آن جایی که مقصد خدا و مقصود خدایی شدن است تا در مقام خلافت الهی مظهر ربوبیت شوی(بقره، آیات 30 و 138؛ آل عمران، آیه 79) و این مقصد و مقصود در آخرت بیش ترین ظهور و بروز را خواهد داشت؛ پس دل به دنیا مبند و برای آخرت کار کن و ره توشه ای فراهم آور که تو را در مقصد مفید باشد و مقصود تو از آن راضی؛ از این روست که خداوند به عنوان مقصد و مقصود می گوید: وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَى وَاتَّقُونِ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ؛ و براى خود توشه برگيريد كه در حقيقت بهترين توشه پرهيزگارى است و اى خردمندان از من تقوا پیشه گیرید.(بقره، آیه 197)
پس این تقوای الهی است که بهترین ره توشه انسان در مسافرت ابدی اوست؛ زیرا معیار ارزشگذاری در آخرت همین تقوا است: إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ؛ کریم ترین شما در نزد خدا با تقواترین شما است.(حجرات، آیه 13)
این صراطی که انسان باید در آن حرکت کند، صراط مستقیم اسلام و شریعت کامل و تمام پیامبر(ص) است؛ زیرا بزرگراهی است که هرگز انسان در آن به تباهی نمی رود و راه گم نمی کند و دشمنان در کمین بر او مسلط نمی شوند.(اعراف، آیات 11 و 16؛ آل عمران، آیات 19 و 84 ؛ شوری، آیه 13 و آیات دیگر)
باید توجه داشت که واژه «صراط»، مشتق از «سرط» است.( مجمع البيان، ج 1 – 2، ص 103.) سرط، نیز به معنای بلعيدن سريع است.( ترتيب العين، ج 2، ص 813 ، «سرط».) به راه روشن و وسيع از آن جهت كه روندگان بسيارى را در خود جا مى دهد، صراط گفته شده است.( مجمع البيان، ج 1 – 2، ص 104.)
اما معنای واژه «مستقيم» از قوم، همان راه راستى است كه هيچ گونه كجى در آن نباشد.(همان) بنابراين ترکیب دو واژه «صراط مستقيم» به معنای راه روشن و راست است.
بی گمان مجموعه چیزی که ما آن را به عنوان اسلام می شناسیم، همان راه روشن است، هر چند که برخی اقوال دیگری را گفته اند.
به هر حال، مقصود از صراط مستقيم همان، قرآن، اسلام، پيامبراكرم(صلى الله عليه وآله) و ائمّه معصومين(عليهم السلام) و شریعت، سنت و سیره آنان است؛ بلکه خود آنان حقیقت صراط هستند. مرحوم طبرسى پس از نقل اقوال ياد شده ذيل آيه 6 سوره حمد و فاتحه الکتاب مى نويسد: بهتر است كه آن را بر معناى عام آن حمل كرد: به طورى كه شامل همه مصاديق ياد شده بشود؛ چرا كه صراط مستقيم، دينى است كه خداوند به آن فرمان داده؛ اعمّ از توحيد، عدل و ولايتِ كسانى كه اطاعت از آنان واجب است و همين معنا در اينجا مقصود است.(همان)
در آیات قرآنی واژگانی چون «الّتى هى أقوم»، «حنيف»، «صراط»، «صراط الحميد»، «صراط السوى»، «صراط مستقيم» و «يستقيم» برای بیان این صراط مستقیم به کار رفته است.
پس انسان مسافر آخرت باید در این صراط مستقیم الهی قرار گیرد و بر اساس اسلام و شریعت آن، فلسفه و سبک زندگی خود را سامان دهد. از همین روست که خداوند و پیامبرانی الهی انسان ها را دعوت به پیروی از صراط مستقیم اسلام می کنند.(انعام، آیه 153؛ مومنون، آیه 73؛ شوری، آیات 52 و 53؛ آل عمران، آیات 49 تا 53) خداوند هم چنین به همه ره یافتگان در راه راست فرمان می دهد تا دیگران را بدان بخوانند(حج، آیه 67) و گمراهان را راهنما باشند؛ زیرا راه راست اسلام با راه های ضلالت کفر و شرک تفاوت ماهوی دارد و یکسان نیست.(نحل، آیه 76)
از نظر قرآن، راهیابی انسان به راه راست الهی و نیز سلوک و حرکت در آن، منوط به خواست و اراده خود انسان است و او در انتخاب راه و کژراه آزاد است.(تکویر، آیات 28 و 29) هر چند که مشیت کلی الهی در این انتخاب و بقا در حرکت نقش دارد؛ ولی خداوند بر اساس آیات قرآنی بیان کرده که همه نفوس آدمی را به گونه ای آفریده که در صراط مستقیم باشد، ولی این خود انسان است که انتخاب نادرستی دارد؛ (شمس، آیات 7 تا 10) پس اگر انتخاب نادرستی داشته باشد، گرفتار اضلال کیفری می شود. در حقیقت، هر انسانی اگر بر اساس هدایت فطری و تکوینی عمل کند، از هدایت تشویقی و صراط مستقیم اسلام بهره مند می شود(بقره، آیات 2 و 3)؛ اما اگر هدایت فطری را کنار بگذارد و سرکوب و دفن و دسیسه کند، از هدایت تشویقی بی بهره شده و گرفتار اضلال کیفری می شود.
به سخن دیگر، هرگز خداوند اضلال ابتدایی ندارد، بلکه هماره هدایت ابتدایی است و اضلال تنها کیفری خواهد بود.(تکویر، آیات 27 تا 29 و آیات دیگر) از نظر قرآن، كوشش انسان در كسب فضايل معنوى، مؤثّر بر توفيق سلوك و ماندن در صراط مستقيم است(نحل، آیات 120 و 121)و خداوند بر اساس توان مكلفان در پيمودن راه مستقيم از آنان عمل می خواهد(انعام، آیات 151 تا 153)؛ ولی باقی بودن و حركت در صراط مستقيم، با پيروى از قوانين دين الهى را در هر حال لازم است(همان) و خداوند به این افراد توفیق می دهد تا در این مسیر باقی مانده و رشد کنند.(شوری، آیه 52؛ انعام، آیات 87 و 88؛ صافات، آیات 114 و 118)
آثار و مقاصد مسافرت
در اصطلاحات قرآنی و اسلامی بارها اصطلاحاتی چون سایر الی الله ، سیر الی الله ، سالک الی الله و سلوک الی الله تکرار می شود، تا این گونه بر مسافر بودن انسان تاکید شود. از جمله امیرمومنان (ع) از پیامبر(ص) نقل می کند که مرگ انتقال از خانه ای به خانه ای دیگر است: «تَنْتَقِلونَ مِن دارٍ إلي دارٍ»؛ و امیرمومنان (ع) دنیا را به پل(قنطره) تشبیه می کند که جایی برای ساخت و ساز و مسکن نیست، بلکه محل عبور است؛ یعنی الدنیا دار الممر (خانه عبور و مرور ) لا دار المقر(قرارگاه ) نیست. آن حضرت می فرماید: الدُّنْيَا دَارُ مَمَرٍّ لَا دَارُ مَقَرٍّ وَ النَّاسُ فِيهَا رَجُلَانِ- رَجُلٌ بَاعَ فِيهَانَفْسَهُ فَأَوْبَقَهَا وَ رَجُلٌ ابْتَاعَ نَفْسَهُ فَأَعْتَقَهَا؛ دنیا خانه ای برای مرور و راه آخرت است نه خانه قرار؛ و مردم در آن دو دسته اند: يكى آن كه خود را به خواهش های نفسانی فروخت و خويش را به تباهى و هلاکت انداخت، و ديگرى كه خود را به طاعت و بندگی خريد و از هلاکت آزاد ساخت .( شرح ابن میثم، ج 5 ص 316؛ ترجمه وشرح نهج البلاغه، فيض الاسلام، ج 6 ص 1150؛ حکمت 128)
پس مسافر راه مستقیم ابدیت باید مقصد و مقصود را بشناسد و از حرکت در راه نیز آگاهی داشته باشد. شناخت نشانه ها و آثار حرکت درست در راه راست به انسان این یاری را می رساند که در هنگام محاسبه نفس بداند در کجای مسیر قرار دارد و تا مقصد و مقصود چه میزان قرب و بعد دارد؟ از آن جایی که این حرکت درونی و معنوی و باطنی است هر کسی خود بهتر می داند در کجای کار و سفر است؛ زیرا « بَلِ الْإِنْسَانُ عَلَى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ وَلَوْ أَلْقَى مَعَاذِيرَهُ ؛ بلكه انسان خودش از وضع خود آگاه است، هر چند در ظاهر براى خود بهانه ها و عذرهايى بتراشد.»(قیامت، ایات 14 و ۱۵)
از نظر قرآن، مقصود از این مسافرت و حرکت درونی و باطنی همان رسیدن به خدا و خدایی شدن است؛ زیرا اللّه، هدف نهايى صراط مستقيم است: وَإِنَّكَ لَتَهْدِي إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ صِرَاطِ اللَّهِ الَّذِي لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ أَلَا إِلَى اللَّهِ تَصِيرُ الْأُمُورُ ؛ و به راستى كه تو به خوبى به راه راست هدايت مى كنى ؛ راه همان خدايى كه آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است از آن اوست. هشدار كه همه كارها به خدا باز مى گردد. (شوری، آیات 52 و 53) پس صیرورت نفس انسانی به سوی الله است. البته از آن جایی که این امر فطری است و انسان، جستجوگر صراط مستقيم بر اساس سرشت خويش است(زخرف، آیه 61) می داند که باید به کمال مطلقی برسد که همان خدا است و با خدایی شدن به این مقصود دست می یابد.(بقره، آیه 138؛ ال عمران، آیه 79)
کسی که در این مسیر قرار گیرد، آثار آن را می یابد؛ زیرا کسی در صراط مستقیم گام به راستی و درستی بر می دارد به تقوایی می رسد(انعام، آیه 153) که خود تعلیم الهی را در پی داشته(بقره، آیات 21 و 282) و بصیرت می یابد (طلاق، آیات 2 و 3) و از اغواگری دشمنان و شیاطین در امان می ماند.(حجر، آیات 39 و 41) آن گاه است که احساس سعادت می کند و آرامش و آسایش را به عنوان دو مولفه سعادت و خوشبختی در خود می یابد(مریم، آیات 32 و 36) و آن گاه به مقام متاله و خدایی شدن دست یافته و در مقام مظهریت در ربوبیت(آل عمران، ایه 79) اسوه و سرمشق دیگران شده (حمد، آیات 5 تا 7؛ انعام، آیات 87 تا 89) و در تکوین و جان و جهان تصرف ربوبی می کند.(آل عمران، آیه 79)
از ویژگی هایی انسان های مسافر در راه راست و صراط مستقیم آن است که از استكبار دورى می جویند(مریم، آیات 31 تا 36)، از اطاعت و پیروی شیطان سرباز می زنند(حجر، آیات 32 تا 42؛ مریم، آیات 43 و 44)، از هر گونه شرک و کفر و کفران دور هستند(انعام، آیات 78 و 79) و هم چنین از فحشاء و منکرات(انعام، آیات 151 و 153)، فرزندکشی و سقط جنین(همان)، قتل بی گناهان(همان)، کم فروشی(همان)، مال یتیم و هر گونه کار زشت و منکر و گناه اجتناب می کنند.
اینان اهل اخلاص(حجر، آیات 39 و 41)، احسان به والدین(انعام، آیات 151 تا 153؛ مریم، آیات 31 تا 36)، بهره مند از اسلام و معارف و احکام قرآن و شریعت(تکویر، ایات 27 و 28؛ ملک، ایه 22؛ انعام، آیه 161) اطاعت خدا و ایمان به آخرت(یس، ایه 61؛ مومنون، آیه 74) ، اهل اقامه نماز و زکات(مریم، آیات 31 تا 36) ، عدالت و عدالت قسطی( انعام، آیات 151 تا 153) ، وفای به عهد(همان) ، شرح صدر(همان) و هر کار نیک و خیری هستند که موجب عبادت و تقوای الهی است.
