بسم الله الرحمن الرحیم
ضرب المثلی در زبان فارسی می گوید: «گر زمين را به آسمان دوزي ندهندت زياده از روزى.» این حقیقتی برگرفته از آموزه های وحیانی قرآن است؛ زیرا از نظر قرآن، روزی هر کسی بر اساس قسمت الهی به شخص می رسد. گاه این روزی مقدّر، کم و گاه زیاده می شود که آن به «قبض و بسط» روزی نیز یاد می شود.
داستان های زیادی نیز بر اساس همین فرهنگ قرآنی روایت شده که برخی از آنها در قالب حکایات تاریخی بیان شده اند که از جمله آنها داستان شاه عباس و مرد پینه دوز است که در قالب ضرب المثل معروف « بكوب بكوب همانست كه ديدي» مطرح شده است. در این داستان آمده که مرد پینه دوزی خوابی را می بیند و به شاه عباس که در لباس درویشان در شهر می گشت، این خواب را تعریف می کند و می گوید: در عالم خواب ديدم در يك كوهي سرگردانم. رسيدم به يك جايي كه مثل يك ديوار بود و سوراخ‌هاي زيادي داشت. از هريك آب مي‌ريخت. يك سوراخ مثل نهر، يكي مثل جو، يكي مثل دهن كوزه، يكي مثل لوله آفتابه، يكي مثل لوله ماسوره. به همين ترتيب تا بعضي جاها قطره‌قطره مي‌چكيد. يك نفر آنجا بود پرسيدم: فراخي اين سوراخ‌‌ها چرا اينقدر كم و زياد است؟! گفت: اين سوراخ روزي مردم است. من پرسيدم: سوراخ روزي من كدام است؟ مرا برد جايي كه هر نيم ساعت يك قطره مي‌چكيد. گفت: اين سوراخ روزي تو است. من درفشي در دست داشتم. آن را در سوراخ كردم كه قدري باز شود. درفش شكست و آن قطره هم بند آمد، و من از خواب بيدار شدم. فهميدم خداوند از روز ازل روزيم را اينطور قرار داده است. از آن روز هرچه مشته روي چرم مي‌زنم، مي‌گويم: بكوب بكوب همونه كه ديدي. اينست ماجراي من.» پس شاه عباس به مکر متوسل می شود تا پینه دوز را نان و نوالی برساند، ولی شاه در هر سه بار کمک رسانی به پینه دوز شکست می خورد، و مال اعطایی شاه به دیگری می رسد و وضعیت پینه دوز نیز هیچ تغییر نمی کند. از همین رو، شاه به این می رسد که قسمت هر کسی بیش از آن نخواهد بود که برایش رقم خورده است؛ یعنی که : مَا يَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِنْ رَحْمَةٍ فَلَا مُمْسِكَ لَهَا وَمَا يُمْسِكْ فَلَا مُرْسِلَ لَهُ مِنْ بَعْدِهِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ؛ هر رحمتى را كه خدا براى مردم گشايد بازدارنده اى براى آن نيست؛ و آنچه را كه باز دارد؛ پس از باز گرفتن گشاينده اى ندارد؛ و اوست همان شكست ناپذير سنجيده كار(فاطر، آیه 2)؛ چرا که خدا می فرماید: هُمْ يَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّكَ نَحْنُ قَسَمْنَا بَيْنَهُمْ مَعِيشَتَهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَرَفَعْنَا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِيَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضًا سُخْرِيًّا وَرَحْمَتُ رَبِّكَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ؛ آيا آنانند كه رحمت پروردگارت را تقسيم مى كنند. ما وسايل معاش آنان را در زندگى دنيا ميانشان تقسيم كرده ايم؛ و برخى از آنان را از نظر درجات بالاتر از بعضى ديگر رفعت داده ايم تا بعضى از آنها بعضى ديگر را در تسخیر و خدمت گيرند؛و رحمت پروردگار تو از آنچه آنان مى اندوزند بهتر است.(زخرف، آیه 32)
مشیت الهی در روزی رسانی
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، رزق و روزی هر کسی بر اساس مشیت و اراده حکیمانه و عالمانه الهی سامان یافته است. بنابراین چنان که از آیات قرآنی به ویژه 32 سوره زخرف برمی آید انسان می بایست به روزی خویش راضی و خشنود باشد؛ هر چند که این با دعا و نیایش برای افزایش و گشایش روزی در تضاد نیست؛ زیرا درخواست روزی از خدا در قالب دعا، زمانی تاثیر خواهد داشت که مشیت حکیمانه و علیمانه الهی به افزایش تعلق بگیرد. از آن جایی که از نظر قرآن، دعا و نیایش و دیگر توسلات می تواند تغییراتی را موجب شود، و دریچه رحمت الهی نسبت به شخص فتح و گشایش یابد، می توان از دعا و توسلات دیگر بهره برد؛ زیرا خدا می فرماید: قُلْ مَا يَعْبَأُ بِكُمْ رَبِّي لَوْلَا دُعَاؤُكُمْ؛ بگو: اگر دعاى شما نباشد، پروردگارم هيچ اعتنايى به شما نمى كند.(فرقان، آیه 77)
به هر حال، رزق و روزی هرانسانی بلکه همه موجودات براساس مشیت حکیمانه و عالمانه الهی سامان یافته است؛ زیرا خدا به عنوان پروردگار جهانیان برآن است تا هر کسی به کمال بایسته و شایسته خویش دست یابد؛ پس همان طوری که همه امکانات برای تحقق آن را برایش آن چیز فراهم آورده است طه، آیه 50)، برایش رزقی را مشخص کرده تا بدان به کمال بایسته و شایسته اش برسد؛ خواه این رزق مادی باشد یا معنوی. از همین روست که خدا در قرآن می فرماید که هیچ کس نمی تواند رزق مادی یا معنوی تقسیم شده را امساک کند و «قدر» و کاهشی در آن ایجاد نماید. پس اگر رزقی در قالب فضل الهی مانند نبوت به کسی داده می شود، کسی نمی تواند جلوی آن را بگیرد یا به کسی دیگر منتقل کند.(حدید، آیه 29)
باید توجه داشت که حکمت الهی همان هدف غایی است که برای هر چیزی در نظر گرفته است. از آن جایی که خدا نسبت به هر چیزی علم حضوری دارد و به تمام چیزها احاطه تمام و کمال دارد، شرایط و خواسته ها و موانع را می داند؛ و از آن جایی که قدیر است به هر چیزی که اراده کند، تحقق می بخشد؛ و از آن جایی که غنی حمید است، بی درخواست ستوده می بخشد. این همه یعنی آن که خدا اگر روزی را کم یا زیاد کند، همه بر اساس شرایطی است که آن کس در آن قرار دارد؛ زیرا ما به سبب نادانی و عدم احاطه کامل علمی نسبت به خودمان و نیازهایمان ممکن است درخواستی داشته باشیم که بر خلاف نیاز واقعی ما است. براین اساس نمی توان بر اساس ظاهر علمی خودمان در این امور قضاوت کنیم.
تضیمن روزی از سوی خدا
بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، روزی هر کسی از سوی خدا تضمین شده است؛ زیرا لطف، قوّت و عزّت الهى، تضمین کننده روزى بندگان است.(شوری، آیه 19)
از نظر قرآن، خدای شنوا و دانا می شنود و می داند که چه کسی چه می خواهد و چه چیزی مورد نیاز اوست. بنابراین، نیازی نیست که انسان خود را به هر جایی بزند تا روزی کسب کند(اسراء، آیه 31)، بلکه اگر روزی بیش تری می خواهد و فضل الهی را در رزق می جوید می بایست به درگاه خدا برود و با توسل آن را درخواست کند؛ چرا که کلید باز و بسته شدن روزی به دست اوست و او به دانایی کامل خویش گشایش و تنگی در روزی را ایجاد می کند.(شوری، آیه 12)
بر این اساس، انسان ها نمی بایست از احتمال گرسنگی یا از دست رفتن رفاه، بخل ورزند و یا کارهایی زشتی چون سقط جنین و کودک کشی یا قتل و مانند آن را انجام دهند(انعام، آیه 151؛ اسراء، آیه 31)؛ زیرا اولا روزی تضیمن شده و تقسیم شده است(زخرف، آیه 32؛ عنکبوت، آیه 60)؛ و ثانیا خدا به مومنان متقی تضمین مضاعف داده که از جایی که گمان نمی برند آنان را روزی دهد.(طه، آیه 131؛ طلاق، آیات 2 و 3)
از نظر قرآن، اگر خدا روزی کسی را قطع کند، هرگز او یا دیگری نمی تواند آن را وصل کند.(ملک، آیه 21) بنابراین، کسی نمی تواند در روزی انسان نقش داشته باشد و روزی تضمین شده او را از او سلب کند.
کم و زیاد روزی و راه های افزایش یا عوامل کاهش روزی
چنان که گفته شد، کم و زیاد در روزی و تفاوت در افراد بر اساس مشیت حکیمانه و علیمانه خدای قدیر و غنی حمید است.(رعد، آیه 26؛ اسراء، آیه 30) از همین روست که برخی را بر برخی دیگر در میزان رزق فضلیت و در میادین اجتماعی رفعت بخشیده و امتیاز داده است.(زخرف، آیه 32؛ نحل، آیه 71) این امتیازات و برتری و رفعت و نیز کم و زیاد بودن روزی همگی براساس مشیت حکیمانه الهی است که هرگز از علم بصیرتی و خبرویت الهی بیرون نیست.(اسراء، آیه 30؛ عنکبوت، آیه 62)
البته این ثروت زیاد یا امتیاز اجتماعی به معنای کرامت الهی نسبت به او نیست؛ چنان که فقر و فقدان امتیاز اجتماعی به معنای اهانت الهی نیست؛ بلکه خدا این گونه بر آن است تا با ثروت و قدرت افراد را در کوره فتنه و ابتلائات خویش بیازماید که آیا آنان از آن نعمت ها شکر عملی را به جا می آورند و عملی را انجام می دهند که مورد رضایت خدا است؟ آیا از قدرت خویش را برای دفاع از مظلوم بهره می برند؟ آیا از ثروت خویش مسکین و فقیر را طعام می دهند؟!(فجر، آیات 15 تا 21؛ انفال، آیه 28؛ تغابن، آیه 15؛ قصص، آیات 17 و86؛ نحل، آیه 71)
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، هر چند که روزی هر کسی قسمت شده است؛ اما می توان با اموری آن را افزایش یا کاهش داد. به عنوان مثال بخل ورزی و رباخواری موجب کاهش ثروت می شود تا به همان میزان قسمت اصلی باز گردد؛ اما دادن زکات و صدقات و قرض دادن موجب افزایش آن می شود؛ زیرا خدا از فضل خویش بیش تر از قسمت به او می دهد و او را از رزق کریمانه بهره مند می سازد.(بقره، آیه 245؛ انفال، آیات 3 و4)
به سخن دیگر، میان روزی قسمت شده با تفضل خدا و نیز خشم الهی فرق است؛ زیرا هر کسی را روزی قسمت شده ای است که خدا آن را تضمین کرده است؛ اما فراتر از آن می توان به فضل الهی روزی را افزایش داد و به ثروت دست یافت؛ چنان که به غضب الهی شخص گرفتار مسکنت می شود و ثروت خود را بر باد می دهد.(نحل، آیه 71؛ جمعه، آیه 10؛ عنکبوت، آیه 17)
از نظر قرآن، دعا و نیایش به درگاه خدا نقش اساسی در توسعه و بسط و رهایی از تضیق و قبض روزی دارد؛ بنابراین، انسان نمی بایست از تاثیر دعا و نیایش در این ساحت غافل شود؛ بلکه با دعا و نیایش از خدا بخواهد تا به او توسعه و بسط در روزی دهد و از فشار اقتصادی و فقر و تنگدستی برهاند.(بقره، آیه 126؛ مائده، آیات 112 تا 114؛ ابراهیم، آیات 35 تا 37)
خدا افزایش روزی ودست یابی فرد یا امت را به روزی فراوان در گرو تقوای الهی می داند(مائده، آیه 96) و بر این نکته تاکید دارد که اگر مردم به تقوای الهی گرایش یابند و رضایت خدا را بجویند، خدا شرایط را به گونه ای رقم می زند که همه اسباب افزایش روزی از آسمانی و زمینی فراهم آید و آب و خاک و امنیت و مانند آنها چنان تامین گردد که همه برکات برای آن مردم سرازیر شود.(نحل، آیه 112؛ نوح، آیات 10 تا 12)
البته این افزایش روزی و تفضلات الهی خود براساس مشیت الهی است که شخص یا امت را بر اساس اموری ثروت می بخشد که اصولا در محاسبات آورده نمی شود؛ زیرا این امور بیرون از محاسبات عادی ومعمولی به شخص یا امت داده می شود.(بقره، آیه 212؛ آل عمران، آیه 27)
عدم تاثیر حرص آزمندان در روزی
با نگاهی به آموزههای وحیانی قرآن معلوم می شود که عوامل افزایش روزی مبتنی برتفضل الهی است نه براساس بخل ورزی یا کارورزی افراد. بنابراین، افزایش کار و سرگرم شدن به آن بیست و چهارساعته و هیجده ساعته موجب نمی شود تا شخص روزی بیش تری را به دست آورد یا ثروتمند شود؛ زیرا خدا زندگی انسان را به گونه ای قرار داده که بخشی را به عبادت و بخشی را به اسراحت و بخشی را کار و کسب روزی حلال بپردازد. بر این اساس، اگر کسی بخواهد با حذف آن دو دیگر به ثروت خویش بیافزاید راه خطا و اشتباه رفته است؛ زیرا چنین شخصی سوراخ دعا گم کرده است.
از نظر قرآن، عوامل موثر در افزایش روزی نه کار کردن و حرص زدن و بخل ورزی بلکه اموری چون تقوای الهی(طلاق، آیات 2 و3؛بقره، آیه 216؛ مائده، آیه 88)، عمل صالح (بقره، آیه 25)، یاد خدا و نماز(نور، آیات 37 و 38)، انفاق و پرهیز از بخل ورزی و پرداخت زکات واجب(انفال، آیات 3 و4 ؛ نور، آیات 37 و 38)، اطاعت خالصانه از خدا و رسول الله(احزاب، آیات 30 و31) و مانند آنها است که در آیات و روایات بیان شده است. احسان به والدین و صله رحم و مانند آنها که جزو اعمال صالح است می تواند در افزایش روزی موثر باشد؛ چنان که ترک این امور موجب می شود تا ثروت زیاد نیز از دست برود و شخص به فقر و مسکنت و فلاکت گرفتار آید.
انسانی که بداند همه چیز در دست خدا است و رزق و روزی را خدا می رساند و او خاستگاه و منشای روزی است، هرگز دنبال غیر خدا یا عوامل غیر مطلوب خدا نمی رود، بلکه تلاش می کند تا چیزی را انجام دهد که رضای خدا در آن است که همان عمل به شریعت و آموزه های وحیانی قرآن است.(ملک، آیه 21؛ طلاق، آیات 2 و3؛ انعام، آیه 151؛ حجر، آیه 20؛ اسراء، آیه 31)
بنابراین، در فرهنگ قرآنی هر چند که بر کار تاکید می شود و آن را عاملی برای کسب زیاد در روزی می داند و از همین رو، بر حرکت در زمین برای افزایش روزی اشاره می شود: وَآخَرُونَ يَضْرِبُونَ فِي الْأَرْضِ يَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ(مزمل، آیه 20)؛ اما امیرمومنان(ع) عدم برنامه ریزی در کارگری را موجب آن می داند که انسان سرخورده و افسرده و خسته شود و به هدف خویش نرسد: قلیل مدوم علیه خیر من کثیر مملول منه؛ کار اندک که به آن ادامه داده شود، بهتر است از کار بسیار که خستگی آورد.(نهج البلاغه، پیشین، صص 737 و 736، حکمت 436 ، حکمت 444)
