عوامل ذلت انسان در دنیا و آخرت

بسم الله الرحمن الرحیم

ذلت و خواری یکی از بدترین حالات انسانی است. این ذلت اگر اجتماعی باشد، دو ذلت را به دنبال دارد؛ زیرا ذلت باطنی با ذات اجتماعی جمع می شود که شخص را خوارتر از هر کسی می سازد. البته مراد از ذلت اجتماعی شامل ذلت سیاسی، اقتصادی، علمی، نظامی، فرهنگی و مانند آنها می شود؛ بنابراین، کسانی که در عرصه و ساحات اجتماعی گرفتار ذلت هستند، دو ذلت را به هم تجربه دارند که عذابی عظیم و الیم است.

آموزه های وحیانی قرآن، عوامل گوناگونی را برای ذلت انسان در دنیا و آخرت بیان کرده است. نویسنده در این مطلب برخی از مهم ترین عوامل را بر اساس آموزه های قرآنی بیان می کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

ذلت ذلت برای انسان داری عزت و کرامت

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، ذلت و خواری حالتی است که شخص ذلیل تحت جبر و اکراه دیگری قرار می گیرد و قهر و غلبه بر او حاکم می شود؛ زیرا عزیز به کسی یا چیزی گفته می شود که هیچ کس یا هیچ چیزی هیچ گونه غلبه ای بر آن ندارد و نمی شود به هیچ شکلی بر آن چیره شد. پس ذلت در برابر عزت است. این بدان معناست که ذلیل کسی است که مغلوب دیگری است و هیچ اراده ندارد تا خواسته های خویش را بتواند تحقق بخشد. ذلیل، تسلیم محض اراده دیگری است و اکراه و اجبار دیگری است که او را هدایت می کند.

برای انسانی که به طور فطری دارای اراده است و خدا برای او این کرامت را قرار داده تا به اراده خویش خواسته های خویش را تحقق بخشد، وقتی در شرایطی قرار می گیرد که نمی تواند اراده ای داشته یا اراده خویش را تحقق بخشد، چنین شرایطی بدترین حالت برای انسان است؛ زیرا چنین حالتی غیر قابل تحمل برای عاقل و عالم است.

به سخن دیگر، انسان دارای کرامتی است که خدا به او بخشیده (اسراء، آیه 70) است؛ این کرامت انسانی در اراده و حق انتخاب انسان خود را به نمایش می گذارد؛ زیرا انسان به اراده اختیاری و انتخابی خویش می تواند در جایگاه خلافت الهی قرار گیرد. ذات انسانی گرایش به عزت دارد و می خواهد حتی اگر بتواند به هر شکلی مستقل باشد و هیچ اراده ای بر او حاکم نشود؛ از این روست که از نظر قرآن حتی کافران دنبال عزت می روند، هر چند که به دلیل عدم تعقل و تفکر، عزت را در جایی می جویند که ذلت آور است(بقره، آیه 206)؛ زیرا عزت تنها از خدا نشات و سرچشمه می گیرد. از این روست خدا می فرماید تنها پیامبر(ص) و مومنان هستند که از عزت حقیقی بهره مند می شوند؛ زیرا به خاستگاه عزت متصل شده اند.(فاطر، آیه 10؛ منافقون، آیه 8)

از نظر قرآن، انسان به طور ذاتی ذلت گریز است و نمی خواهد اراده او تحت اراده دیگری باشد؛ البته از آن جایی که اراده بلکه حتی مشیت انسانی ذیل اراده  ومشیت الهی قرار می گیرد و انسان نمی تواند از دایره مشیت و اراده الهی خارج باشد(انسان، آیه 30؛ تکویر، آیه 29)، به طور فطری نسبت به خدای خالق، ذلت دارد و مومنان این ذلت را در تذلل خویش در سایه عبودیت نشان می دهند و این گونه است که در سایه ایمان و عبودیت به عزت می رسند.(منافقون، آیه 8) از همین روست که مومنان که از نظر اجتماعی در ذلت بودند و اراده دشمنان و کافران بر اراده آنان چیره بود. خدا یاری رساند تا مومنان از خواری ذلت به عزت برسند و در جنگ اراده ها، این اراده مومنان است که چیره می شود و اراده کافران مغلوب می گردد و خدا ذلت را برای کافران رقم می زند.(آل عمران، آیه 123)

این تذلل مومنان نسبت به یک دیگر، در راستای ایمان و رشد و پیشرفت است؛ از همین روست که همزمان با تذلل نسبت به مومنان ، همین مومنان به گونه ای عمل می کنند که در جنگ اراده ها، اراده مومنان بر کافران غلبه کرده و عزت برای آنان رقم می خورد.(مائده، آیه 54)

پس از نظر قرآن، ذلت و تذلّل از سوی مومنان نسبت به مومنان به جهت ایمان آنان است؛ زیرا می دانند که اگر اهل ایمان خواری آنان را نمی خواهد بلکه هدف از پذیرش اراده مومنان مانند اراده اولیای الهی برای کسب فضایل و بهره گیری از تعلیم و تزکیه آنان است. این امر در تذلّل مومنان نسبت به اولیای الهی خود را نشان می دهد  و مومنان در برابر اولیای الهی اراده خویش را تسلیم دانسته و اراده اولیای را چیره و غالب قرار می دهند.(مائده، آیات 54 و 55) از همین روست که اولویت به ولایت پیامبر(ص) و اولیای الهی از معصومان (ع) است.(احزاب، آیه 6) پس مومنان می بایست اراده اولیای الهی را بپذیرند و مطیع اوامر آنان باشند.(نساء، آیه 59؛ آل عمران، آیات 31 و 32)

اما اراده ای که کافران و دشمنان نسبت به دیگران به ویژه مومنان دارند، ذلتی است که دیگران را از هر گونه اراده و حق اختیار و انتخاب محروم ساخته و برده بی چون و چرای آنان شده و در خدمت اهداف استکباری و استعماری آنان در می آیند. از نظر قرآن، شاهان در کشورگشایی دنبال این گونه ذلت اجتماعی برای دیگران و از میان عزت ملت محکوم به شکست هستند.(نمل، آیات 34 و 37)

عوامل ذلت و خواری از نظر قرآن

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، عوامل بسیاری در ذلت و خواری انسان نقش دارد که در این جا به برخی از مهم ترین آنها اشاره می شود:

1. اذیت و آزار خدا و پیامبر: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، یکی از مهم ترین عوامل ذلت را می بایست در اذیت آزار خدا و پیامبرش(ص) دانست. البته کسی نمی تواند خدا را اذیت کند، ولی از نظر قرآن، اذیت مظاهر اتم و اکمل خدا، همان اذیت خدا است. به هر حال، هر کسی که خدا و پیامبرش را اذیت کند، گرفتار خواری و ذلت در دنیا می شود و خدا به او «اهانت» می کند و کرامت را از او سلب می کند که نوعی خواری و ذلت است.(احزاب، آیه 57)
2. استکبار: از عواملی که موجب می شود تا افراد یا گروه ها بلکه ملت ها گرفتار ذلت شوند و اراده و حق انتخاب آنان از دست رفته وعزتی نداشته باشند، استکبار ورزی آنان است. اصولا کافران بلکه هر کسی که استکبار می ورزد، به غضب الهی دچار می شود و در آخرت به عذاب خوارکننده گرفتار شده و به دوزخ در آید.(غافر، آیه 60؛ احقاف، آیه 20) البته مستکبران محدود به کافران نمی شود، بلکه از نظر قرآن هر کسی که از عبادت و دعا کردن به درگاه خدا اعراض می کند و نسبت به خدا در این ساحت استکبار می ورزد، چنین کسی نیز گرفتار ذلت و خواری در آخرت می شود.(غافر، آیه 60) به هر حال، از نظر قرآن، هر گونه استکبار در برابر آیات الهی و استکبار در زمین و فساد در آن از سوی کافران و استکبار در عبادت و دعا موجب می شود تا مستکبران گرفتار عذاب خوار کننده و ذلت در دنیا و آخرت شوند.(همان؛ فصلت، آیات 15 و 16؛ جاثیه، آیات 8 و 9)
3. استهزاء: کسانی مومنان و دین خدا را به استهزا می گیرند و نسبت به آنان ریشخند می زنند و آیات الهی را تمسخر می کنند، در آخرت گرفتار عذاب خوارکننده و اهانت الهی مواجه می شوند و خدا آنان را این گونه ذلیل می سازد.(لقمان، آیه 6؛ جاثیه، آیه 9)
4. افتراء به خدا: کسانی که بر خدا دروغ می بندند گرفتار ذلت و خواری در قیامت می شوند و خدا ایشان را خوار و ذلیل در دوزخ وارد می سازد.(زمر، آیه 60)
5. انکار معاد: از نظر قرآن کریم، کسانی که منکر قیامت و معاد هستند، رفتاری را در دنیا در پیش می گیرند که موجب خشم الهی و خواری و ذلت در آخرت می شوند.(سجده، آیات 10 و 12؛ صافات، آیات 15 تا 18؛ نازعات، آیات 9 تا 11)
6. باطل گرایی: کسانی که دنبال سخنان بیهوده و باطل هستند و گرفتار بازی دنیا می شوند، گرفتار خواری می شوند و ذلت برای آنان رقم می خورد.(لقمان، آیه 6؛ معارج ، آیات 42 و 44)
7. بخل ورزی: هر کسی بخل ورزد و دیگران را به بخل دعوت کند و آن چه را خدا به ایشان داده به دیگران نبخشد، به یک معنا کافر است و گرفتار ذلت و خواری می شود. بنابراین، فرق نمی کند که چنین شخصی به ظاهر مسلمان باشد، اما با بخل ورزی نشان می دهد که ایمانی به آموزه های وحیانی ندارد و کافر به آن ها است.(نساء، آیه 37)
8. عدم ایمان به شرایع دیگر الهی: برخی از مسلمانان به شریعتی از شرایع ایمان می آورند، اما نسبت به شرایعی که پس از آن از سوی خدا نازل می شود، ایمان نمی آورند و این گونه گرفتار غضب الهی شده و خوار می شوند و اهانت جایگزین کرامت می شود.(بقره، آیه 90)
9. بداخلاقی: درشت خویی و بداخلاقی زمینه ساز و بستری گرفتاری به ذلت و خواری در آخرت می شود. بنابراین، در این امر فرقی میان مسلمان و کافر نیست؛ زیرا هر کسی بد اخلاقی و درشت خویی کند و اصول اخلاق فطری را نادیده گیرد در حقیقت به آموزه های هدایتی اسلام پشت کرده است. بنابراین، هر کسی خواه مسلمان خواه کافر وقتی به اصول اخلاقی پشت کند، گرفتار ذلت و خواری می شوند.(قلم، آیات 13 و 16)
10. ترک عمل صالح: کسانی گرفتار ذلت و خواری می شوند که عمل صالح را ترک می کنند و به جای آن کارهای زشت و بد را انجام می دهند.(تین، آیات 4 تا 6)
11. ترویج سخن بیهوده: برخی از مردم نه تنها خود گرفتار کارهای بیهوده و سخنان لهو و بیهوده هستند، بلکه به ترویج سخنان بیهوده می پردازند که هیچ فایده ای برای گوینده و شنونده ندارد. چنین افرادی گرفتار ذلت و خواری می شوند.(لقمان، آیه 6) امروزه رسانه های اجتماعی عامل مهم در ترویج این سخنان بیهوده و «لهو الحدیث» است و کاربران این شبکه ها می بایست مراقب باشند که دنبال سخنان بیهوده نروند، آن را نگویند و ترویج و اشاعه ندهند. گاه حتی باز کردن پوشه های این سخنان خود عاملی برای ترویج و افزایش بازدیدکنندگان می شود. پس می بایست از این امور اجتناب کرد.
12. تجاوز از حدود الهی: تعدی و تجاوز از حدود الهی که در کتاب الله و سنت عترت طاهره(ع) بیان شد، عاملی مهم در سقوط انسان در ذلت در دنیا و آخرت است.(نساء، آیه 14) از مردمانی که با تجاوز به حدود الهی گرفتار ذلت در دنیا شده اند، قوم یهود و بنی اسرائیل است.(بقره، آیه 61)
13. تکذیب پیامبر(ص) و آیات الهی: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، کسانی که به تکذیب پیامبر(ص) می پردازند و ایشان را دروغگو می نامند و بر این باورند که سخنان ایشان بافته خودش یا دیگرانی است که استاد و معلم او هستند، چنین افرادی گرفتار ذلت می شوند.(علق، آیات 13 و 14) هم چنین کسانی که قرآن و آیات تدوینی الهی را منکر می شوند و آن را دروغ می دانند، گرفتار عذاب ذلت می شوند(حج، آیات 56 و 57؛ قمر، آیات 2 تا 7؛ قلم، آیات 43 و 44) از نظر قرآن، در گذشته امت هایی که به تکذیب پیامبران خود پرداختند و آموزه های وحیانی آنان را دروغ می دانستند و به انکار آیات الهی می پرداختند، در همین دنیا نیز گرفتار ذلت شده و در آخرت نیز ذلت آنان را ملازم خواهد بود.(فصلت، آیات 16 و 17)
14. حرام زادگی: کسانی که فرزندان زنا هستند و بی ریشه و تبار هستند، گرفتار ذلت و خواری می شوند؛ از این روست که خدا از هر گونه رفتار جنسی بیرون از ساحت خانواده برحذر داشته است؛ زیرا چنین امری نه تنها ذلت را برای زناکار برای فرزندان زنا نیز به دنبال خواهد داشت.(قلم، آیات 13 تا 16)
15. دشمنی با خدا: دشمنی با خدا، یکی از اصلی ترین عوامل ذلت در دنیا و آخرت است و کسانی که به دشمنی با خدا می پردازند به ذلتی بزرگ و عظیم گرفتار می شوند.(توبه، آیه 63)
16. دشمنی و درگیری با پیامبر(ص): برخی تنها به تکذیب خدا و رسول الله (ص) می پردازند و پیامبر را دروغگو می دانند. برخی دیگر نیز افزون بر تکذیب به دشمنی و درگیری اقدام می کنند که خواری بزرگی برای آنان رقم می خورد.(توبه، آیه 63)
17. دعوت به بخل: همان طوری که بخیل گرفتار ذلت می شود، کسانی که دیگران را به بخل ورزی دعوت می کنند و از انفاق دیگران جلوگیری می کنند، گرفتار عذاب ذلت بار در آخرت می شوند.(نساء، آیه 37)
18. دوست ناباب: تاثیرات دوستان بر یک دیگر بر کسی پوشیده نیست. اصولا معاشرت با افراد خوب و بد تاثیرگذار است، چه رسد دوستانی که ارتباط نزدیک دارند و از رفتار و گفتار یک دیگر سرمشق می گیرند. از نظر قرآن، دوستان ناباب موجب ذلت و خواری انسان می شود.(فرقان، آیات 28 و 29)
19. دوستی با مغضوبان: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، کسی که از سوی خدا مورد غضب قرار گرفته اند، مانند قوم یهود موجب ذلت و خواری می شود. در میان مومنان و امت اسلام کسانی به نام منافقان هستند که با این گروه های مغضوب ارتباط داشته و همین دوستی و تحت ولایت آنان رفتند، موجب می شود تا از ولایت الله خارج شده و گرفتار ولایت طاغوت شده و ذلت و خواری را برای خودشان به جان بخرند.(مجادله، آیات 14 تا 16)
20. زنا: از نظر قرآن، زنا عاملی اساسی در خواری انسان در دنیا و آخرت است. کسانی که به جای حلال دنبال حرام می روند و نیازهای جنسی را از طریق و راه نامشروع برآورده می سازند باید بدانند که گرفتار ذلت و خواری می شوند.(فرقان، آیات 68 و 69)
21. سخن چینی: سخن چینی و نمامی از دیگر مسایلی است که انسان را گرفتار ذلت و خواری می سازد. کسانی که خبررسانی می کنند و مسایل دیگران را به گوش این و آن می رسانند نه تنها به دیگران آسیب می رسانند، بلکه به خودشان نیز آسیب می رسانند و خواری و ذلت را برای خودشان موجب می شوند.(قلم، آیات 11 و 16)
22. سوگند دروغ: سوگند امری اساسی و مهم است که انسان می بایست از آن اجتناب کرد حتی اگر راست و صحیح باشد، اما بدتر آن است که کسی به دروغ سوگند بخورد و خدا را واسطه قرار دهند تا به مقاصد خویش برسند. چنین کسانی گرفتار ذلت و خواری می شوند.(توبه، آیات 62 و 63)
23. کفر و شرک: شرک و پرستش معبودان غیر خدا، دیگر عوامل ذلت انسان است که می بایست از آن اجتناب کرد. از نظر قرآن تنها عامل عزت همان خدا است و کسی که به خدا متصل است و او را پرستش می کند، از عزت برخوردار خواهد بود، چنان که پیامبر(ص) و مومنان این گونه هستند(منافقون، آیه 8)، اما غیر این افراد از کافران و مشرکان و منافقان گرفتار ذلت می شوند.(فرقان، آیات 68 و 69؛ نحل، آیه 27)
24. شیطان: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، شیطان و پیروی از او و قرارگیری تحت ولایت شیطانی عامل ذلت و خواری می شود.(فرقان، آیات 27 و 29)
25. ظلم: از نظر قرآن، ظلم و ستم به دیگران و خروج از دایره عدالت فطری عقلی، عامل دیگر برای ذلت انسان در دنیا و آخرت است. این ظلم خواه نسبت به خدا در قالب کفر باشد خواه نسبت به دیگران در قالب بی عدالتی و نادیده گرفتن حقوق آنان باشد. به هر حال، ظلم از عوامل ذلت از نظر قرآن است.(شوری، آیات 44 و 45)
26. عیبجویی: کسانی که دنبال عیوب دیگران می روند، خود را گرفتار ذلت می کنند؛ در حقیقت جستجوی عیب دیگران کار بسیار زشتی است؛ زیرا چنین شخصی پس از عیب یابی آن را مطرح می کند تا دیگران را تحقیر کند. این گونه است که چنین شخصی مورد غضب خدا قرار می گیرد و خوار و ذلیل می شود.(قلم، آیات 11 و 16)
27. فسق: برخی از مردم هستند که با رفتاری کار زشت خویش را آشکار می کنند. این افراد حتی ممکن است مسلمان باشند، ولی رفتاری زشتی دارند که نابهنجار و ضدارزشی است. چنین اشخاصی برای خویش ذلت و خواری در دنیا و آخرت را به جان می خرند.(احقاف، آیه 20)
28. قتل بی گناهان: کسانی که به قتل وکشتن کسی بپردازد که هیچ گناهی نداشته و جرمی را مرتکب نشده و به یک معنا کشتن بغیر حق، عامل خواری و ذلت شخص در دنیا و آخرت می شود.(فرقان، آیات 68 و 69)
29. کتمان نعمت ها: برخی از مردم کفران نعمت می کنند و برخی دیگر، نعمت ها را کتمان می کنند. شکی نیست که بزرگترین نعمت الهی نعمت اسلام و هدایت تشریعی وحیانی است(مائده، آیه 3) پس کسی که نعمت های از جمله نعمت اسلام و آیات و احکام آن را کتمان می کند گرفتار خواری و ذلت در دنیا و آخرت می شود.(نساء، آیه 37)
30. گمراهی و ضلالت: از نظر قرآن، گمراهی و ضلالت از راه اسلام و پیروی از راهی غیر اسلام و شرایع آن عامل ذلت انسان در دنیا و آخرت است.(اسراء، آیه 97) اقوام بسیاری به سبب همین گمراهی به عذاب الهی در دنیا گرفتار و خوار و ذلیل شدند.
31. گناه: از عوامل مهم دیگر ذلت و خواری، گناه است؛ زیرا گناه به معنای مخالفت با احکام الهی و فرمان های اوست که خشم الهی را به دنبال داشته و ذلت و خواری را برایش به دنبال خواهد داشت.(نساء، آیه 14؛ دخان، آیات 23 تا 29؛ یونس، آیه 27؛ قلم، آیات 12 و 16)
32. ممانعت از خیر: برخی خود عامل به خیر نیستند، بلکه حتی مانع خیر هستند و دیگران را از انجام کارهای خیر باز می دارند. چنین کسانی گرفتار ذلت و خواری می شوند.(قلم، آیات 12 تا 16)
33. نافرمانی از خدا و پیامبر(ص): کسانی که برخلاف اوامر حکومتی و قضایی خدا و پیامبرش رفتار می کنند، به عنوان انسان نافرمان گرفتار ذلت می شوند.(نساء، آیه 12)